CC BY
11
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Борисова Н.А. Методические указание по учету запасов и составление карт распространения лекарственных растений. Л.: 2001. - С. 11— 13.
2 Михайлова В.П. Дубильные растения флоры Казахстан и их освоение. - Алматы: 2000. — С 138-140.
А.С. Кожамжарова, Л.С. Кожамжарова,* З.Б. Есимсеиитова**
Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д.Асфендиярова *Таразский Государственный университет имени М.Х.Дулати **Казахский Национальный университет имени аль-Фараби
НИЗКАЯ СТОРОНА ХРЕБТА ГОРЫ РАСТЕНИЙ КЕТМЕНЬСКИЙ ФЛОРЫ И ВАЖНОСТЬ В МЕДИЦИНЕ И В ХОЗЯЙСТВЕ
Резюме: Кетменьский флоре хребта включает нижнее хозяйственно-полезных видов, входит в количество многих: 75 видов кормовых растений, а также пищевых, декоративных, меда, полный ряд технических растений.
Ключевые слова: эфирное масло, горькая полынь, обыкновенный тысячелистник, Ambrosia artemisifolia, Cichorium intubus.
A.S. Kozhamzharova, L.S. Kozhamzharova, * Z.B. Yesimseiitova**
Asfendiyarov Kazakh National Medical University *M.Kh.Dulaty TarazState University ** al-Farabi Kazakh National University
Resume: Flora of Ketmen mountain of the ridge include the lower economically valuable species, is included in the number of 75 species of forage plants as well as edible, ornamental, honey, a full range of technical plants.
Keywords: essential oil, wormwood, common yarrow, Ambrosia artemisifolia, Cichorium intubus.
ОЭК 581.92:551.432.22+615.07 (574.51)
А.С. Цожамжарова, Л.С. кожамжарова,* З.Б. Есимсеиитова**
С.Ж.Асфендияров атындагы К,азащ улттыщ медицина yHUBepcumemi *М.Х.Дулати атындааы Тараз мемлекеттк yHUBepcumemi **Эл-Фараби атындагы Казащ улттыщ yнuвepcumemi
КЕТПЕН ТАУ ЖОТАСЫНЫН, Т0МЕНГ1 ЖАFЫ ФЛОРАСЫНЫН, ТАЛДАУЫ МЕН ЖЕТЕКШ1 Т¥КЫМДАСТАРЫНЫН,
ТАКСОНОМИЯЛЬЩ К¥РЫЛЫМЫ
Кетпен тау жотасыныц meMemi жагы флорасыныц талдауы мен таксономиялыц цурылымы 3eprnrneMÖi. Кетпен тау жотасыныц meMemi жагыныц спектр ipi туцымдастар спeкmрi мен туыстыц спeкmрi керсеткендей, жалпы сипаттамада ол Иран-Туран шeлeйmmi флорасына жататын Кене Жерортаныц шыгыс белене сай кeлeдi деп нацты айтуга болады.
Tyümdi свздер: Asteraceae, Fabaceae, Chenopodiaceae, Brassiaceae, бацбац, жазыц жусан, сиверс жусан, Carduus, Ptarmica.
Кетпен тау жотасыныц теменг1 жаты ауматында 342 туыс жэне 80 ту;ымдаск;а жататын жотарты тамырлы ес1мд1ктерд1ц 636 тур1 т1ркелген. Кетпен тау жотасыныц теменп жатына лайы; зерттелет1н флораныц эртурл1л1г1н
т1рш1Л1к ететш ортасыныц эртурлштнщ езгешелшмен тус1нд1руге болады. Кестелерде (1-2) Кетпен тау жотасыныц теменг1 жаты флорасыныц флоралы; спектр1н1ц жэне тур топтарыныц жуйел! курамдары бер1лген.
1 Кесте - Кетпен тау жотасыныц теменг1 жаты флорасындагы жетекш1 ту;ымдастары
Ту;ымдастар Турлер саны флоралы; улес1 % Туыс саны
Asteraceae 88 13,8 44
Fabaceae 52 8,1 19
Chenopodiaceae 51 8,0 25
Brassiaceae 49 7,7 33
Poaceae 49 7,7 30
Caryophyllaceae 35 5,5 19
Lamiaceae 24 3,7 16
Boraqinaceae 24 3,7 15
Rosaceae 22 3,4 10
Apiaceae 17 2,6 11
Polyqonaceae 17 2,6 7
Scroph ulariaceae 15 2,3 7
Ranunculaceae 12 1,8 7
Liliaceeeeae 10 1,5 2
Limoniaceae 8 1,2 4
Cyperaceae 8 1,2 4
Zyqophyllaceae 8 1,2 2
Alliaceae 8 1,2 1
Барлыты: 18 ту;ымдас 497 78,1 256
Кестеден керш отыртанымыздай, ^рдел^лдшер (Asteraceae) тукымдасы туыстык жэне турлж курамы бойынша Кетпен тау
жотасыныц теменгi жаты флорасындагы ец ipi тукымдастардыц 6ipi болып табылады.
