CC BY
0KATTA VA TAYYORLOV GURUH BOLALARINI MAKTAB TA'LIMIGA TAYYORLASH JARAYONIGA YAXLIT YONDASHUV
Abdusamatova Nargiza Jamoliddinovna
Namangan davlat pedagogika instituti dotsenti
Annotatsiya: Ushbu maqolada bolalarni maktab hayotiga adapatatsiya davri, o'qish faoliyatini muvaffaqiyatli davom ettirishga tayyorlash jarayoniga integrativ yondashish omillari haqida fikr yuritilgan.
Kalit so'zlar: integratsiyalash, psixologik, fiziologik, ijtimoiy-shaxsiy,intellektual, integrativ yondashuv.
Аннотация: В данной статье рассматриваются факторы интегративного подхода к процессу подготовки детей к периоду адаптации к школьной жизни и успешному продолжению учебы.
Ключевые слова: интеграция, психологический, физиологический, социально-личностный, интеллектуальный, интегративный подход.
Abstract: This article examines the factors of an integrative approach to the process of preparing children for the period of adaptation to school life and successful continuation of their studies.
Key words: integration, psychological, physiological, social-personal, intellectual, integrative approach.
KIRISH.
Bugungi kunda katta va tayyorlov guruhi bolalarni maktab ta'limiga sifatli tayyorlash, bolalar bilan ishlashni innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish eng dolzarb muammolardan biri sanalmoqda. Bolaning savodxonlikni o'zlashtirishga tayyorligi muammolari va bolalar bilan ishlash amaliyoti bo'yicha psixologik-pedagogik adabiyotlarni o'rganish shuni ko'rsatdiki, so'nggi paytlarda maktab o'quv dasturini o'zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan bolalar soni ortib bormoqda. Shu sababli, bolalarning savodxonlik va dastlabki o'qish va yozish ko'nikmalarini
219
muvaffaqiyatli o'zlashtirishga tayyorligini rivojlantirish muammosiga e'tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi "Boshlang'ich ta'limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o'tish bo'yicha chora-tadbirlari to'g'risida"gi[1] 999-sonli qarorini ijro etish doirasida davlat o'z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga to'lovsiz majburiy bir yillik tayyorgarligi bo'yicha majburiyatini oldi. 6-7 yoshli bolalar uchun mo'ljallangan majburiy boshlang'ich ta'limga bir yillik tayyorlash guruhlari, bolalarini to'liq kunli maktabgacha ta'lim tashkilotiga berish imkoniyatiga ega bo'lmagan yoki muayyan sabablarga ko'ra, bolasini maktabgacha ta'lim tashkilotlariga bermagan ota-onalarning talab-ehtiyojlarini qondirishiga va istisnosiz barcha bolalarning ta'lim olish va rivojlanishga teng imkoniyatga ega bo'lishini ta'minlashga qaratilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Maktabga tayyorgarlik maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitish va tarbiyalashning muhim vazifalaridan biridir. Bolalarni maktabga tayyorlash, birinchidan bolalar bogchasida tarbiyaviy ishni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni umumiy, xar tomonlama rivojlantirishning yukori darajasini ta'minlaydigan, ikkinchidan bolalarni maktabning boshlangich sinflarida o'zlashtirishlari lozim bo'lgan o'quv fanlarini egallashga maxsus tayyorlashni ta'minlaydigan kilib tashkil etilishini nazarda tutadi. Shunga kura zamonaviy psixologik-pedagogik adabiyotda (A.V.Zaparojets, A.A.Venger, G.M.Lyamina, G.G.Petrogenko, J.V.Taruntayeva va boshkalar) tayyorgarlik tushunchasi bola shaxsining rivojlantirish sifatida aniklanadi va ikkita o'zaro boglangan jixatlarda: «Maktabga o'qishga umumiy psixologik tayyorgarlik» va «Maxsus tayyorgarlik» tarzida ko'rib chiqiladi.
L. M. Momot va V. G. Glomozdaning fikricha, o'quv mashg'uloti mazmunida umumlashtirish turli o'quv fanlari elementlarini keng fanlararo ilmiy yondashuv asosida bir sintezlangan mavzuda birlashtirish orqali amalga oshiriladi.
