CC BY
32
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
KARAKTERISTIKE DRUŠTVENO--GEOGRAFSKIH ČINILACA U ZONI DRINSKO-VELIKOMORAVSKOG STRATEGIJSKOG PRAVCA
Dejan R. Inđić, Zoran M. Krsmanović, Miroslav R. Terzić, Univerzitet odbrane u Beogradu, Vojna akademija, Beograd
DOI: 10.5937/vojtehg61-2289
OBLAST: geonauke, vojna geografija VRSTA ČLANKA: stručni članak
Sažetak:
U radu je prikazana procena operativno-geografskih karakteristika drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca. Zbog obima članka pre-zentovana je varijanta procene strategijskog pravca kroz njegove dru-štveno-geografske činioce, dok matematičko-geografski i fizičko-geo-grafski činioci, kao i operacijski pravci dejstva nisu razmatrani. U okviru društveno-geografskih činilaca razmotrene su karakteristike stanovni-štva, komunikacijske mreže i privrede. Geoprostor pravca je nacional-no kompaktan i obezbeđuje, bez posebnog naprezanja, mobilizaciju ratnih jedinica. Saobraćajna mreža nije u potpunosti razvijena, tako da napadaču otežava, a braniocu olakšava izvođenje borbenih dejstava. U zoni pravca postoje značajni tehničko-tehnološki potencijali, ali nisu ravnomerno raspoređeni. Nakon kompleksnog sagledavanja društve-no- geografskih činilaca zaključujemo da prikazani strategijski pravac omogućava, bez posebnih ograničenja, uspešno izvođenje borbenih dejstava u dužem periodu.
Ključne reči: komunikacijska mreža, činioci, rukovodioci, instrukcija.
Uvod
Ugeoprostoru ratišta Republike Srbije (RS), kao njegovi integralni d elovi mogu se izdvojiti zone u kojima bi se vodila borbena dejstva. U isto vreme, one bi se, kao odvojene celine, pod uticajem geografskih faktora, mogle izdvojiti kao strategijski pravci dejstva. Polazeći od različitih varijanti i vrsta agresije i specifičnosti međusobnog uticaja geografskih činilaca, moguće je izdvojiti šest strategijskih pravaca dejstva na ratištu RS: panonsko-šumadijski, slavonsko-vojvođanski, drinsko-veliko-moravski, crnogorsko-raški, vardarsko-moravski i balkansko-kosovski (Sekulović, 2011).
vladaindjic@open.telekom.rs
<1Ž2)
Drinsko-velikomoravski strategijski pravac dejstva čine dva operacij-ska pravca: semberijsko-šumadijski i glasinačko-zapadnomoravski.
U postojećoj literaturi nisu u potpunosti obrađivane operativno- geo-grafske karakteristike strategijskih pravaca (SP). Varijanta kompleksne procene strategijskog pravca mogla bi se prikazati kroz njegove matema-tičko-geografske, fizičko-geografske i društveno-geografske činioce i kroz moguće operacijske pravce dejstva. Zbog obima članka ovde se prikazu-je jedna od mogućih varijanti procene drinsko-velikomoravskog Sp, kroz njegove društveno-geografske činioce.
U okviru društveno-geografskih činilaca na strategijskom pravcu, u radu su razmotrene karakteristike stanovništva, komunikacijske mreže i privrede.
Sa aspekta Doktrine Vojske Srbije stanovništvo (ljudski resursi) predstavlja odlučujući faktor oružane borbe1 (Doktrina Vojske Srbije,
2010). Vojnogeografska interesovanja vezana za stanovništvo odnose se na kvantitativna obeležja (broj stanovnika, gustina naseljenosti i prostorni ili teritorijalni raspored), kretanja i strukturni sastav (pol, starost, nacional-ni sastav, zdravstveno stanje i dr.).
Saobraćaj je značajan pokazatelj kvaliteta geografskog prostora. On ima značaj u svim periodima pripremanja i vođenja operacija. Taj svoj značaj ostvaruje realizacijom funkcije prevoženja žive sile, transportom materijalno-tehničkih sredstava, omogućavanjem brzog narastanja ratnih jedinica u početnom periodu rata. Uloga i značaj saobraćaja najveći su u prelomnim ratnim situacijama kada treba brzo, efikasno i blagovremeno reagovati u pregrupisavanju snaga i sredstava.