Курделшулдшер тукымдасынын курамына юретш жетекшi туыстарга юред^ жусан (Artemisia) - 17 typ (барлык флоранын 14,2%), андыз (Inula), зиягул (Senecio) жэне мынжапырактын (Achillea) - 6 TYрден (5,04%), ГYЛкекiре (Centaurea), саршатыр (Hieracium) жэне кэдi (Crepis) - 5 турден (4,2%) юредг Андыз (Inula) туысы 6 турмен сипатталган: кэдiмгi андыз (Inula vulgare L.), британ андыз (Inula britannica L.), бшк андыз (Inula helenium L.), талжапырак андыз ( Inula salicina L.), туктесш андыз (Inula hirta L.), будыр андыз (Inula aspera Poir.). Мыджапырак (Achillea) туысы 6 TYрiмен сипатталган: кэдiмгi (A. millefolium), азиатты (A. asiatica), кербез (A. nobilis), тiкен TYKтi (A. setacea) жэне усак ГYЛдi мыджапырак (A.micrantha). Зиягул (Senecio) туысы 6 TYрiмен сипатталган: Яков зиягул (Senecio Iacobaea L.), Черняев зиягул (Senecio integrifolius L.), куртжапырак зиягул (Senecio erucifolius L.), кэдiмгi зиягул
(Senecio vulgaris L.), ^a3MK 3Haryj (Senecio campester D.C.), yjM 3Haryj (Senecio aquaticus Chater.)
5 TypgeH TypaTMH TyMCTap: capmaTMp {Hieracium), ajeH (Crepis), ryJKeKipe {Centaurea). aaaa3MFbip {Galatella), Mañga^ejeK (Erigeron) ^9He T.6.
3 TypgeH rypaTMH TyMCTap: TyHMemeTeH {Tanacetum), aaaa3MFbip (Galatella), TÍKeHKypaH (Cirsium), TyñeTÍKeH {Carduus), Mañga^ejeK {Erigeron), TaycaFbi3 (Scorzonera). EepijreH TyKMMgacTbiH TybicTapbiHa 3epTTey ®yprÍ3reHHeH KeñÍH, KYpgejirynaijepaiH ^eTeKmí TybicTapbiH 1 cypeTTe KepcerijreH. CoHMMeH, 3epTTejrn ^aTKaH ^jopaHMH e3ÍHgÍK cnnaTbiHa a3FaHTañ Ty^icTapgMH rypJÍK 6añjbiK ^aFMHaH ^eTeKmí peji ^aTagbi. CoHgañ-aK, a3 TYpjep ecenrejieTÍH TyMCTap ga caHgMK ^aFbrnaH YCTeM 6ojjhm Taöbmagbi {6íp TYpji TybicTapgbiH 25 -cm ecenrejgí {15,6%). TyKMMgacTMH 9 TyMCM 2 rypgeH {5,6%) Kypaaaabi.
1 сурет - КYрделiгYЛдiлер (Asteraceae) тукымдасынын жетекшi туыстарына жататын еамдштер.
Бiз зерттеп жаткан тукымдаска жататын еамдштердщ кеппешебiне талдау жасалган. Бул кеппешептер FБМ ботаника жэне фитоинтродукция институтында ЖYргiзiлген гылыми зерттеулер кезшде галымдармен жиналган. 1960-2014 жылдар аралыгындагы тукымдастын кеппешеп Yлгiлерiнiн саны есептелген (кесте 2).
Жиналган кеппешеп даналарынын саны бойынша ен iрi туыстарга жатады: мынжапырак (Achillea) - 376 дана, андыз (Inula) - 286, жусан (Artemisia) - 230 дана, гулкеюре (Centaurea) - 172 дана, TYЙмешетен (Tanacetum) - 97 дана, желкек (Tragopogon) - 90 дана.
Ен жш кездесетш еамджтерге таусагыз (Scorzonera) - 81 дана жэне зиягул (Senecio) - 67 дана жатады. Кеппешеп корында Yлкен келемде келес туыстар бершген: TYЙмедак (Matricaria) -61 дана, Yшкырлы (Tripleorospermum) - 61 дана, элен (Achyrophorus) - 51 дана, егшек (Leucanthemum) - 48, мысык табаннын (Antennaria) - 46 дана, акжапырак (Jurinea) - 40 дана, бакбак (Taraxacum) - 38 дана, кашкаргрт (Aster) - 37 даналары бар. Аталган есiмдiктер 80 мен 35 кеппешеп данасын курайтындар.