TADQIQOT METOLDOLOGIYASI
Bugungi kunda maktabgacha ta'lim tashkiloti va maktab ta'limidagi integratsiya tushunchasi bola ta'lim-tarbiyasining uzluksiz jarayoni sifatida tushuniladi. Bu
220
jarayon har bir yosh davri uchun umumiy va aniq maqsadlarga ega. Shu bilan birga, maktabgacha ta'lim tashkiloti bola qobiliyatlari rivojini asosini ta'minlaydi va boshlang'ich maktab bolalar bog'chasi tajribasidan foydalangan holda bolaning shaxsiy rivojlanishiga yanada hissa qo'shadi. Bolalar bog'chasi va maktab o'rtasidagi integratsiya tarbiya va ta'lim mazmuni bo'yicha ham, ta'lim faoliyatining usullari, texnikasi va tashkiliy shakllari bo'yicha ham amalga oshiriladi.
Bolaning maktabga tayyorligi jismoniy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish darajalari bilan ham belgilanadi, bu esa unga maktabgacha ta'lim dasturini sog'lig'iga zarar yetkazmasdan muvaffaqiyatli rivojlantirishda yordam beradi.
Barcha mashg'ulot va fanlar bir-biriga o'zaro bog'liq. Bugungi kunda bolalar faoliyatlarini ta'lim bilan integratsiyalash omillariga alohida e'tibor qaratilmoqda. Maktabga tayyorlik omillarini to'rt turga bo'lish mumkin: psixologik, fiziologik, ijtimoiy-shaxsiy, psixologik va aqliy. Bolalarning maktabga psixologik jihatdan tayyorligi faqatgina uning o'qish va yozishni bilishi bilangina baholana olmaydi. Bola maktab ta'limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi. Maktabgacha ta'lim tashkilotidagi maktabga tayyorlov guruh bolalarining mashg'ulotlarga qatnashishga bo'lgan motivatsiyasini oshirish jarayonini takomillashtirish, innovatsion texnologiyalarni qo'llash bolani 1-sinfga borganda o'qiydigan fanlari bo'yicha bilimlarni osonlik bilan o'zlashtirish jarayoniga samarali, ijobiy zamin yaratib beradi.
Bolalar bog'chasi va maktab ishida davomiylikning amalga oshirilishi maktabgacha ta'lim tashkilotining yangi hayot tarzini, yangi rejimni idrok etishga tayyorligini shakllantirish, unga keng kognitiv dasturni o'zlashtirish imkoniyatini beradigan hissiy, irodali va intellektual qobiliyatlarni rivojlantirishdir. Boshlang'ich sinf o'quvchilarda o'z iqtidorini to'la namoyon etishga, tashabbus, mustaqillik va ijodkorlikni rivojlantirishga ko'maklashishga yo'naltirilgan vazifaning muvaffaqiyati asosan bolalar bog'chasida bolalarning kognitiv manfaatlari shakllanishiga va ta'limning integratiyalshuviga bog'liq.
Bolalar bog'chasidagi maktabga tayyorlov guruh bolasiga mustaqil fikr yuritish, olingan natijalarni tushuntirish, solishtirish, taxmin qilish, ularning to'g'ri yoki
221
noto'g'riligini tekshirish, kuzatish, umumiylashtirish va xulosa chiqarishni o'rgatilishi kerak. Bir boladagi mahoratning aks etishi boshqa bolalarda ham shunday mahoratni rivojlanishiga turtki bo'ladi.
Bolalarni maktabga tayyorlash murakkab, ko'p qirrali vazifa bo'lib, bola hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Kattalar bilan muloqot bola uchun katta qadriyat. Bolalarning savollariga doimo javob berishga harakat qiling. Agar biz kattalar, bola bergan savollarni rad etmasak va uni atrofdagi kattalar hayotidan ajratib qo'ymasak, ularda maktabga tayyorgarlik tabiiy va stresssiz o'tadi. Masalan, vaqti-vaqti bilan bolani o'zimiz bilan do'konga olib borishimiz, u o'zining sevimli taomini sotib olish uchun qancha pul kerakligini hisoblashga harakat qilishiga sharoit yaratishimiz mumkin. Bolani o'ziga yoqqan shirinliklar nomini va uning narxini o'qishini, o'zi xarid qilishi mumkinligini taklif qilishingiz mumkin. Shunday qilib, bola o'qish, sanash bo'yicha ta'lim oladi, tanlovlar o'tkazishni va mustaqil harakatlarni bajarishni o'rganadi. Va bu, aslida, maktabga tayyorgarlikning asosidir - shunda bola nafaqat raqamlar va harflarning nomlarini bilib oladi, balki fikrlashni o'rganadi. Bolada sabab-ta'sir munosabatlarini o'rnatishga o'rgating. U bilan mantiqiy muammolarni yechish foydali: topishmoqlar, g'oyalar, krossvordlar. Farzandingiz bilan o'ynayotganda qoidali o'yinlardan ham foydalaning (domino, bingo, tekshiruvchilar, ochiq havoda o'yinlar va boshqalar). Bola o'yin qoidalariga amal qilishiga ishonch hosil qiling.
