Научная статья на тему 'Касб-ҳунар коллежларида «Ҳуқуқшунослик» фанини ўқитиш муаммолари'

Касб-ҳунар коллежларида «Ҳуқуқшунослик» фанини ўқитиш муаммолари Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

CC BY
172
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳуқуқий атама ва тушунча / психологик ривожлантириш дастури / «Ҳуқуқшунослик» фани / ҳуқуқий билим / ҳуқуқий кўникма ва малака / правовой термин и понятие / программа психологического развития / предмет «Правоведение» / правовое знание / правовые навыки и квалификация

Аннотация научной статьи по прочим медицинским наукам, автор научной работы — Жўраев Баҳром

Мақолада касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларида ҳуқуқий тушунчалар шаклланишини психологик ривожлантириш дастури лойиҳаси келтирилган. Унда ҳуқуқий тушунчаларни шакллантиришга хизмат қилувчи омиллар ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ПРЕДМЕТА «ПРАВОВЕДЕНИЕ» В ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОЛЛЕДЖАХ

В статье приведён проект программы психологического развития формирования правовых понятий у учащихся профессиональных колледжей. Речь идёт о факторах, служащих формированию правовых понятий.

Текст научной работы на тему «Касб-ҳунар коллежларида «Ҳуқуқшунослик» фанини ўқитиш муаммолари»

Жураев Барром,

К,арши давлат университети «Психология» кафедраси катта укитувчиси, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

КАСБ-^УНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА «ЩУКШУНОСЛИК» ФАНИНИ УКИТИШ МУАММОЛАРИ

ЖУРАЕВ Б. КАСБ-ЦУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА «ЦУК,УК,ШУНОСЛИК» ФАНИНИ УЦИТИШ МУАММОЛАРИ

Маколада касб-хунар коллежлари укувчиларида хукукий тушунчалар шаклланишини психологик ривожлантириш дастури лойихаси келтирилган. Унда хукукий тушунчаларни шаклланти-ришга хизмат килувчи омиллар хакида суз боради.

Таянч суз ва иборалар: хукукий атама ва тушунча, психологик ривожлантириш дастури, «Хукукшунослик» фани, хукукий билим, хукукий куникма ва малака.

ЖУРАЕВ Б. ПРОБЛЕМЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ПРЕДМЕТА «ПРАВОВЕДЕНИЕ» В ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОЛЛЕДЖАХ

В статье приведён проект программы психологического развития формирования правовых понятий у учащихся профессиональных колледжей. Речь идёт о факторах, служащих формированию правовых понятий.

Ключевые слова и понятия: правовой термин и понятие, программа психологического развития, предмет «Правоведение», правовое знание, правовые навыки и квалификация.

JURAEV В. PROBLEMS OF TEACHING OF OBJECT «JURISPRUDENCE» IN PROFESSIONAL COLLEGES

To the article the project of the program of psychological development of forming of legal concepts is driven at the professional colleges of students. The question is about factors, office workers to forming of legal concepts.

Keywords: legal term and concept, program of psychological development, an object is «Jurisprudence», legal knowledge, legal skills and qualification.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Узбекистон мустацилликка эришган дастлабки йиллари-даноц халцимизнинг цуцуций маданиятини юксалтириш дав-лат сиёсати даражасига кутарилди. Айницса, Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан «Жамиятда цуцуций маданиятни юксалтириш миллий дастури» цабул цилин-ганлиги бунинг амалий исботидир1.

Хук,ук,ий саводхонликка эришиш шахснинг х,ук,ук,ий жихатдан билимли, юксак х,укукий маданиятли ва маънавиятли булиши, х,ук,ук,нинг мохияти, ахамияти ва талабларини чукуррок, англаши, к,онунларга нисбатан хурматини тарбиялайди, уларга буйсуниш маданиятини шакллантиради. Хар бир инсон хукукий билим ва маданиятга эга булиши, уларга к,атъий амал к,илиши, к,онун устуворли-гини дилдан, к,албдан хис к,илиши халк, ва миллат етуклигининг мухим курсаткичи экан-лигини белгилайди. Хукукий билим ва маданиятга эга булган халк, хамда миллат узини-узи англаб етади, кучи ва имкониятларига ишонч туЙFуси шаклланади. Мамлакатимизда инсон хукукларини химоя к,илиш, хук,ук,ий са-водхонликни ошириш ва унинг устуворлигини таъминлаш долзарб ахамият касб этмокда.