Privreda je elemenat ratnog potencijala određenog geografskog prostora i, kao takva, ona je osnova materijalnog faktora oružane borbe. Sve to ukazuje na to da je razvijenost privrede i njena sposobnost da proiz-vodnjom u miru i ratu zadovolji potrebe na određenom geoprostoru, zna-čajan preduslov uspešnog vođenja operacija. Veliki utrošak materijalnih sredstava koji se predviđa u ratu nije moguće obezbediti samo mirnodop-skom proizvodnjom i materijalnim rezervama.
U vojnogeografskom pogledu razmatranje značaja privrede ostvaruje se kroz sagledavanje teritorijalnog rasporeda privrednih rejona, centa-ra, objekata i drugih kapaciteta, razmeštaja izvora energije, sirovina, in-dustrije i poljoprivrede, njihovog međusobnog odnosa i mogućnosti funk-cionisanja u ratu (Milovanović, 1996).
1 „Osnovni faktori oružane borbe su: ljudski resursi, materijalni resursi, prostor, vreme i infor-macije. Ljudski resursi presudno utiču na tok i ishod oružanih sukoba. Ljudski život je nepriko-snovena vrednost u oružanoj borbi“. Doktrina Vojske Srbije, GŠ VS, Beograd, 2010.
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
Karakteristike stanovništva i naselja
Na teritoriji Republike Srbije živi 7.350.222 stanovnika (Opštine u Sr-biji - 2009, 2010), od kojih na prostoru strategijskog pravca 1.956.302 stanovnika (sa opštinama grada Beograda - 3.159.781 stanovnik), odno-sno 91 stanovnik na 1 km2 (za opštine grada Beograda to je 438 st/km2) ili oko 26,6 % (odnosno 43%) od ukupnog broja stanovnika R.Srbije (ta-bela 1). Gustina naseljenosti u većim gradovima je: Beograd - 8077, Kra-gujevac - 209, Čačak - 182, Šabac - 150, Užice 120, itd. Radno spo-sobno stanovništvo obuhvata 61,93%, a prirodni priraštaj je 1,40/00.
Tabela 1 Table 1
Pregled stanovništva i naselja na strategijskom pravcu (po okruzima) Summary of the population and settlements on the strategic direction (by districts)
Opštine na SP Naziv upravnog okruga Površina (km2) Broj naselja Stanovnika
Ukupno Na 1 km2 Po naselju
8 Mačvanski 3.264 228 313.798 96 1.376
6 Kolubarski 2.474 218 182.015 74 835
11 Podunavski 1250 59 204.442 164 3.465
7 Šumadjski 2.387 175 290.806 122 1.662
N CD Pomoravski 1.665 136 170.265 102 1.252
10/63 Zlatiborski 3.122 192 185.498 59 966
4 Moravički 3.016 206 216.977 72 1.053
5/2* Raški 1.769 106 145.979 95 1.377
6 Rasinski 2.664 296 246.522 93 833
Ukupno SP (bez Beograda) 21.611 1.616 1.956.302 91 1.211
17/145 |grad Beograd 2.748 149 1.203.479 438 8.077
Ukupno na SP 24.359 1.765 3.159.781 130 1.790
Prostor je nacionalno kompaktan i preko 95% stanovništva čine Srbi (Čajetina - 99%, Ub - 98%, Čačak - 97%, Kragujevac - 96%, Šabac -95%). Na geoprostoru pravca sa stanovišta etno-demografske strukture nema neuralgičnih područja, što će pozitivno uticati na mobilizaciju i ope-rativni razvoj jedinica u slučaju agresije.