TAHLILLAR VA NATIJALAR
Bolalarni maktab ta'limiga tayyorlash jarayoniga integrativ yondashuv omillari:
- bolalarga beriladigan ilmiy asosga ega bilimlarni oson, bola uchun qiziqarli bo'lgan shakllarda (tajribalar,o'yinlar, suhbat, texnika vositalari yordamida namoyish etish,...) dastur talablariga muvofiq "oddiydan murakkabga tomon" tamoyili asosida izchillikda yetkazish;
- bolalar bog'chasi, oila va maktab o'rtasidagi ta'lim-tarbiya jarayoniga intilish va qarashlar birligini tashkil etish;
- umumiy maqsadlar va ta'lim-tarbiya vazifalarini, maqsadga muvofiq natijalarga erishish yo'llarini ishlab chiqish;
lll
- ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari - ta^iyachila^ o'qituvchilai", bolalaT va ota-onalaming o'zaгo hamkorligi uchun sharoitlar yaratish;
- ota-onalarning keng qamrovli psixologik-pedagogik ta'limi.
Bolaning birinchi sinfga qabul qilinishi o'zi uchun ham, ota-onasi uchun ham mas'uliyatli sinov. Maktabdan oldingi tayyoгgaгlikning tashkil etilishi tashvish, qo'гquv va beqarariikni yengillashtiгish, ayni paytda birinchi sinf o'quvchisi bo'l ish istagini oshirish, birinchi sinf o'quvchilariga yangi sharoitlafga tez moslashishga yordam berish imkonini beradi. Maktabga tayyorlik nafaqat 6-7 yoshga kelib bolada shakllanishi ke^ bo'lgan ma'lum ko'nikmalaг to'plamidir Ma'lumotlaгga ko'гa, maktabning biгinchi sinfiga kiгadigan bolalarning 22% dan kamrog'ini to'liq sog'lom, deb topilgan. Bu qisman birinchi sinf o'quvchisining tanasi jiddiy stressga tayyor emasligi bilan bog'liq. Shift^rta-, kelajakdagi o'quvchining ota-onasi 1 sentabrga nafaqat bolaning chirayli tashqi ko'rinishi, poгtfel, guldasta kabito bilan emas, balki bolaning o'zini maktabga tayyoriigi haqida o'ylab ko'rishlari lozim:
1. Faгzandingizga shaxsiy gigienani o^gating. Agaг 1-sinf o'quvchisi qo'llarini muntazam yuvish odatiga ega bo'lsa, bu odat avtomatlashgan bo'lsa, bolada infektsiyani yuqtirmaslik ehtimoli sezilarli darajada oshadi. Bolaga ovqatdan oldin, hojatxonaga bo^andan keyin qo'llaгini yuvish kerakligi haqidagi fikmi singdiгish muhimdir.
2. Bolaning ovqatlanishini kuzatib boring. Maktabga tayyorlov guruh bolalarida sog'lom ovqatlanish xulq-atvorini shakllantirish juda muhim, shuning uchun siz uni juda uzoq vaqt davomida arzimas ovqatga moyillikdan himoya qilasiz. Menyudan chipslar, gazlangan ichimliklar, sosiskalar, yarim tayyor mahsulotlar, tez tayyorlanadigan ovqatlarni olib tashlash kerak.Bolada ham ongli tarzda qaynatilgan yoki pishirilgan mahsulotlami afzal ko'rish fikrini shakllantiгish keгak.
3. Ertalabki mashqlaг odatiy holga aylansin. Maktab o'quvchisining deyarli butun umri o'tirish bilan o'tadi va zamonaviy bola^ ham bo'sh vaqtlaгini shu holatda o'tkazadilar Natijada, skolioz, semizlik kasalliklari paydo bo'lishi ehtimoli ko'payadi. Buni oldini olish uchun bolalaráa Iwakatda bo'lish odatini taгbiyalash kerak. Bu odatni
tarbiyalashda shaxsiy namuna ko'rsatish samaralidir (birgalikda sayr, yugurish, musiqaga raqs tushish).
