Научная статья на тему 'КАСАЛЛАНГАН КАРТОШКА (SOLANUM TUBEROSUM L) ЎСИМЛИГИНИНГ МИКОБИОТАСИ'

КАСАЛЛАНГАН КАРТОШКА (SOLANUM TUBEROSUM L) ЎСИМЛИГИНИНГ МИКОБИОТАСИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
58
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
картошка / микобиота / фитопатоген / замбуруғ / Trichothecium roseum / Alternaria altenata / Fusarium solani / MALDI-TOF

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Азимова Нодира Шойим Қизи, Равшанов Бахтиёр Актамович

Ушбу мақолада очиқ дала шароитида етиштирилган “Санта” навли картошка экини касалланган намуналарининг микобиотасини ўрганиш бўйича олинган тадқиқот натижалари маълум қилинган. Картошканинг поя ва баргларидан картошка ва бошқа сабзавот экинларида касаллик қўзғатувчи фитопатоген замбуруғ турлари ҳисобланадиган Trichothecium roseum, Alternaria altenata, Fusarium solani каби замбуруғ изолятлари ажратиб олинган. Уларнинг морфологик-культурал хусусиятлари ўрганилган бўлиб, классик усулда ва MALDI-TOF ускунаси ёрдамида идентификация қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Азимова Нодира Шойим Қизи, Равшанов Бахтиёр Актамович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КАСАЛЛАНГАН КАРТОШКА (SOLANUM TUBEROSUM L) ЎСИМЛИГИНИНГ МИКОБИОТАСИ»

КАСАЛЛАНГАН КАРТОШКА (SOLANUM TUBEROSUM L) УСИМЛИГИНИНГ

МИКОБИОТАСИ 1Азимова Нодира Шойим кизи, 2Равшанов Бахтиёр Актамович

1Узбекистон Республикаси Фанлар академияси, Микробиология институти, илмий ишлар ва инновациялар буйича директор уринбосари в.б., PhD 2Стажёр-тадк;ик;отчи, Узбекистон Республикаси Фанлар академияси, Микробиология

институти 2E-mail: baxriyoraktamovech@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.8364711

Аннотация. Ушбу мацолада очиц дала шароитида етиштирилган "Санта" навли картошка экини касалланган намуналарининг микобиотасини урганиш буйича олинган тадцицот натижалари маълум цилинган. Картошканинг поя ва баргларидан картошка ва бошца сабзавот экинларида касаллик цузгатувчи фитопатоген замбуруг турлари щсобланадиган Trichothecium roseum, Alternaria altenata, Fusarium solani каби замбуруг изолятлари ажратиб олинган. Уларнинг морфологик-культурал хусусиятлари урганилган булиб, классик усулда ва MALDI-TOFускунаси ёрдамида идентификация цилинган.

Калит сузлар: картошка, микобиота, фитопатоген, замбуруг, Trichothecium roseum, Alternaria altenata, Fusarium solani, MALDI-TOF.

Аннотация. В статье представлены результаты изучения микобиоты зараженных образцов картофеля сорта «Санта», выращенного в условиях открытого грунта. Из стеблей и листьев картофеля были выделены такие изоляты грибов, как Trichothecium roseum, Alternaria altenata, Fusarium solani, которые являются фитопатогенными грибами, вызывающими заболевания картофеля и других овощных культур. Их морфологические и культуральные особенности были изучены и идентифицированы с использованием классического метода и оборудования MALDI-TOF.

Ключевые слова: картофель, микобиота, фитопатоген, гриб, Trichothecium roseum, Alternaria altenata, Fusarium solani, MALDI-TOF.

Abstract. This article reports the study results of the infected samples of "Santa" potato's mycobiota which are grown in open field conditions. Fungal isolates such as Trichothecium roseum, Alternaria alternate, and Fusarium solani, which are phytopathogenic fungi species that cause disease in potato and other vegetable crops, were isolated from potato stems and leaves. Their morphological and cultural characteristics were studied and identified using the classical method and MALDI-TOF equipment.

Keywords: potato, mycobiota, phytopathogen, fungus, Trichothecium roseum, Alternaria altenata, Fusarium solani, MALDI-TOF.

