Научная статья на тему 'КАРЛ ПОППЕР ИЖОДИДА ИЛМИЙ ТАРАҚҚИЁТ МАСАЛАСИ ТАҲЛИЛИ'

КАРЛ ПОППЕР ИЖОДИДА ИЛМИЙ ТАРАҚҚИЁТ МАСАЛАСИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

45
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КАРЛ ПОППЕР ИЖОДИДА ИЛМИЙ ТАРАҚҚИЁТ МАСАЛАСИ ТАҲЛИЛИ»

КАРЛ ПОППЕР ИЖОДИДА ИЛМИЙ ТАРАВДИЁТ МАСАЛАСИ

ТАХЛИЛИ

М. А. Шербобоев

Тошкент Давлат стоматология институти ассистенти

Илмий тараккиёт узининг юксак чукисига кутарилгани сари уни урганиш ва ва такомиллаштириш масаласи амон долзарблигича колмокда. Илмий фаолият ва унинг узок тарихи бу сохадаги эволюцион жараёнларни уз ичига олади. Ушбу маколада илмий билиш масаласига оид карашлар тарихига назар соламиз.

Билиш хакида узига хос концепция яратган файласуфлардан бири Карл Поппердир. Унингча, англаш - билиш назариясининг марказий муаммоси булиб, у методологияда билимларнинг ортиб бориши воситаси хисобланиб келинган. Файласуфнинг бу фикрининг, позитивизм рухида эканлиги англашиниб турибди. Маълумки, илмий билимлар структурасини тахлил этишдан унинг ривожланишини тадкик этишга утиш - бу постпозитивизмнинг мухим жихати эди. Постпозитивизим тарафдори булган Поппер уз фикр- мулохазаларида фаннинг билимлар ривожидаги урни ва ролини, ёки, бошкача айтганда, тафаккур тараккиётининг илмий билимлар равнаки манбаи эканлигини алохида таъкидлаб утади. Билиш фаолиятига оид К.Поппер фикрларини кузатар эканмиз, ундаги гоялар ратсионаллик билан боглик эканлигига гувох буламиз. Файласуф билишнинг бадиий, диний ва ахлокий усулларини тан олган холда илмий назарий билимларни, шу жумладан фаннинг ахамиятини хам эътибордан четда колдирмайди.

Фалсафада, умуман олганда, рационалликнинг акл фаолияти, унинг далилларига доимий мурожаат сифатида тушунилиши яхши маълум. Билиш масаласида рационализм одатда сенсуализм ва эмпиризмга карама- карши позицияда булган. Бунга эса билиш манбаи тугрисидаги масалслср мухокамаси, илгари сурилган ва асосланган гоялар сабаб булган. Хусусан, билишнинг ишончли манбаи аклми ёки, инсон хиссий тажрибасими, деган савол мазкур окимлар пайдо булишининг негизида ётади. Бу табиийки, мантикан ноурин ажратиш хисобланади. Бунга жавобан К.Поппер ананавий рационализмни интелектуализм деб аташни, хамда рационализм ва рационалликда тажрибага таянишни таклиф килади.

Поппернинг ёзишича: "Мен рационализм сузини аклга мурожаат килиш оркали куплаб муаммони хал килишга харакат килувчи позиция маъносида ишлатаман".[1,224] Бунда аклнинг билишдаги урнига алохида эътибор

каратилган. Бу тушунарли, зеро, санъат уз мазмунини бадиий образлар оркали намоён килса илмий билишда борлик тушунчалар ёрдамида узлаштирилади ва ифодаланади. Поппер билиш масаласига уз фикр - мулохазаларини билдирар экан, хакикат масаласига ургу беради.

Шуни таъкидлаш жоизки, ХХ асрнинг 50- йилларида билиш жараёнида рационаллик муаммоси купчиликнинг диккат марказида булди. Бунга асосий сабаб Карл Поппер карашлари булди десак хато килмаймиз. Поппер илмий билишни иррационал талкин килишни Д Юм карашлари оркали хал килиш зарурлиги масаласини кутариб чикди. У муайян даражада, индуктивчилар билан тил топишган холда, тажрибавий далиллар эмпирик табиатшуносликда хал килувчи кучга эга булиши керак, деб таъкидлади. [2, 171-172]

Поппер билим олишнинг анъанавий назариясига обсервационизм деб номлаган ёндашувини карши куяди. Унингча, обсервационизмга кура, билимларимиз манбаи сезги аъзоларимиз булиб, улар оркали бизга сезги ахборотлари берилган. Улар бизнинг хиссий тажрибамиз такдим килган ахборотлардир. Уз позитсиясини тушинтириб, Поппер ушбу сезги ахборотлари бирлашадиган, ёки узлаштириладиган жойни курсатади. Бу миядир. Шундан келиб чикиб, у обсерватсионизмни англаш жараёнини бадия назарияси деб атайди. Сезги ахборотлари бадияга 7 та канал (2 куз, 2 кулок, бурун, огиз ва тери) оркали келиб тушади. Бадияда улар тартибга келтирилади, тугрироги-синфлаштирилади. Кейин эса, кайта-кайта олинадиган ахборотлардан кераги олинади.

