Научная статья на тему 'Катта Наманган канали сув оқими ҳаракатининг тезликлар майдонини экспериментал тадқиқ қилиш'

Катта Наманган канали сув оқими ҳаракатининг тезликлар майдонини экспериментал тадқиқ қилиш Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
117
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
акустический доплерный профилограф марки SANTEC S5 / экспериментальные исследования / водопотребление / расход и глубина воды / SANTEC S5 acoustic doppler profiler / experimental studies / water consumption / water flow rate and depth

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Казаков Э., Ғуломов О.Ғ., Садиев У.

В статье описаны результаты экспериментальных исследований с использованием акустического доплерного профилометра SANTEC S5 в области скоростей, глубины потока и расхода воды на участке между пикетами ПК138-ПК290 и ПК290-ПК508 Большого Наманганского канала в различных гидрологических условиях.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the results of experimental studies using the SANTEC S5 acoustic doppler profilometer in the area of velocities, flow depth and water discharge in the area between the PK138-PK290 and PK290-PK508 pickets of the Great Namangan Canal in various hydrological conditions.

Текст научной работы на тему «Катта Наманган канали сув оқими ҳаракатининг тезликлар майдонини экспериментал тадқиқ қилиш»

УУТ 628.218 Казаков Э., Гуломов O.F., Садиев У.

КАТТА НАМАНГАН КАНАЛИ СУВ ОЦИМИ ^АРАКАТИНИНГ ТЕЗЛИКЛАР МАЙДОНИНИ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДЦЩ ЦИЛИШ

Казаков Э. -, тадкикотчи; Fуломов O.F. - тадкикотчи; Садиев У. - PhD (Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти)

В статье описаны результаты экспериментальных исследований с использованием акустического доплерного профилометра SANTEC S5 в области скоростей, глубины потока и расхода воды на участке между пикетами ПК138-ПК290 и ПК290-ПК508 Большого Наманганского канала в различных гидрологических условиях.

Ключевые слова: акустический доплерный профилограф марки SANTEC S5, экспериментальные исследования, водопотребление, расход и глубина воды.

The article describes the results of experimental studies using the SANTEC S5 acoustic doppler profilometer in the area of velocities, flow depth and water discharge in the area between the PK138-PK290 and PK290-PK508 pickets of the Great Namangan Canal in various hydrological conditions.

Key words: SANTEC S5 acoustic doppler profiler, experimental studies, water consumption, water flow rate and depth

Х,озирги кунда Учкургон ГЭС иш режимининг бузилиши окибатида Катта Наманган каналининг участкаларида бекарор сув хдракати вужудга келиб, сув горизонтининг тез-тез узгариш окибатида каналдан сув кутарувчи насос станцияларининг ишончли ишлаш х,олати ёмонлашмокда. Техноген омил таъсирида каналда руй берадиган бекарор сув хдракатига боглик х,олда сув сатх,ининг тебранишлари, сув сарфи ва окимнинг тезликлар майдонини тадкик килиш зарурияти вужудга келади. Ирригация каналларидаги сув окими структураси, жумладан турли сув сарфларида тезликлар майдони узгариши тугрисида билимларга эга булиш гидравлик жараёнларни шаклланиши ва динамикасини башоратлаш учун мух,им маълумот х,исобланади. Шунинг учун ирригация каналарида оким структурасини экспериментал тадкик килиш мух,им ахдмият касб этади.

Шу сабабли 2018-2019 йилларда турли гидрологик шароитларда Катта Наманган каналининг (ПК138-ПК290 ва ПК290-ПК508) пикетлари оралигидаги участкасида окимнинг тезликлар майдонини экспериментал тадкикотлари амалга оширилди. Экспериментал тадкикот ишлари профилограф SANTEC S5 русумли акустик доплер ёрдамида амалга оширилди [1].

1-расм.SANTECS5 аппарат-дастурий комплекси.

Ушбу замонавий илмий аппарат, акустик доплерли SANTEC S5 ADP M9 тезлик улчагич асбоби хамда аппаратни бошкариш, маълумотлар туплаш ва тахлил килиш буйича Sontek RiverSurveyor Live дастурий таъминотдан иборат (1-расм).