Ono što je posebno značajno, jeste da prostor Bosne i Hercegovine (Republika Srpska) koji se graniči sa Republikom Srbijom (i odakle se očekuje napad neprijatelja), većinski naseljavaju Srbi, što umanjuje ose-tljivost graničnog prostora, a omogućava pravovremeno otkrivanje veće
2 Bez opština Despotovac i Svilajnac (nisu u zoni SP).
3 Bez opština Nova Varoš, Priboj, Prijepolje i Sjenica.
4 Bez opština Novi Pazar, Raška i Tutin.
5 Bez opština Surčin, Zemun i Novi Beograd.
koncentracije snaga, sprečava strategijsko i operativno iznenađenje i po-boljšava zaštitu i odbranu iz tog pravca.
Polazeći od brojnosti stanovništva u zoni strategijskog pravca sa mobilizacijskim naprezanjem 1% do 5% može se obezbediti od 30.000 do 150.000 ljudi, što je dovoljno za zatvaranje ovog pravca.
Polazeći od gustine naseljenosti u ratu bi pri upotrebi oružja za ma-sovno uništavanje masovne gubitke trebalo očekivati u većim gradovima (Beograd, Kragujevac, Šabac, Loznica, Čačak, Užice).
Imajući u vidu da je strategijski pravac sa tri strane ograničen teritori-jom R.Srbije, a samo sa jedne otvoren (prema BiH), to će umnogome olakšati pripremu i izvođenje operacija na ovom geoprostoru.
Naselja utiču na izvođenje b/d svojim značajem, veličinom, oblikom, položajem, urbanističkim rešenjima (protezanjem ulične mreže, postoja-njem podzemnih objekata i sl.) i prostornim uređenjem. Manja naseljena mesta sa niskim zgradama, između kojih se nalaze prostrana dvorišta i bašte, znatno manje utiču na izvođenje b/d od gradskih naselja.
U okviru strategijskog pravca ima 1616 (sa Beogradom 1765) naselja, sa prosečnom naseljenošću 1211 (za Beograd 8077) stanovnika po naselju. U pogledu načina izgradnje ističu se sledeća naselja:
- zbijenog tipa, obuhvataju gradove i sela u ravnicama Mačve, Po-savine, Pomoravlja (za njih je karakteristično da imaju prave i dugačke ulice, koje se ukrštaju pod pravim ili oštrim uglom, zbog čega su nepo-voljna za zauzimanje ),
- raštrkanog tipa, obuhvataju seoska naselja u brdsko-planinskim predelima - Tara, Zlatibor, Maljen, Povlen (za ta naselja je značajno da se protežu na prostoru 5 do 6km pored puteva ili dalje od njih),
- mešovitog tipa, banjska, rudarska i turistička naselja - Vrnjačka i Jošanička banja, Banja Koviljača, naselja Kolubarskog basena itd.
Na geoprostoru strategijskog pravca dominiraju dva karakteristična tipa gradova:
- tursko-istočnjački tip (u većem delu zone pravca), ulice tih gradova su, obično, kratke i vijugave, sa obe strane ulice su kuće, koje su uglavnom grupisane izvan centra grada i
- panonski tip (na obalama reka Save i Dunava), gradovi imaju širo-ke ulice koje se seku pod pravim uglom (Šabac, Obrenovac, Beograd, Smederevo).
Posebno je važno istaći da su skoro svi gradovi, na pravcu, locirani na najznačajnijim komunikacijama, u većim dolinama reka, u podnožjima planina, odnosno u geoprostoru koji je prirodno pogodan za vođenje b/d. Takva demografska urbanizacija pozitivno bi se odrazila na mnoge stra-tegijske radnje, posebno na vršenje mobilizacije i na relativno brzu popu-nu jedinica u ratu. Ti rejoni moraju biti štićeni u PVO smislu, jer su, pored stanovništva, u njima i drugi značajni potencijali i objekti. U eventualnom
(275>
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
NHB ratu morala bi se primenjivati i disperzija stanovništva gradskih na-selja u odgovarajućem stepenu.
Prema tome gradovi, a i ostala naselja, imaju sve značajniju ulogu u odbrambenim operacijama na geoprostoru ratišta. Planinski deo strategij-skog pravca, s obzirom na kanalisanost napadnih dejstava i ograničene kapacitete napadnih pravaca može se braniti i znatno manjim i slabije opremljenim snagama.