2 кесте - FБМ ботаника жэне фитоинтродукция институтында ЖYргiзiлген гылыми зерттеулер кезшде галымдармен жиналган (Asteraceae) тукымдасынын непзп туыстарынын кеппешеп даналарынын саны
№ Туыс 1960-1970 жж. 1970-1980 жж. 1980-1990 жж. 1990-2000 жж. 2000-2010 жж. 2010-2014 жж. Барлыгы
1 Мынжапырак (Achillea) 8 93 65 98 99 13 376
2 Бакбак (Taraxacum) 4 5 7 9 3 10 38
3 Андыз (Inula) 9 153 28 29 51 16 286
4 ТYЙмешетен (Tanacetum) 13 18 26 12 24 4 97
5 Далазыгыр (Galatella) 5 7 - - - - 12
6 Шонайна (Arctium) - 3 - 2 2 2 9
7 Кестежусан (Pyrethrum) - 9 - - - - 9
8 Акжапырак (Jurinea) 15 7 - 3 12 3 40
9 Кеюре (Rhodeus) - - 1 - - - 1
10 Акбакай (Petasites) - 6 1 - 1 1 9
11 СYTжапырак (Lactuca) 2 1 9 6 1 - 19
12 Салаубас (Helichrisum) - 1 2 - 1 1 5
13 Шатыртжен (Onopordon) - - - 1 - 1
14 Сарыкеюре (Picris) 1 2 - 2 - - 5
15 Алмар (Leontodon) 7 - 1 3 4 - 15
16 Кырмыз^л (Calendula) 1 3 2 5 6 17
17 Аюдэрi (Rhaponticum) 1 - - - - - 1
18 Ладса (Echinops) 7 14 1 6 5 - 33
19 Шашыраткы (Cichorium) - 1 1 2 3 1 8
20 вгейшеп (Tussilago) 1 - 5 2 2 10
21 Сарысояу (Xanthium) 1 - - - - 1 2
22 Мысыктабан (Antennaria) 9 30 2 1 4 - 46
23 Желкек (Tragopogon) 36 17 10 9 13 5 90
24 ^алуен (Sonchus) 2 5 5 4 2 2 20
25 вгтзкез (Anthemis) - 14 - - - - 14
26 Тженкурай (Cirsium) 1 5 2 2 - 1 11
27 Укегаре (Acroptilon) 3 - 1 - - - 4
28 Иткенд1р (Eupatorium) - - - - 1 - 1
29 Тескейшеп (Linosyris) - - - - - 1 1
30 Алтыншыбык (Solidago) - - - 3 - 1 4
31 Акшайыр (Gnaphalium) 1 - - - - 1 2
32 Шубаршеп (Saussuria) 7 - - - 1 - 8
33 Итошатан (Bidens) - 2 - - - - 2
34 Тженше (Carlina) - 1 - 1 - - 2
35 Кашкаргул (Aster) 14 10 12 1 - - 37
36 Туймебас (Serratula) 10 2 - - - 1 13
37 Инек (Achyrophorus) 7 35 - 1 1 2 46
38 Саршатыр (Hieracium) 8 9 1 4 1 - 23
39 Туйетжен (Carduus) 6 5 5 7 7 - 30
40 Егшек (Leucanthemum) - 47 - - - 1 48
41 Yшкырлы (Tripleorospermum) 2 - - 21 34 4 61
42 Жусан (Artemisia) 26 128 33 19 23 1 230
43 Туймедак (Matricaria) 2 16 11 8 16 8 61
44 Зиягул (Senecio) 20 4 5 27 5 6 67
45 Гулкеюре (Centaurea) 42 60 36 11 13 10 172
46 Майдажелек (Erigeron) 15 17 6 10 9 - 57
47 Элен (Crepis) 12 31 - 3 1 4 51
48 Птармика (Ptarmica) 6 1 - - - - 7
49 Таусатыз (Scorzonera) - 65 12 1 2 1 81
50 Кебенкуйрык (Cousinia) - 2 - - - - 2
51 Кунбатыс (Helianthus) - - 1 - - - 1
Барлыты: 302 828 287 312 347 109 2185
Ладса (Echinops), туйетжен (Carduus), калуен (Sonchus), саршатыр (Hieracium), кырмызгул (Calendula), сутжапырак (Lactuca), алмар (Leontodon) туыстары 35-тен 15-ге дешн кеппешеп даналарын курайды.