4. Nafas olish mashqlarini o'rgatish. Ushbu turdagi mashqlar nafas olish va chiqarishni maromida bo'lishi, shamollash va bolaning asab tizimini mustahkamlash, uning chidamliligini rivojlantirish kabilarda foydalidir.
5. Aniq kun tartibini shakllantirish. Bolani kun tartibi rejalashtirilgan bo'lsa, to'g'ri odatlarni shakllantirish va amalga oshirish osonroq bo'ladi. Uy vazifasi... Bola 22 soatdan kechiktirmasdan uxlab qolishi kerak, uxlash davomiyligi kamida 9-10 soat bo'lishi kerak. Toza havoda ochiq o'yinlar uchun optimal vaqt 2-3 soat bo'lishi maqsadga muvofiq.
6. Bolada sog'lom psixikani shakllantirish. Buning uchun oilada psixologik qulaylik hukm surishi kerak. Eng muhimi, bolaning oldida kattalar munosabatlarini tartibga solmaslik va begonalar oldida uning qobiliyatlari haqida yomon gapirmaslikdir. Uning o'ziga bo'lgan ishonchini mustahkamlash, muvaffaqiyatini har tomonlama rag'batlantirish kerak. Bolani mustaqil bo'lishga o'rgatish, o'z fikrlarini shakllantirishga yordam berish va ular bilan ko'proq vaqt o'tkazish.
7. Bola sog'ligini zaif tomonlarini aniqlash. Bolani o'qish vaqtida uning sog'ligiga jiddiy zarar beruvchi holatlarni oldini olish choralarini qo'llash lozim.
XULOSALAR
Tabiatshunos olim K.A. Timiryazov bunday degan edi: «Hamma narsa to'g'risida oz-ozdan bilish kerak va oz narsa haqida hamma narsani bilish kerak». Inson ongi yoshga qarab o'sadi. Maktab va bolalar bog'chasining muvofíqlashtirilgan va do'stona faoliyati bizga o'quvchilarning moslashuvini baholash imkonini beradi, har bir bola haqida gapirish, unga yordam berishga harakat qilish, bolalar bog'chasida olib borilgan individual kuzatuvlar asosida yordam berishga harakat qilish bolalar uchun ishimizda ijobiy natijalarga erishish imkonini beradi.
Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshi - bu "bolalik" deb nomlangan inson rivojlanishining bir davri. Tarbiyachi va boshlang'ich sinf o'qituvchisining ham umumiyligi ko'p, shuning uchun ularning umumiy nomi - o'qituvchi-murabbiy.
Faqat ikkala tarafning ham, ota-onalar jamoasining ham qiziqishi maktabgacha ta'lim va boshlang'ich ta'limning davomiyligi muammolarini chinakamiga hal qilish, bolalar bog'chasidan boshlang'ich maktabga o'tishni bola uchun og'riqsiz va muvaffaqiyatli qilish imkonini beradi. Eng asosiysi, biz bolani o'rganishga jalb qilishimiz, majburlamasligimiz kerak ( K.D. Ushinskiy).
ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi "Boshlang'ich ta'limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o'tish bo'yicha chora-tadbirlari to'g'risida"gi 999-son Qarori.
2.F.Qodirova, Sh.Toshpo'latova, M.A'zamova. "Maktabgacha pedagogika"-T., "Ma'naviyat", 2013
3. O.U.Xasanboyeva va boshq. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi. T. Ilm ziyo,
2006
4.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.Tafakkur sarchashmalari. T.2017 5. F.Qodirova.Maktabgacha pedagogika.darslik. T.Tafakkur nashriyoti. 2019 6. O.U.Xasanboyeva va boshq. Oila pedagogikasi. T. Aloqachi, 2007.
7.D.Q.Asqarova. Bolalarni maktab ta'limiga tayyorlash metodikasi. O'quv qo'llanma. Namangan 2020.
JIZZAX VILOYATI OLMAZORLARIDA UCHRAYDIGAN HASHAROTLARNING FAUNASI, BIOLOGIYASI VA EKOLOGIYASI
Baltabaev A. S., Abdumo'minova O.