Кириш. Картошка мах,сулотлари инсон хдётида катта ахдмиятга эга булиб, озик;-ов;ат рационида мух,им урин тутади. Бугунги кунда картошка дунёнинг 160 дан орти; мамлакатларида жами 19,5 млн гектар майдонда экилиб, х,ар йили 390 млн. тоннадан орти; картошка х,осили етиштирилмокда. Картошка Хитой, Х,индистон, Россия, Украина, А^Ш, Германия, Франция, Польша, Голландия ва Белоруссия давлатларида катта майдонларда экиб, етиштирилади [1-2].

Бугунги кунда мамлакатимизда картошкага булган талаб карийб 4 миллион тоннани ташкил этади. Шунинг 80 фоиздан ортиги юртимизда етиштирилиб, колган кисми импорт

1576

хисобидан тулдирилмокда. Бунинг сабаби бир канча муаммолар билан боглик. Масалан, бугунги кунда 253 минг гектарда картошка экилаётган булса, уртача хосилдорлик 163 центнерни ташкил этмокда. Чет эллардагига Караганда бу жуда паст курсаткич хисобланади. Яна бир катта муаммо уругчилик билан богликдир [3].

Кишлох хужалиги махсулотларининг сифати ва микдорини яхшилашниниг энг мухим вазифаларидан бири зарарли организмлардан, хусусан кузгатувчи замбуруг, бактериал ва вирусли, фитоплазматик организмлар ва нематодалар булиши мумкин булган усимликларнинг турли касалликлари ривожланишидан йукотишларни камайтиришдир.

Сабзавот экинлари майдонларини кенгайтиришга хукуматимиз томонидан катта эътибор каратилмокда. Картошка ва помидор экинлари усув даврида ва кейинчалик хосилни омборларда саклаш пайтида, турли хил касалликларга карши самарали химоя чоралари ва бошка тадбирлар мунтазам равишда кулланилмаса касалликлар таъсирида хосилнинг куп кисми нобуд булади ва сифати кескин даражада пасаяди.

Картошка асосан куйидаги касалликлар билан касалланади: картошка нихоллари ризоктониоз касаллиги (Rhizoctonia solani), альтернариоз касаллиги (Alternaria solani), картошканинг сулиш касаллиги (Fusarium oxysporum, Verticillium albo-atrum, Pseudomonas solanacearum, Corynebacterium sepedonicum), кора сон касаллиги (Erwinia phytophtora), халкали чириш касаллиги (Corynebacterium sepedonicum), фитофтороз (Phytophtora infestans), туганакларнинг курук чириши (Fusarium solani), туганакларнинг хул чириши (Bacterium sepedonicum), оддий парша (Actinomyces scabies), баргларнинг бужмайиши (Solanum virus), мозаика (Virus Y.), столбурли сулиш (Lycopersicum virus-5.) [4].

Кейинги йилларда иклим узгариши, мамлакатимизга турли хил уруглик материалларининг олиб келиниши, кимёвий воситалардан куп фойдаланилиши каби сабаблар туфайли микроорганизмларни тупрокда популяциясининг узгариши кузатилмокда, жумладан фитопатоген микроорганизмларнинг хам. Шу сабабли, мамлакатимизда энг асосий озик-овкат экинларидан бири булган - картошкани етиштиришда пайдо булаётган муаммолар барчамиз учун мухим булиб, уни турли хил касалликлардан химоя килиш ва хосилдорлигини ошириш буйича тугри илмий ёндашувларни ишлаб чикиш ва татбик килиш долзарб ахамиятга эгадир.

Ушбу тадкикотнинг максади очик дала шароитида етиштириладиган картошка усимлигининг микобиотасини урганишдан иборат.

Тадкикот усули ва материаллари. ^ашкадарё вилояти Китоб туманида ахоли истеъмоли учун 2 гектар майдонда етиштирилаётган "Санта" навли картошка экинининг вегетация даврида касаллик аломатлари борлиги аникланди ва касалланган кучатлардан намуналар олиб келинди.