15-тен 5-ке дешн кеппешептк даналарды, шодайна (Arctium), далазытыр (Galatella), кестежусан (Pyrethrum), акбакай (Petasites), шашыраткы (Cichorium), егейшеп (Tussilago), егтзкез (Anthemis), тiкенкурай (Cirsium), шубаршеп (Saussuria) туыстары курайды.
Сонымен, жиналтан кепепешеп улгтлер1 бойынша, ед кед таралтан еамджтерге мыджапырак (Achillea), аддыз (Inula), жусан (Artemisia), гулкеюре (Centaurea), таусатыз (Scorzonera), туймешетен (Tanacetum), туймедак (Matricaria), зиягул (Senecio) жатады.
Б1здщ кестедегт мэл1метер1м1з бойынша, кеппешешж жинакта птармика (Ptarmica), егтзкез (Anthemis), кестежусан (Pyrethrum), епнек (Leucanthemum) жэне туймебас (Serratula) туыстарына жататын еюлдер саны кемщ. 1960-1990-шы жылдары туысына жататын туймебас (Serratula) туысы еамджтершщ 12 данасы, ал содты жылдары тек 1 данасы тана жиналды. 60-80-ш1 жылдары егтнек (Leucanthemum) туысына жататын еамд1ктердщ 47 данасы, ал содты жылдары тек 1 данасы тана жиналтан. вгтзкез (Antheis), птармика (Ptarmica)) жэне кестежусан (Pyrethrum) содты жылдары мулде жиналмады.
Мысыктабан (Antennaria) туысына жататын еамджтер эдетте ерте жинактарда болатын, ал содты жылдары бiрлi жарым кездеседi. Байтенов М.С. бул есiмдiктi Солтуспк Казакстан облысында сирек кездесетiн есiмдiктердiн катарына косады. Бiз табити популяциялардыд жадартуын арттыру максатында, дала тэжiрбиесi уакытында келтсршген TYрлердi кеппешептж жинакка кiргiзбеуге кедес беремiз.
Флоралык эр TYрлiлiктiн азаюы, есiмдiктердiн TYрлiк жэне туыстык курамыныд, курылымыныд жэне географиясыныд езгеруi антропогендж iс-эрекеттiн жэне кептеген есiмдiктер кауымдастыктарыныд ортасыныд экологиялык жатдайынын езгеруiнiн салдары болып табылады [5.
Карастырылып отыртан жусанныд TYрлерi бiздiн облыста айтарлыктай кед таралтан. Кед таралтан жусанныд далалык TYрлерiне жатады: жазык жусан (A. campestris L.), акжер жусан (A. terrae-albae Krasch.), сиверс жусан (A.sieversiana Willd.). Бул туыстыд кептеген TYрлерi арамшептер болып табылады жэне олар тыдайтан жерлерде, езен мен кел жаталауларында, мал жайылымдарында, епстж пен бау-бакшаларда таралтан. Солардыд iшiнде шашакты жусан (A. scoparia Waldst.), ащы жусан (A.absinthium Jacq.), кара жусан (A. vulgaris L.) жэне таты баскалары.
Кеппешеп жиналымдарыныд жылдык динамикасы (езгерiстерi) 2 суретте керсетшген.
2 сурет - Кеппешеп жиналымдарынын жылдык динамикасы
1970-80-шi жылдары кисык максималды жиналымды KepceTTi, ал одан кeйiн 1990-шы жылдары кеппешеп парактары жиналымдарынын саны лезде темендеп 287 дананы кураса, 1990-2000-шы жылдары баяу жогарылау нэтижесшде 312 кеппешеп данасын, 2000-2010-шы жылга карай 347 кеппешеп данасын, ал 2010-2014 ягни сонгы терт жылда 109 кеппешеп парактарын курады. Эpбip он жылдык аралыкта кeйбip шеп TYpлepiнiн сонгы жиналымдарда кeбeйгeнiн, ал eндi бip TYpлepiнiн азайганын, не болмаса MYЛдe жиналымдарда жоктыгын керуге болады.
