Научная статья на тему 'КАТТА ГРУНТЛИ КАНАЛЛАРДАГИ ОҚИМНИНГ ЮВМАСЛИК ТЕЗЛИКЛАРИНИ ҲИСОБИ'

КАТТА ГРУНТЛИ КАНАЛЛАРДАГИ ОҚИМНИНГ ЮВМАСЛИК ТЕЗЛИКЛАРИНИ ҲИСОБИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
59
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
наносы / неразмывающие скорости / канал / гидравлический расчет / Sediment / non-scour velocity / channel / hydraulic calculation

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Латипов Ш.А., Бердиев Ш.Ж., Нурова О.С.

Усовершенствованы новые гидравлические методы расчета по определению неразмывающих скоростей и транспорта наносов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

It has been developed the new hydraulic calculation methods of determining non-scour velocities and sediment transport of flow.

Текст научной работы на тему «КАТТА ГРУНТЛИ КАНАЛЛАРДАГИ ОҚИМНИНГ ЮВМАСЛИК ТЕЗЛИКЛАРИНИ ҲИСОБИ»

2. СНиП 2.06.03-97, Оросительные системы. Нормы проектирования. Ташкент: 1997. - С. 101.

3. HEC-RAS, "User Manual," US Army Corps of Engineers, Hydrologic Engineering Center, Davis Version 4.0, 2008, - P. 539.

4. Haoyan D., Liangwen J., Zixiao H., Mingdong Y., Yonghao S., Application of parameters and paradigms of the erosion and deposition for cohesive sediment transport modelling in the Lingdingyang Estuary, China // Applied Ocean Research 94 (2020) 101999. - P. 19.

5. Ian D. L., Jaco H. B., Laurent O. A., Peter D. T., Jonathan M., Julie A. H., Jeffrey P., David M. P., Sarah J.B., Richard D. C., Andrew J. M., Alan G. D., Daniel R. P., Leiping Y., Bedform migration in a mixed sand and cohesive clay intertidal environment and implications for bed material transport predictions// Geomorphology 315 (2018), - P. 17-32.

6. Чалов Р.С., Пространственно-временные закономерности соотношений и изменчивости проявления русловых процессов// Вестн. Моск. Ун-та. сер. 5. География. 2009. № 6, - С. 10-18.

7. Арифжанов А.М., Хазратов А.Н., Грунт узанли сугориш каналларини реконструкциялаш муаммолари. // Инновацион технологиялар журнали. 2020: №3(39)- Б. 60-64.

УДК 627.11 Латипов Ш.А., Бердиев Ш.Ж., Нурова О.С.

КАТТА ГРУНТЛИ КАНАЛЛАРДАГИ ОЩМНИНГ ЮВМАСЛИК ТЕЗЛИКЛАРИНИ

ХДСОБИ

Латипов Ш.А. - т.ф.ф.д.; Бердиев Ш.Ж. - т.ф.н., доцент; Нурова О.С. - катта укитувчи (КарМИИ )

Усовершенствованы новые гидравлические методы расчета по определению неразмывающих скоростей и транспорта наносов.

Ключевые слова: наносы, неразмывающие скорости, канал, гидравлический расчет.

It has been developed the new hydraulic calculation methods of determining non-scour velocities and sediment transport of flow.

Keywords. Sediment, non-scour velocity, channel, hydraulic calculation.

Каналлар фойдаланиш максадига кура куйидаги турларга булинади: энергетик, кема юрувчи, сув утказувчи, сугориш, мелиоратив, коплекс ва бошкалар.

Сув сарфи буйича каналлар куйидагича булади: жуда катта (Q ^ 1000м3/с), катта (Q =300 ... 1000 м3/с), уртача (Q = 50 ... 300 ) ва кичик (Q ^ 50 м3/с).

Сув манбасидан каналга сув нишаблик буйича огирлик кучи таъсири остида окиб келса, бу узи окар канал деб аталади. Бу каналлар купрок таркалган булиб, улар арзон ва фойдаланишда кулайлиги билан ажралиб туради. Бундай каналларга мисол килиб "Катта Фаргона" ва "Коракум" каналларини келтириш мумкин.

Сув манбасидан сув насос станциялари ёрдамида кутарилиб, кейин эса узи окса бундай каналларга машина каналлари дейилади. Бу каналлар куйидаги вазиятларда курилади:

- сув манбаси сув истеъмол килиш жойидан пастда булса;

- узи окар канални утказишда жуда катта хажмдаги ер ишлари бажарилса.

Бу каналларга мисол килиб "Аму-Бухоро" ва "Карши" магистрал каналларни курсатиш мумкин.