Ижтимоий химояга мухтож болалар, ёшлар ва уларнинг ота-оналари учун махсус укув тарбиявий дастурлар яратишда укувчиларда юридик тушунчаларни шаклланганлик ва шак-ллантириш холатлари диагностикаси, укувчиларнинг индивидуал-психологик хусу-сиятлари ва асаб тизими типлари, темперамент типлари хисобга олинган холда «Ук,увчиларда юридик тушунчаларни шак-ллантириш модели» асосида таклифлар кири-тилди. Ушбу таклифлар «Ижтимоий химояга мухтож болалар ва ёшлар учун махсус укув-тарбиявий дастурлар»нинг II модули «Менинг Ватаним - Узбекистон» хукукий ватанпарвар-лик рухида тарбиялаш дастурини ишлаб чик,ишда инобатга олинди. Ушбу дастурдан Республика болалар ижтимоий мослашув марказида 2015-2017 йилларда амалга оши-рилган А-1-026 «Болаликни мухофазалашда як,ин катталар орк,али ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ижтимоий-психологик

йуллари» мавзусидаги илмий-амалий

1 Жамиятда хукукий маданиятни юксалтириш миллий Дастури. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси-нинг Ахборотномаси. 1997. -№ 9. 227-модда.

лойихани бажаришда фойдаланилди ва ама-лиётга татбик, килинди (Республика болалар ижтимоий мослашуви марказининг 2016 йил 22 сентябрдаги 06 / 512 сон ва Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим ва-зирлиги 2016 йил 9 январдаги 89-03-73-сон маълумотномалари).

Касб-хунар коллежи укувчиларида хукукий тушунчаларни шакллантириш жараёнини юк,ори савияда ташкил этишда дастур асосида Карши агробизнес ва тадбиркорлик, Карши саноат касб-хунар коллежлари, Самарканд ав-томобилсозлик ва 1-Самарк,анд педагогика коллежларида «Хук,ук,шунослик» фанини укитишни психологик жихатдан ташкил этишда укув жараёнида дастурда белгиланган куйидаги вазифалар амалга оширилади:

I. Касб-хунар коллежида «Хук,ук,шунослик» фанини укитиш холатини аник,лаш.

Укувчиларга «Хук,ук,шунослик» курсини укитиш вак,тида дастлабки йуналишини тан-лаш мотивлари, таълим жараёнини самарали ташкил этишда устоз билан шогирдларнинг шахсий сифатлари ва тусик, хукукий тушунча-ларнинг шаклланганлик холати, ук,итувчи билан укувчилар уртасидаги узаро муносабат, успиринлар иллатларининг урни профессор А.Жабборов, Б.Жураев томонидан ишлаб чик,илган «Укувчиларнинг фанни

узлаштиришига таъсир курсатувчи педагогик-психологик омиллар ахамиятини бахолаш» суровномаси ёрдамида аник,ланади.

II. «Хук,ук,шунослик» фанини ук,итишнинг мухимлигини назарий асослаш.

«Хук,ук,шунослик» фани соха буйича кичик мутахассислардан тортиб, то олий маълумот-ли мутахассислар тайёрлаш билан бир каторда, оддий фук,аронинг кундалик фаолия-тида юридик тушунчаларига эга булиши ахамиятли эканлиги курс ук,итувчиси томон-дан белгиланиши билан бир к,аторда, укувчиларнинг узи томонидан онгли бахолаш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

мумкинлигини бeлгилaш acоcидa ёндaшилa-ди.

Ин^н вa жaмият, буpч, х,укук, мeъёpлap

мacaлacи «Шaxc вa жaмият» ^p^ Укитилaётгaн дaвpдa х^м yкувчилapгa дacт-лaбки юpидик тушунчaлapни бepиш тyFpиcидa cy3 боpaди.