Уз вактида, неопозитивистлар билимларнинг хакикатлиги ёки, ёлгонлигини урнатиш учун албатта тажрибага мурожаат этиш зарур деган хулосага келишган эди. Бу билимларни верификация килишни англатади. Дастлаб Поппер буни рад этган. Уни куйидаги мисол оркали тушунтирган: "Барча гуллар ёзда очилади", деган фикрни инкор килиш учун кишда гуллаган кактусни куриш кифоя. Мазкур холат Поппернинг неопозитивизм доктринасидан воз кечиб, индукция усули имкониятларини кайта англашига сабаб булди. Хусусан, верификациялаш усули тугрисидаги мулохазаларини ойдинлаштириб, К. Поппер унинг илмий ва ноилмий билимларни ажратиш мезони сифатидаги имкониятларининг чегараланганлигини курсатиб утади.

Поппер позитивистча верификация усулини танкид килиб, «назарияни хеч качон тажриба асосида тулик верификация килиб булмайди»,[3,62]дейди.

Шунингдек, К.Поппер илмий хакикатга эришиш воситаси сифатида индуктив мантик воситаларини мутлаклаштиришни хам хакли равишда танкид килади. Поппер илмийликнинг мезони сифатида фальсификация мезонининг

афзалликларини, аввало, унинг индукциявий мушохада юритишни табиий тарзда талаб этмаслигида куради. Унинг фикрича индукциянинг камчилиги шундаки, унда назарияда купрок кузатиш ва тажрибалар оркали асослашга харакат килинади, гарчи бунда улар факат илмий назарияларни текшириш учун ишлатилсада, бу айникса янги яратилган назарияларга тегишли.

Агар назариянинг хакикатлиги шунчаки тажриба билан исботланса, унда назариянинг нисбатан умумий коидалари масаласи ечимсиз колади, чунки тажрибадан чексиз исботлар олавермаймиз; назарияни текшириш салбий натижа берсагина, унинг хакикатлиги шубха остига куйилади. Назариянинг хакикатлигини факат аввал тажрибадан утган, фаннинг таянчига айланган назариялар билан солиштириш, уларнинг ворисийлигини ва мантикий изчиллигини курсатиш оркали урнатиш мумкин.

Демак, янги назарияларни олдингилари билан киёслаш лозим. Агар янгисини инкор этувчи факт топилса, мазкур назариялар ракобатдош булиб колади. Назарияни танлаш, киёслашни Поппер назария хакикатлиги масаласини ечишнинг мухим жихати деб хисоблайди. Унингча, киёслаш усулининг самарадорлиги шундаки, у янги билимларни ва рад этувчи маълумотларни бартараф этувчи янги назарияни излашга рагбатлантиради.

Поппер фальсификация методини - гипотезанинг сохталигини классик мантик коидаларига мувофик аниклаш усулини тавсифлаб берди. Бу метод асосида фальсификация, принципи ётади. Унга мувофик, айтилган хар кандай фикр, у мантикан рад этилиши мумкин булган такдирдагина, илмий фикр деб хисобланиши мумкин.

Поппернинг таъкидлашича, фикрлаш мавжуд назарияларни ундан мукаммалрок назарияга утишга йуналтиради, бу рад этишлар оркали амалга оширилади; бунда билимнинг эмпирик ва назарий боскичлари узаро богланган. Х,ар кандай илмий билим эхтимолий жихатларига эга. Хатоларга гирифтор (фаллибилизм) назариялар алмашиши жараёни-билимлар усиши жараёнидир. Мазкур фикр О.Кантнинг метафизика билимларини рад этиш, онгнинг ривожланиши доимийлиги хакидаги фикрларига якин.

Неопозитивистлар каби Поппер хам илмий билимларни ноилмий (оддий) билимлардан фаркдаш масаласини хал этишни зарур дейди. Бу эса, унинг позитивизм фалсафасига булган муносабатини билдиради

Поппер фикрича, илмий билим асосан гипотетик хусусиятга эга: "Биз билмаймиз- биз факат фараз килишимиз мумкин". [3,226]

Хулоса урнида Поппернинг куйдаги фикрини келтирамиз: холис билим- бу эгаси булмаган билимдир, яъни билиш субектидан холи билимдир. Бу фикрлар эса хар кандай билиш жараёнида котиб колмасликка, ижтимоий тараккиётнинг илмий тараккиёт билан узвий боглаган холда, бизни яна илмий изланишларда давом этишга чорлайди.

REFERENCES:

1. Popper K. "The open Society and its Enimeies". L., 1973.

2. Qarang:. "Bilish falsafasi" Tuzuvchi va tarjimon. Q. Nazarov - T "Unversitet" 2005.

3. Поппер Карл. Логика и рост научного знания.—М., «Наука», 1983.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.