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti, Toshkent, O'zbekiston
E-mail: adambaybaltabaev@gmail .com
Annotatsiya: Ushbu maqolada Jizzax viloyati xududidagi olmazorlarda uchraydigan zararkunanda hasharotlarning faunasi, biologiyasi va ekologiyasi to'g'risida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari keltirilgan. Olmazorlarda zarar kelitiruvchi hasharotlarga qarshi kurashishi uyg'unlashgan samarali tizimni belgilash, monitoring olib borish, iqtisodiy zarar yetqazish mumkin bo'lgan zararkunandalarni keltiradigan zararini oldini olish haqida ma'lumotlar keltirilgan. Olma zararkunandalaridan olma yashil biti, qizil qon shirasi, Kaliforniya qalqondori, o'rgimchakana, olma mevaxo'ri qurtlarining faunasi, biologiyasi va ekologiyasi keltirilgan. Olingan ilmiy natijalar asosida jadvalllar tuzilgan va xulosalar keltirilgan.
Kalit so'zlar: imago, lichinka, zararkunanda, olma, nok, olmaxo'r, qalqondor, tuxum, mevaxo'r, vegetatsiya, o'rgimchakkana, shira.
Abstract: This articlt presents the results of scientific research -on the fauna, biology and ecology of insect pests found in gardens of the Jizzakh region. Information is provided on determining an effective system for controlling harmful insects in gardens, monitoring and preventing pest diseases that can cause economic damage.Among Apple tree pests are represented by the fauna, biology and ecology of the green apple aphid, the aphid, the Californian Scale insect, the scientific results obtained, tables were compiled and a conclusion was presented.
Key words: imago, larva, pest, apple tree, pear tree, apple beetle, scale insect, egg, fruit eater, vegetation, spider mite, aphid.
Kirish.Mavzuning dolzarbligi global o'zgarishlari, tuproq digradatsiyasi, antropogen omillarning tabiatdga salbiy ta'siri ayniqsa qishloq xo'jaligi ekinlarida zararkunanda hasharotlarni turi ortib borayotganganligi natijasida hosildorlikning
226
kamayib ketishiga olib kelmoqda. Bu hol dunyo ham jamiyatini tashvishga solmoqda.Ayniqsa bog'dorchilikda zararkunanda hasharotlar bilan zararlanish ko'lami ortib bormoqda. Mevalarning zararkunanda hasharotlari bilan kurashish uyg'unlashgan samarali tizimni belgilash, ularning monitoringini olib borish zaruriyati tug'iladi [1]. Iqtisodiy zarar yetqazish mumkin bo'lgan zararkunanda va kasalliklarning O'zbekiston Respublikasi xududiga kirib kelish va tarqalishining oldini olish dolzarb muammolardan biridir.Olma zararkunandalariga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi ma'lum bir xududning fitosanitar holatini yaxshilash maqsadida olmani himoya qilish turli vositalar va usullarni kompleks qo'llash orqali o'simliklarni fitosanitar holatini boshqarish tizimi hisoblanadi [2].
Material va metodika.
Тажрибалар 2019-2020 йиллар мавсуми, июнь-октябрь ойларида Пахтаобод туманидаги фермер хужаликлари тутзорларида 5 боскичда олиб борилди. Тадкикотлар 3 хил вариантда, уларнинг хар бири 3 кайтарикда утказилди. Бунинг учун ораларидаги масофа 900^1000 м булган, тут парвонаси билан деярли бир хилда зарарланган "Узбекистон" навли тут дарахтлари танлаб олинди. Тажрибалар Жиззах вилоятининг Галлаорол,Бахмал ва Зомин туманларида сабзавот ва полиз экинлари етиштириладиган фермер хужаликларида 2022-2024 йиллар давомида олиб борилди.Бунда катрошка,ковун ва памидор экинлари экиладиган далалар танлаб олинди.Уларда угимчакана,тамаки трипси,Колорадо кунгизи,усимлик ширалари,кузги тунлам,бахорги тунлам каби хдшаротлар учради.Биз бу хашаротларнинг популяциясини аниклаш учун канверт усулидан,датурхон усулидан,энтомалогик матраб ёрдамида ва Коларадо кугизини йигишда кул билан тутиш усулидан хам фойдаланилди.Илмий тадкикотларда фенологик ва фаунистик кузатиш ишлари В.П.Палий хдмда АДулматовнинг услубий кулланмаларидан фойдаланилди.
Natijalar.
1-jadval
O'zbekiston Respublikasi Jizzax viloyati G'allaorol, Zomin va Baxmal tumanlari xududlarida olmaning mintaqaviy ahamiyatga ega bo'lgan asosiy zararkunandalari:
227