Xукукий тaълим yкувчилapининг кeлaжaкдa фукapолик ёки кacбий фaолиятининг узвий биp бyFини учун зapуpий бyлгaн билимлap-нинг бошлaнFич дapaжacини yзидa aкc эл^-гaнлиги caбaбли х^м хукукий муaммолapни х^л этишнинг мух,им шapти х1иcоблaнaди. Худ-ди шу caбaбли х^м унинг долзapблиги биp жих^^н узлукcиз тaълим тизимининг x,ap биp боcкичидa эътибоpгa олин^нлиги билaн боFликдиp. Узлукcиз тaълим бошлaнFич бyFинлapидaёк «Конcтитуция aлифбоcи», «Дaвлaт вa х,укук acоcлapи», «Xукукшуноcлик»,

«Узбeкиcтон Рecпубликacи Конcтитуцияcини Уpгaниш». «Xукукшуноcлик» cингapи фaнлap-нинг Укитилиши узлукcиз тaшкил этилен. Уpтa мaxcуc, кacб-х1унap тaълим тизимидa «XукуКшуноcлик» фaнини укитишнинг Уpтa бyFини х1иcоблaнaди, ундa yкувчилapгa Уpтa мaxcуc, кacб-х1унap тaълими дaвлaт тaълим cтaндapтидa бeлгилaнгaн билим, кyникмa вa мaлaкaлapни шaкллaнтиpиш тaлaб этилaди.

Кeйинги йиллapдa мaмлaкaтимиздa фукapолик жaмияти куpиш Fояcининг aмaлгa ошиpилиши туфaйли «XукуКшуноcлик» фaни-ни Укитишгa бyлгaн эътибоp ош^нлигини ку-зaтиш мумкин1 .

Тaдкикот объeкти икки туpгa бyлингaн:

а) номутaxaccиcлик тaълим йyнaлиши укув-чилapидa «Xукукшуноcлик» фaнини укитиш;

б) мутaxaccиcлик тaълим йyнaлишидaги кacб-х1унap коллeжи yкувчилapидa <^укукшу-ноcлик» фaнидaн caбок бepиш.

«XукуКшуноcлик» куpcини укитишнинг мaкcaди: yкувчилapдa х,укукий тушунчaлapни шaкллaнтиpиш вa шу aœçqa юpидик фaолия-тининг ^йинги боcкичлapидa улapни муcтaкил кУллaш кyникмaлapини тapкиб топ-тиpиш.

Кacб-х1унap коллeжи yкувчилapи х,укукий тaълимнинг aх1aмияти вa мух,имлигини aнглa-

1 Жypaeв Б. Укувчилapдa юpидик тушунчaлap шaкллa-нишининг пcиxологик жихaтлapи. II Моногpaфия. - Т.: «Фэн», 2014.

гaнлapидaн cyнг ушбу дacтуp доиpacидa peфe-pa^ap тaйёpлaш, лойих^ ёки кичик тaдкикот ишлapини тaшкил этиш юзaгa кeлaди.

«Xукукшуноcлик» фaнини укитишнинг aœ-^й тaмойиллapини aниклaш:

- тyFpи тaнлaш имконини бepувчи жонли, aмaлий, кулaйлик тaмойили;

- юpидик aниклик тaмойили (хукукшуноелик фaни тилидa иш юpитиш);

- хукукий тaълим шapоитидa Укувчилapнинг ижтимоийлaшувини тaъмин-лaш тaмойили;

- yкувчилapдa янги хукук cох1acидa фaо-лият олиб боpиш кобилиятини шaкллaнти-pиш.

III. XукуКшуноcлик фaнини укитиш acоcидa Укувчилapдa acоcий хукукий билим, кyникмa вa мaлaкaлapни тapкиб топтиpиш.

Укувчини peaл вaзиятлapдa узининг имко-ниятлapигa тaянгaн х1олдa янги кобилиятлapини шaкллaнтиpиш куйидaги йyнaлишлapдa aмaл-Ta ошиpилaди.