Бepiлгeн кестеден кepiп отырганымыздай 1960-1970 жылдары барлыгы 302 кеппешеп данасы жиналган. Ен кеп гулкеюре (Centaurea) туысынын 42 данасы, сонын iшiндe скабиоз ГYЛкeкipeнiн (Centaurea scabiosa) 17 данасы; желкектщ (Tragopogon) 36 данасы, сонын шшде KYЛгiн желкектщ 11 данасы жиналды. Жусан (Artemisia) туысыньщ жалпы саны 26
дананы кураса, зиягYЛ (Senecio) 20 дана, жэне акжапырак (Jurinea) пен майдажелек (Erigeron) 15 данадан жиналды. Ал астра (Aster), кэдi (Crepis), мысыктабан (Antennaria), андыз (Inula), TYЙмeбаc (Serratula), саршатыр (Hieracium) сынды TYpлep 14-8 данадан турады. Алмар (Leontodon), инек (Achyrophorus) шубаршеп (Saussurea) 7 данадан, птармика (Ptarmica) мен TYЙeтiкeн (Carduus) 6 данадан жиналган. Сондай-ак 2 жэне 1 данадан жиналган Аюдэpi (Rhaponticum), Сарыкегаре (Picris), Сарысояу (Xanthium), Тженкурай (Cirsium) сынды TYpлepдe бар. Майдажелектщ (Erigeron) кеппешеп корында 57 данасы жиналган, сонын 15 данасы осы 1960-1970 жылдарга тиесш. Ал птармиканын (Ptarmica) кеппешеп корында 7 данасы бар, сонын 6 данасы 60-70^i жылдары жиналган. Суретте (3 сурет). KYpдeлiгYЛдiлep (Asteraceae) тукымдастарынын тарихи кеппешеп коллекциясындагы жетекш туыстары кepceтiлгeн.
3 сурет - ^рдел^лдшер (Asteraceae) тукымдасынын тарихи кеппешеп коллекциясынын жeтeкшi туыстары
4 сурет - Кетпен тау жотасыныц теменп жагы турлер1 тукымдастарыныц флорасылы; % улей
Жалпы, Кетпен тау жотасыныц теменп жагы флорасыныц непзш (99,2% жуыгын) жабьщтукымды еймдштер курайды, оныц ¡ш1нде ею белшт>83%, 6ip белшт>16,2%. Мундай жабьщтукымды есiмдiктердiц басымдылыгы бугал Кене Жерортага тэн, тiптi Голарктиканыц бiркелкi жэне коцыржай субтропикалы; флоралары Yшiн де тэн. Кетпен тау жотасыныц теменп жагы флорасындагы бiр белiктiлердiц екi белiктiлерге байланысы 1:5. Мундай бiр белiктiлердiц екiбелiктiлерге ете темен байланысы
зерттелетш флораныц ерекше касиет болып келедi жэне Орта Азияныц таулы флораларына тэн (Камелин,1973). Кетпен тау жотасыныц теменгi жагы флорасы TYрiнiц 18 iрi тукымдас Yлесiне 78,1% тиесiлi болса, калган 62 тукымдастыц Yлесi 21,8% болады (1 сурет). Алдыцгы катардагы тукымдастардыц мундай болуы Кене Жерорта флорасына лайы; болып келедi (Толмачев,1970, Малышев,1972).
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Борисова Н.А. Методические указание по учету запасов и составление карт распространения лекарственных растений. - Л.: 2001. - С. 11-13.
2 Михайлова В.П. Дубильные растения флоры Казахстан и их освоение. - Алматы: 2000. -С 138-140.
А.С. Кожамжарова, Л.С.Кожамжарова,* З.Б.Есимсеиитова**
Казахский Национальный Медицинский Университет имени С.Д.Асфендиярова *Таразский Государственный Университет имени М.Х.Дулати **Казахский национальный университет имени аль-Фараби
Резюме: Исследованы структура и анализ флоры хребта Кетмень нижнее в будущем. Спектр спектр спектр родства и показывает, что крупные породы нижней стороны хребта кетмень, в описании, что в целом Иран-Туран можно сказать, пустынно, подлежащих Древней восточной части, что соответствует флору средиземного моря.
Ключевые слова: Asteraceae, Fabaceae, Chenopodiaceae, Brassiaceae, одуванчик, полынь равнинная, полынь сиверса, Carduus, Ptarmica.
A.S.Kozhamzharova, L.S.Kozhamzharova,* Z.B.Yesimseiitova**
Asfendiyarov Kazakh National Medical University *M. Kh. Dulaty TarazState University ** al-Farabi Kazakh National University
Resume: Investigated the structure and analysis of the flora of Ketmen lower in the future. Range range range of relationship and shows that large breed lower part of Ketmen ridge, in the description that the whole Iran-Turan is possible to tell, deserted, to be the Ancient the Eastern part, which corresponds to the flora of the Mediterranean sea.
Keywords: Asteraceae, Fabaceae, Chenopodiaceae, Brassiaceae, dandelion, wormwood plains wormwood Sievers, Carduus, Ptarmica.