Олиб келинган усимлик намуналари дастлаб, окиб турган водопровод сувида ювилди. Касалланган картошка пояси майда булакларга булиб олиниб, махсус сеткалар орасига жойлаштирилган холда богланди. Дезинфекцияловчи воситалар солинган 5 та стаканларга:

1 - стаканга суюлтирилган натрий гипохлорид (NaClO) 25% ва 75% стерилланган сув аралашмаси;

2 - стаканга 50% спирт ва 50% стерилланган сув аралашмаси;

3 - стаканга 25% спирт ва 75% стерилланган сув аралашмаси;

4 - стаканга 100% стерилланган сув;

1577

5 - стаканга 100% стерилланган сувга кетма-кетликда ишлов бериш максадида 1 минутдан тутиб турилди. Кесиб олинган касалланган картошка пояси, илдизи ва барг кисмларидан иборат намуналаримиз шу боскичларда ишлов бериш оркали ташки микрофлорадан тозалаб олинди.

Намуналар стерил шароитда агарли Чапек сунъий озика мухитига ва нам камерага экиб олинди ва термостатга 25 °С хароратда инкубация килинди.

2-5 кун вакт давомида турли хил бактерия ва замбуруг колонияларининг усиши кузатилди. Ушбу замбуругларнинг соф културасини ажратиб олиш агарли Чапек сунъий озукага мухитига такрорий экиш оркали амалга оширилди.

Соф культуралари ажратиб олинган микромицетларнинг XSP-136 В ва N 300M(UCMOSO9000KPB) маркали микроскопда (400 марта катталаштирилган) микроскопик куриниши кузатилди. Чапек озука мухитида замбуругларнинг колониялари устирилди ва уларнинг морфологияси урганилди. Ажратиб олинган замбуруглар классик усулда, аниклагичлар ёрдамида [5-7] аникланди ва MALDI-TOF масс-спектрометрия усулида [8] идентификация килинди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг тах,лили. ^ашкадарё вилояти Китоб туманида очик далада етиштирилган, касалланган картошка усимлиги намуналарида алтернариоз, сулиш касаллик белгилари борлиги маълум булди (1 -расм).

1-расм. Касалланган картошка кучатлари

Олиб келинган намуналардан микроскопик замбуругларнинг соф культуралари боскичма-боскич ажратиб олинди ва уларнинг морфологияси урганилди.

Картошка баргидан ажратиб олинган Alternaria sp.2 замбуругининг колонияси жигар рангда булиб, субстрат оркасини хам жигар рангга буяши маълум булди. Колониясининг четлари нотекис, окиш-кул ранг булиб, марказга я;ин тук жигар рангга утиб бориши кузатилди. Мицелийлар зич усиши аникланди. Микроскоп ёрдамида урганиш натижасида мицелийлари кам шохланган, гифалари септаланган, гифасининг эни 4 мкм, конидийлари тескари тугногичсимон, тухумсимон, овалсимон, 4-8 камерали буйи 11-25 мкм гача, эни 68 мкм эканлиги урганилди. Ушбу тур Alternaria alternata турига мос келиши аниклагичлар ёрдамида аникланди (2-расм). Адабиётларда мазкур замбуруг турининг турли хил сабзавот экинларининг поя ва баргларида доглар хосил килиб, касаллик кузгатиши тугрисида маълумотлар берилган [9].

1578

2-расм. A. alternata замбуругининг колонияси ва микроскопик куриниши (400х)

Шунингдек, оч жигар ранг догланишлар булган картошка баргларидан Trichothecium roseum замбуругининг соф культураси ажратиб олинди. Ушбу замбуругнинг колонияси текис, донадор, дастлаб ок рангда, сунг оч пушти ранг ва тук пушти рангга кириши аникланди. Колония оркаси хам пушти рангга буялган булиб, колония четлари нотекис, таркалиб усиши кузатилди. T. roseum замбуругининг кодинийлари текис ва тугнагичсимон, ноксимон булиб, хар бир конидийси 2 та хужайрадан иборат, улчами 15-18 х 7-10 мкм гача етади (3-расм).

3-расм. T. roseum замбуругининг колонияси ва микроскопик куриниши (400х) T. roseum замбуругининг турли хил усимликларда касаллик кузгатиши адабиёт маълумотларида келтирилган. Хусусан, мамлакатимизда пиёз [10], беда [11] усимликлари, ^оракалпогистон ва Сурхондарё вилояти тупрок микрофлораси [12] таркибида учраши тугрисида маълумотлар мавжуд. Бирок мамлакатимиз худудидаги картошка усимлигидан ушбу микроскопик замбуругнинг ажратиб олиниши биздан олдинги тадкикотларда маълум килинмаган. Бирок, хорижий адабиёт манбаларида сакланадиган картошка туганакларидан патоген микромицет сифатида ажратиб олинганлиги тугрисида маълумотлар учрайди [13].