Биpинчидaн, acоcий тaфaккуp типлapини pивожлaнтиpиш. Xap биp хукукий х1одиcaлap кyпкиppaли вa aтpофличa мулох1aзaлaшни тaкозо этaди. XУКУК мeъёpлap оpкaли aник вa-зиятлapни кypиш вa хукукий мeъёpлapни aник вaзиятлapгa кyчиpиш кобилиятидиp. Бу Кобилият хукук cох1acидa мувaффaкиятли шaкллaнтиpилaди.

Иккинчидaн, фaн доиpacидaги тилни шшк-ллaнтиpиш. XУКУК cох1acидa муpaккaб, мaнтикий мacaлaлap зaнжиpини х^л этишни тaкозо этувчи, дaлиллapни cинчиклaб ^иб чикишни тaлaб этувчи, хукукий тepминологи-ягa эгa булиш.

Учинчидaн, муpaккaб кypинишдa бyлгaн вaзиятлapни кypa олиш кобилияти вa бeлги-лaнгaн йyнaлишдa х1apaкaт килиш. Узини бошкaлap ypнигa куя олиши, туpли нуктaи нa-зapдaн вaзиятни бaх1олaши. Шу тapздa узининг «Мeн»ини шaкллaнтиpиш.

IV. Муaммо вa иcтикболлap.

1. XукуКшуноcлик фaнининг укитилиши вa yзлaштиpилишини тaълим тизимининг aжpaл-мac биp бyлaгигa aйлaнтиpиш.

2. XукуКшуноcлик мacaлaлapни узлукcиз тaълим тизимининг бapчa бyFинлapидa укитиш.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / COBPEMEHHOE OBPAЗOВAНИE 2018, S

V_/

1-жадвал. Ук,итувчилар ва у^увчиларнинг вазифалари.

Укитувчиларнинг вазифаси Укувчилар учун вазифалар

1. Укувчиларда реал хукукий вазиятларни амалга ошириш оркали к,изик,ишларини ривожлантириш. 2. Мавзуни урганиш буйича асосий хукукий тушунчаларни такрорлашни ташкил этишда кичик-маъруза ва таянч конспектларидан фойдаланиш. 3. Укувчиларга маслахат ва курсатмалар бериш зарурати тугилганида гурухий ва индивидуал ишни ташкил этиш. 4. Укувчиларни хукукий вазиятларни тахлил к,илиш техникасига ургатиш. 1. Хукукий вазиятларни тахлил килишни урганишда юридик тушунчаларидан саводхонлик билан фойдаланиш. 2. Вазиятли масалаларни хал этишда гурухий ва индивидуал малакаларни куллаш. 3. Хукукий муносабат турларини фарклаш, юридик фактларни аниклашни урганиш. 4. Хукукий нормалар бузилиши холатларини аниклаш ва тахлил к,илиш.

3. Белгиланган ук,ув дастурларини татбик этишнинг амалий ахамиятини ошириш1 .

«Хукукий муносабатлар» мавзуси буйича амалий машFулот

(Касб-хунар коллежи 1-2-курс талабалари-да хукукшунослик фани доирасида)

Машгулотнинг мацсади: «Хук,ук,ий муносабатлар» мавзуси буйича турли хукукий ва-зиятларни тахлил к,илиш, юридик тушунчалар-дан самарали фойдаланиш. Хаётий вазиятлар-ни амалий жихатдан «Хук,ук,шунослик» фани илмий тилига кучириш 1-жадвалда келтирил-ган.

Метод ва шакллари: кичик маъруза, хар хил мураккаблик даражасига кура, индивидуал амалий ва кичик гурухларда ишлашни ташкил этиш.

Машгулотнинг бориши:

Биринчи босцичда: маълум бадиий асар-ни кахрамонларининг (мисол тарик,асида, С. Айнийнинг «Судхур» асари к,ахрамонлари) хукукий саводсизлиги орк,али хикоя к,илиш.

Иккинчи боск,ич: кичик маъруза.

Укитувчи кургазмали куроллар ёрдамида «Хукукий муносабатлар» мавзусига доир асо-сий тушунчаларни укувчиларга тушунтиради. Кургазмали чизма хукукий вазиятларни тахлил этиш режаси куринишида такдим этилади.