Аппарат кузатув створлари буйлаб сузиб динамик режимда окимнинг кундаланг киркими буйича тезликларни таркалишини, 0,1-0,4 м аникликда оким йуналишини ва створ буйлаб оким чукурлигини узгаришини тезкор улчаш хамда сув сарфини автоматик хисоблаш ишларини бажаради.

Канал киркими чизиги буйлаб улчанган нукталар уртасидаги горизонтал масофа, аппаратнинг сузиш тезлигига боглик равишда 1-2 метрни ташкил этади. Аппаратнинг инерциал тизимли ва юкори аникликка эга GPS кабул килиш ускунаси, магнитли компас, чизикли ва бурчак тезланишлари датчиги сув мухитида сув заррачаларининг фазовий холати ва тезлигини аниклаб беради.

2018 йилда Катта Наманган каналининг ПК138 - ПК290 ва ПК290 - ПК508 пикетлари уртасидаги канал участкаси, 2019 йилда ПК362+93 - ПК642+09 пикетлар оралигидаги канал участкасида дала тадкикот ишлари бажарилди.

Дала тадкикотлари натижалари асосида, канал участкаларида окимнинг структураси тугрисида гидрометрик нуктаи назардан мухим маълумотлар олинди.

Каналнинг биринчи булимининг узунлиги 15,2 км, иккинчисиники эса 21,8 км ни ташкил этади.

Улчов натижаларини аниклик даражасини ошириш максадида каналнинг хар бир булимида 18 тадан улчов створлари белгиланди. Улчаш ишлари оким буйлаб юкоридан пастга караб навбатма-навбат створларда бажарилди. Улчаш ишлари натижаларини текшириш максадида, натижалар куприк туридаги гидрологик постда бажарилган улчов ишлари натижалари билан таккосланди (2-расм).

2-расм.Улчов створларининг умумий куриниши ва холати.

Оким тезлиги майдонини улчаш ишлари билан бир каторда сув сатхи холати улчанди. Бундан ташкари канал булимларининг бошлангич ва охирги створларида сув сарфи аникланди. 2018 йилнинг 20-27 май ва 11-15 октябрида хамда 2019 йилнинг 11-14 май ва 22-30 ноябрида жами иккита сериядан иборат экспериментлар амалга оширилди.

Канал булимларида белгиланган створларида сув сатхи, оким тезлиги ва сарфи тугрисидаги эксперимент маълумотлари 3-6 расмларда курсатилган.

Три*1«)

3-расм. Катта Наманган каналининг бош кисми, ПК 138+00. Сув сатхидан максимал чукурлик 1,87 м, сув окимининнг максимал тезлиги 2,1 м/с, сув сарфи 27,901 м3/с.

4-расм. Катта Наманган каналининг ПК 451+00. Сув сатхидан максимал чукурлик 1,05 м, сув окимининнг максимал тезлиги 2,2 м/с, сув сарфи 19,641 м3/с.

5-расм. Катта Наманган каналининг ПК 597+89. Сув сатхддан максимал чукурлик 2,94 м, сув окимининнг максимал тезлиги 0,8 м/с, сув сарфи 9,942 м3/с.

6-расм. Катта Наманган каналининг ПК 362+93. Сув сатхидан максимал чукурлик 2,6 м, улчов створларининг белгиланган нукталарида сув чукурлиги буйича оким тезлигининг урталаштирилган вектори 0,5 м/с, сув сарфи 10,65 м3/с.

Лаборатория шароитларида оким параметрларини вакт буйича доимийлигини таъминлаш оркали, окимда тезликлар майдонининг фазовий нотекис таксимланишини урганиш мумкин. Аммо дала шароитларида бундай стационарликни таъминлаш имконияти мавжуд эмас. Шунга карамасдан, замонавий профилограф ёрдамида утказилган эксперимент натижалари, сув сатхи сезиларли узгарган: максимум 124 см (7,8 %) ни ташкил этган. Шуни таъкидлаш лозимки, Учкургон ГЭС иш режимининг бузилиши окибатида улчов створларида сув сатхининг кийматлари кескин фарк килади. Дала тажриба натижаларини тахлил килишнинг камерал ишлари, створлар уртасида хеч кандай сув олишлар булмаслигига карамасдан каналнинг 2-булимидаги иккита кузатув створларидаги сув сатхлари уртасидаги фарк 1,3 метрни ташкил этди.