Сув окар узаннинг ювилиш жараёнида окимнинг характери фаол кучларни, грунт физик-механик хоссалари эса суст (каршилик кучларни) кучларни ифода этади. Оким динамик омилларининг узан грунтининг ювилишига таъсирини куриб чикамиз.

Х,озирги вактда сув окар узаннинг ишончлилиги ва мустахкамлигини бахолашда куйидаги икки усулдан фойдаланилади: 1) грунтларнинг ювилишга чидамлилигини ифодаловчи окимнинг ювмаслик тезлиги усули;

2) сув окар узан окимининг харакат йуналиши буйича туби остидаги заррачаларга таъсир килиб, уларни чикарадиан (силжитувчи ёки ишкаланиш кучлари) кучлар усули.

Канални лойихалашда ва хисоблашда асосий масалалардан булиб, рухсат этиладиган тезликларни танлаш, канал сув сатхи буйича энини, уртача ва максимал чукурликларини хамда канал нормал сув сатхидаги узан шаклини белгилаш хисобланади [1].

Оким ювмаслик тезликлари усулининг асосий максади шундан иборатки, бунда канал сув окимининг уртача тезлиги унинг туб ости ва ён томонларининг грунтларини ювадиган оким тезлигидан катта булмаслиги ва шу каторда окизиклар чукиши тезлигидан эса кичик булмаслиги керак, яъни

3. <3 <3,

чук ур а<лт

бу ерда 3. - канал окизикларининг чукишига ва усимликлар усишига йул куймайдиган

чук

окимнинг минималь уртача тезлиги; 3аат - окимнинг рухсат этиларли тезлиги; 3~ -

окимнинг уртача тезлиги.

Бу шартнинг бажарилиши натижасида канал грунтлари оким томонидан ювилмайди ва харакатланаётган окизиклар туб остига чукмайди, яъни каналнинг тугри ишлаш режимининг бажарилиши таъминланади.

Тадкикотлар окимнинг уртача ювмайдиган тезликлари учун куйидаги функционал богланишни ёзиш мумкинлигини курсатади [2]:

3о = I (к ,г, S, т, N М), (1)

бу ерда Т - турбулент окимни хисобга олувчи параметр; N - заррачалар орасидаги богланишни хисобга олувчи параметр; М- бошка катталиклар.

Акад.Ц.Е.Мирцхулава [2] томонидан таклиф этилган богланмаган грунтларнинг ювмаслик тезликларини урнатиш буйича богланишлари назарий жихатдан асосланган булиб хисобланади. Бу богланиш канал туб остининг текис булмаган сиртига, умумий массадан грунтнинг толикиш холатини хисобга олган холда алохида заррачалар узилиш кучларининг ва турбулент оким томонидан таъсир этадиган кучларнинг хамда силжишга каршилик кучларнинг тенглиги шартларини тахлили асосида келтириб чикарилган. Богланиш куйидаги куринишга эга:

' 8.8Н а

0,44рп ^ + 2С"Л ■ (2)

"а-, = 1.25

0,44рп

У(Рг "р)а+2спык]

(3)

бу ерда - кесим буйича окимнинг рухсат этиладиган ювмайдиган тезлиги, м/с • - узан гадир-будирлигининг А баландлигидаги окимнинг туби олдидаги рухсат этиладиган тезлиги, м/с; ръх ва р- мос равишда грунт заррачаси материалининг ва сувнинг зичлиги,

кг/м3; а - грунт заррачасининг уртача диаметри, м; Скт - богланмаган грунтнинг узилишидаги кучсизланган мустахкамлик, яъни бу параметр билан майда донадор ( ё < 0,25

мм булганда) грунтларда сезиларли тишлашиш кучларининг х,осил булишини х,исобга оладиган коэффициент, Pa ; m - оким таркибида булган коллоид х,олатдаги окизикларнинг оким ювиш кобилиятига таъсирини х,исобга олувчи коэффициент. Сув таркибида лой заррачалари 0,1 кг/м3 булса, m = 1. Сув таркибида бу заррачалар 0,1 кг/м3 ва ундан куп булса, m > 1 ; n -оким туб олди зонасидаги тезлик пульсациясини х,исобга олувчи коэффициент; к - уртача ( к = 0,5 ) кийматга тенг булган тишлашиш кучидан эх,тимолий огишни характерловчи коэффициент [3].

Экспериментал тадкикот маълумотларини кайта ишлаб утказилган тадкикот шароитлари, яъни турли ён томон кияликларда ёткизилган каналлар учун куйидаги коэффициентлар х,осил килинди:

m=0 булганда К0=0,93

m=2 булганда K=0,76;

m=2,5 булганда K=0,78; ^ (4)

m=3,0 булганда K=0,83;

m=3,5 булганда K=0,88;

бу ерда K0 ва K - мос равишда канал туб ости ва ён томон кияликларини х,исобга олувчи коэффициентлар. Утказилган тадкикот натижаларига кура K0 коэффициентни K0 = 0,93 деб кабул килиш мумкин.