Хукукий вазиятлар тахлил режаси:

1. Хукукий муносабатларга олиб келувчи юридик далиллар: вок,еа, харакат, к,онуни-нок,онуний харакатлар, хатти-харакат, айб, жиноят.

2. Юридик таркиб - хукукий вазиятда бир нечта юридик фактларнинг мавжудлиги.

3. Хукукий муносабат субъектлари - ишти-рокчилар:

1 Жураев Б. Укувчиларда юридик тушунчалар шаклла-нишининг психологик жихатлари. // Монография. - Т.: «Фан», 2014.

а) жисмоний шахс;

б) юридик шахс;

в) Узбекистон Республикаси;

г) Узбекистон Республикаси субъектлари;

д) махаллий узини узи бошк,ариш органла-ри ва бошкалар.

4. Хукукий муносабат турлари:

а) фук,аролик;

б) маъмурий;

в) мехнат;

г) жиноий;

д) фукаролик-процессуал;

е) жиноий-процессуал ва бошк,алар.

5. Жиноят жойи мавжудми?

Укувчилар олдин узлаштирган тушунчала-рини тизимли равишда мустахкамлаб боради-лар. Ушбу режа асосида ук,итувчи хукукий ва-зиятнинг тахлилига мисол келтиради.

Учинчи босцич: кичик гурухларда ишлаш.

Ук,итувчи тавсия этган хукукий вазият тахлил ва мухокама к,илинади. Изохлар хукукий тилга кучирилади. Гурухлар хукукий вазият буйича так,димотларга тайёрланади._

Туртинчи босцич: гурух такдимотини амалга ошириш.

Гурух вакили режа буйича такдимот к,илади. Гурухларнинг такдимотида мунозара пайдо булса, хакикат аник,ланади.

Бешинчи босцич: индивидуал амалий ёзма иш.

Укувчилар укитувчи томонидан тавсия этилган хар хил мураккабликдаги хукукий вазиятларни мустак,ил тахлил к,иладилар.

Мазкур лойиханинг мазмунига мувофик, «Хукукшунослик» фани ук,итувчиси узининг индивидуал дастурини тайёрлаши ва таълим жараёнида уни татбик этиши мумкин. Ушбу лойихалаш вариантига кура тадк,ик,от учун «Хукукшунослик» фани буйича машFулот мав-зулари лойихалаштирилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Укувчиларда х,ук,ук,ий тушунчаларни шак-ллантириш дастурини татбик этиш асосида кейинчалик уларда х,ук,ук,ий тушунчаларни таркиб топтиришга хизмат килувчи омиллар-нинг урнини аниклаш буйича тажриба ташкил этиш ва улар асосида тушунчаларни таркиб топтириш самарадорлигини ошириш мумкин.

Макола муаллифи томонидан ишлаб чикилган укувчиларда х,укукий тушунчаларни шакллантириш дастури куйидаги максадларда амалий восита сифатида фойдаланиш тавсия этилади:

- «Хукукшунослик» фани буйича укув машFулотларни ташкил этиш;

- укувчиларда юридик тушунчаларни шакллантириш жараёнининг узлуксиз таълим тизимидаги х,олатини ёритиш;

- укувчиларда юридик тушунчаларнинг шаклланганлигини характерловчи билим, куникма ва малакалар х,олатини психологик жих,атдан бах,олаш;

- укувчиларда юридик тушунчаларни шак-ллантиришда билиш жараёнлари ах,амиятини аниклаш;

- фан буйича тушунчаларнинг шаклланган-лик даражаси юзасидан педагогик-психологик тадкикот ва тах,лилларни амалга ошириш;

- фан буйича тушунчаларнинг шаклланган-лик х,олатини характерловчи тушунчалар тупламини тайёрлаш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- укувчиларнинг тушунчаларни узлаштириш курсаткичларини аниклаш усул-лари, тафаккур операцияларининг шакллан-ганлик даражасини аниклаш.

Адабиётлар руйхати:

1. Жамиятда хукукий маданиятни юксалтириш миллий Дастури. // Узбекистон Респу-бликаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997. № 9. 227-модда.

2. Жураев Б. Укувчиларда юридик тушунчалар шаклланишининг психологик жих,атлари // Монография. - Т.: «Фан», 2014.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.