Шу вактнинг узида каналдан сув олувчи "Кизилравот" (ПК144+53) насос станцияси оркали 19,6 м3/с , ПК208+90 ва ПК238+27 створлардаги хужалик ички насос станциялари оркали 5,1 м3/с сув сарфи олинганда кириш ва чикиш кузатув створларидаги сув сарфи кийматининг фарки 6,2 фоизни ташкил этди [2].

Ушбу участкада 21 май куни сув сарфини улчаш буйича олиб борилган ишлар натижасига кура участкадан олинаётган 6 м3/с сув сарфида кузатув створларида сув сарфи фарки 3 м3/с ни ташкил этиб, окимнинг ностационарлиги сезиларли руй бериб, 21 фоизни ташкил этди. Эксперимент натижалари тахлили Катта Наманган каналининг иккинчи булимидаги аксарият кузатув створларида сув окими харакати квазиностационар холатда

булганлигидан далолат бермокда. Замонавий акустик профилограф ёрдамида улчаш створларида оким тезлиги майдонининг уч улчовда тасвири олинди.

Каналда сув окимининг тезлиги ва канал эни етарлича катта булганлиги сабабли сузувчи улчов аппаратининг траектория чизиги, белгиланган створ чизигидан хатолиги уртача 0,7 метр, максимум 1,3 метрни ташкил килди. Улчов нукталари интервали 1,5-2 метрни ташкил этди. Юкоридаги х,олатларни эътиборга олган х,олда створ чизигида 2 метр кадам билан таянч нукталар белгилаб олиниб, уларнинг х,ар кайсисида реал нуктадаги улчов маълумотлари акс эттирилди. Кузатув створларининг таянч нукталарида оким чукурлиги ва тезлигини улчаш тадкикотларининг натижалари 3 ва 6 расмларда келтирилган.

Шуни таъкидлаш лозимки, бир хил гидрологик шароитларда утказилган тадкикот натижалари бир бирига жуда якин келган. Эксперимент натижалари, куйидаги х,олга алох,ида эътибор каратишга сабаб булди, яъни канал узанининг 200 бурчак остида бурилган, чамаси 200 метрлар келадиган кисмларида сув уйрими сохдларини вужудга келиши кузатилди. Ушбу эффект асосан каналнинг ер узанли кисмларида руй берди. Сув уюрмаси вужудга келадиган сохдда сув массасининг илгариланма хдракати булмаганлиги сабабли ушбу сохдда лойкаларни шаклланишига сабаб булган [3].

Яна шуни таъкидлаш лозимки, каналнинг 2-булимида окимнинг динамик уки чап киргокка нисбатан силжиган. Окимнинг динамик укини силжиши тахминан 815 метр масофага кадар кузатилади.

Каналнинг иккита булимда утказилган дала тадкикотлари, сезиларли чукурликка эга кисмларда оким тезликлар майдони кичик сохдлар мавжудлиги кузатилди. Каналнинг 2-булимининг сув тусувчи иншооти якинида утказилган дала тадкикотларига кура, тезлик майдонлари х,ам йуналиш, хам катталик жихдтдан деярли текис таксимланган. Бу сув лойкаларини транзит буйича х,аракатланиб, сув тезлиги кам сохдларда, лойкаларни аккумуляция булишидан далолат бермокда.

Хулоса: тадкикот натижалари Катта Наманган каналининг асосий гидравлик параметрлари тугрисида зарур маълумотларни олишга хдмда Учкургон ГЭС иш режимининг Катта Наманган каналидаги узан жараёнларига таъсири тугрисида амалий хулосалар килиш имконятини яратди.

АДАБИЁТЛАР

1. Махмудов И.Э. Повышение эффективности управления и использования водных ресурсов

в среднем течении бассейна р.Сырдарья (Чирчик-Ахангаран-Келесский ирригационный район). //Республика илмий-техник анжумани, 1-2 май, 2015 й.Тошкент.

2. Садиев У.А. Повышение гидравлической эффективности и эксплуатационной надежности

крупных каналов// Гидротехника, Россия, 2016. №2, С 60-61. (05.00.00; №33).

3. Садиев У.А.Управление и моделирование магистральных каналах при изменяющихся

значениях гидравлических параметров водного потока// Мелиорация и водное хозяйство, Россия, 2016. №6, С 10-12. (05.00.00; №51).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.