куйидаги нисбатлар орасида богланиш мавжуд деб караймиз:

K

= 0,96

S Л 0,25

В I, \х)

(5)

бу ерда B -канал юкори кисмидаги сув сатх,ининг эни; % - окимнинг намланиш периметри.

Утказилган лаборатория тадкикотлари маълумотларига асосан (5) богланишни курамиз.

K„ л В \ графикдан Km / K0 нисбатнинг ортиши билан В / %

1-расмда курсатилган Km = f

в

K0=f1%

ошиши кузатиди. Бундан биз томондан Km / K0 ва В / у орасидаги богланишнинг мавжудлиги тугрисидаги фаразимиз исботланди.

%

1-расм. = f I в I богланиш графиги

АДАБИЁТЛАР

1. Латипов Ш.А. Лабораторные исследования неразмывающих скоростей потока каналов в зернистых грунтах. «Eurasia Science» XXV Международная научно-практическая конференция 15 ноября 2019 Научно-издательский «Актуальность.РФ» Сборник статей часть I Colltcted Papers XXV International Scientific-Practical conference <<Eurasia Science» PART I Research and Publishing Center <<Actualnots.RF>>, Moscow, Russia November, 15, 2019 Moscow 2019 p. 84-85.

2. Мирцхулава Ц.Е. Надежность гидромелиоративных сооружений. М.: Колос, 1974. 280 с.

3. S.Eshev, Sh. Latipov, A.Qurbonov, J. Sagdiyev, М. Berdiev, N. Mamatov. Non-eroding speed of water flow of channels running in cohesive soils. Integration, Partnership. Innovation in construction science-education (IPICSE 2020). 2020 y. 11-14 November. IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering 1030 (2021) 012131. IOP Publishing. doi:10.1088/1757-899X/1030/1/012131

УДК 627.11 Рахимов А.Р., Назаров О.О., Исаков А.Н., Бобомуродов Ф.Ф.

ДИНАМИЧЕСКИ УСТОЙЧИВЫЕ СЕЧЕНИЯ КРУПНЫХ КАНАЛОВ С УЧЕТОМ ВЕТРОВОГО ВОЛНЕНИЯ

Рахимов А.Р. - докторант; Назаров О.О., Исаков А.Н., Бобомуродов Ф.Ф. - ассистенты (КарИЭИ)

Лаборатория тажриба маълумотлари ва С.Х.Абальянц богланишлари асосида шамол тулцинлари таъсирида ишлайдиган катта грунтли канал динамик мустаукам узанининг морфометрик характеристикаларини уисоб усули чегаравий мувозанат узан шаклининг чегаравий мувозанати учун ишлаб чицилган. Сиртци тулцинлар таъсири остида булган циргоц нишаблигининг деформацияларининг умумий цонуниятлари ифодалаб берилган.

Калит сузлар: катта каналлар, грунтли узан, сиртци тулцинлар таъсири, киргок нишаблиги деформацияси, динамик мустах,кам узан х,исоби.

On the basis of the laboratory experiments and equation, designed S. Kh. Abalyants for a canal form of the limit equilibrium an estimation method of morphometric characteristics of the large earth canals dynamic stability under the wind wave conditions is developed, general phenomena of warping the coastal slopes under the action of the waves are described.

Key words: large channels, ground riverbed, the action of surface water, warping the coastal slopes, calculated dynamically stable channels.

Сложность решения динамической устойчивости на современном этапе связана с тем обстоятельством, что в целях повышения работы каналов в ряде случаев приходится проектировать гидротехнические сооружения для различных режимов водного потока [I,2,5]. В некоторых случаях скорость водного потока превышают неразмывающие значения по отношению к пролегающим грунтам водотоков. Это обстоятельство приводит к возникновению ряда негативных проблем, связанных с учетом транспортирующей способности потоков в деформируемых водотоках и с прогнозом деформаций их русел [I,6]. Также повышение требований при проектировании больших каналов приводит к необходимости учета нестационарных течений (ветрового волнения, судовых волн, длинных волн и т.д.). Эти течения существенно влияют на эрозионные процессы, происходящих в руслах, и приводят к изменению транспортирующей способности потоков [3,9, 10,11]. Вопрос о роли влияний ветровых волн в формировании береговых откосов каналов до момента обрушения волн к настоящему времени остается малоизученным.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.