Картошка поясидан Fusarium sp. 3 микромицет изоляти ажратиб олинди. Унинг морфологияси урганилди ва классик усулда Fusarium solani замбуруFи эканлиги аникланди. Мицелийлари момиксимон, ок, окиш-пушти рангда, х,аво мицелийлари х,ам х,осил килган. Макроконидийларида 3-5 тагача тусиклар бор. Шакли ярим ойсимон, баъзи лолларда текис, улчами 25-32 х 4-6 мкм гача етади (4-расм). Адабиётларда Fusarium авлодига мансуб Fusarium avenaceum, Fusarium

1579

oxysporum, Fusarium solani, Fusarium culmorum ва бошка турларнинг картошка усимлигида ва саклаш вактида туганагида касаллик кузгатиши тугрисида маълумотлар учрайди.

4-расм. F. solani замбуругининг колонияси ва микроскопик куриниши (400х) Классик усулда аникланган 3 та замбуруг изолятлари MALDI-TOF усулида идентификация килинганида A. alternata, T. roseum ва F. solani турларига мансуб эканлиги маълум булди.

Утказилган тадкикот натижаларига кура куйидагича хулоса килиш мумкин, ^ашкадарё вилояти Китоб тумани очи; даласида етиштирилган "Санта" навли картошканинг касалланган кучатларидан картошка экинида касаллик кузгатувчи фитопатоген замбуруглар ажратиб олинди. Мамлакатимиз худудида илк бор картошка экинидан T. roseum замбуругининг соф культураси ажратиб олинди. Замбуруглар классик ва MALDI-TOF усулида идентификация килинди.

Ушбу тадкикот натижаларидан картошка касалликларига карши фаол антагонистларни топиш ва биологик кураш чораларини такомиллаштириш учун фойдаланиш мумкин.

REFERENCES

1. http://kartoshka.uz/uz/publications/ma-alliy-kartoshka-uru-chiligini-rivozhlantirish-isti-bollari/

2. Зуев В.И., Буриев Х,.Ч., ^одирхужаев О., Азимов Б.Б. Картошкачилик // Тошкент, 2005. 320 б.

3. https://president.uz/uz/lists/view/6170

4. https://library.samdu.uz/download/25127

5. Билай В.И. Фузарии. Киев .Наукова думка.1977 г. -441 с.

6. Кириленко Т.С. Определитель почвенных сумчатых грибов. Киев: Наука думка, 1978. - 264 с.

7. Сокирко В.П., Горьковенко В.С.,Зазимко М.И. Фитопатогенные грибы (морфология и систематика ) - Краснодар, 2014 -С. 108.

8. Ryan D.J., Spraggins J.M., Caprioli R.M. Protein Identification Strategies in MALDI Imaging Mass Spectrometry: A Brief Review / Curr Opin Chem Biol. 2019 February ; 48: 64-72. doi:10.1016/j.cbpa.2018.10.023.

9. Л.Ю.Кокаева, Н.Н.Кудрявцева, М.А.Побединская, Б.Т.Зайчик, С.Н.Еланский. Вирулентность штаммов Alternaria alternata к сортам картофеля и томата // Защита картофеля №1, 2015, с.14-18.

1580

10. Авазов С.Э., Холмурадов Э.А. Микобиота посевов лука пищевого в условиях Кашкадарьинской области Узбекистана// Бюллетень науки и практики, Т.4. №4. 2018. 166-171.

11. Хамираев У.К., Камилов Ш.Г. Грибные болезни люцерны в Ташкентской области (Узбекистан) // Бюллетень науки и практики, Т. 8. №11. 2022. 228-234.

12. Мамиев М.С. Микофлора некоторых типов почв Сурхандарьинской области и республики Каракалпакстан// Автореферат канд.биол.наук. Ташкент, 1997.

13. R.P. Rai. Potato tuber rot incited by Trichothecium roseum // Journal of Plant Diseases and Protection. V. 89 (10)1982. 616-618. pp.

1581

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.