Karakteristike komunikacijske mreže
LEGENDA:
Osa uzdužnog komunikacijskog snopa Osa poprečnog komunikacijskog snopa Komunikacijski čvor Komunikacijsko čvorište
Slika 1 - Komunikacijski snopovi i čvorišta na strategijskom pravcu Figure 1 - Communication beams and nodes on the strategic direction
Komunikacijska mreža na strategijskom pravcu je slabije razvijena6 i ne omogućava uspešan razvoj i ostvarivanje visokog tempa napada sa-vremeno opremljenih oružanih snaga agresora (Opštine u Srbiji - 2009,
6 Dužina puteva sa savremenim kolovozom (magistralni, regionalni i lokalni) u zoni pravca je oko 9824 km (11242 km sa Beogradom) ili 182 km (odnosno 163 km sa Beogradom) po opšti-ni. Republički zavod za statistiku, Opštine u Srbiji - 2009, Beograd, 2010.
2010). Kroz rad su obrađeni snopovi i čvorovi komunikacija (drumski i že-leznički), rečno-kanalski i vazdušni saobraćaj u zoni pravca.
Preko geoprostora ovog strategijskog pravca dejstva vode dva uzdu-žna i dva poprečna snopa komunikacija (slika 1).
Uzdužni snopovi komunikacija
Bačko-kosovski
Vodi pravcem: (Subotica-Novi Sad)7- Beograd-Kragujevac- (Ra-ška-K.Mitrovica-Priština).
Zaštićen je na geoprostoru pravca. Osetljiv je na rušenje, posebno u Ibarskoj klisuri, čiji je obilazak veoma otežan i zahteva duže vreme. Po-vezuje zapadnomoravsku prirodnu prohodnu zonu sa Panonskim base-nom (na severu) i Kosovom i Metohijom (na jugu). Omogućava pregrupi-savanje i dovođenje jakih snaga iz dubine ka tim prostorima.
Bačko-crnogorski
Vodi pravcem: (Sombor-Bačka Palanka-S.Mitrovica)-Šabac- Valje-vo-Užice- (Bijelo Polje) sa krakom Šabac-Loznica-Bajina Bašta-(Pri-boj-Nikšić).
Ovaj snop komunikacija je periferan i veoma osetljiv na dejstva sa geoprostora BiH (pored r. Drine). U planinskom delu osetljiv je na ruše-nje, a uslovi za obilaženje su otežani, pa čak i isključeni. Na celoj dužini postoji veliki broj osetljivih veštačkih objekata (mostovi, vijadukti, tuneli i dr.). Osnovu snopa čine putni i železnički pravac. Omogućava poveziva-nje pravca sa Panonskim basenom na severu.
Poprečni snopovi komunikacija
Šumadijsko-timočki
Vodi pravcem: Loznica-Valjevo-Kragujevac-Paraćin-(Zaječar) i zna-čajno rasterećuje sremsko-krajinski8 snop komunikacija (Mišović, 1998). Ima centralni položaj na strategijskom pravcu, pa je u najvećem delu dobro zaštićen. Manjeg je kapaciteta, jer nije povezan železničkim pravcem, tako da osnovu čini putni komunikacijski pravac. Prolazi kroz više prohodnih zona: Jadar, Tamnavu, Kolubaru i Moravsku udolinu.
7 U zagradi su mesta koja nisu u geoprostoru strategijskog pravca.
8 Vodi pravcem: Šid—S.Mitrovica—Beograd—Smederevo—Požarevac—Majdanpek—Nego-tin, sa krakom: Majdanpek—Bor—Zaječar.
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
Zapadnomoravsko-niša vski
Vodi pravcem:Užice-Čačak-Kraljevo-Kruševac-(Niš-Dimitrovgrad) i ima centralni položaj na našem ratištu, u odnosu na ostale snopove ko-munikacija uporedničkim smerom. Značaj mu je još izraženiji zbog mo-gućnosti bržeg prodora savremeno opremljenim oklopno-mehanizova-nim snagama zapadnomoravskom (i dalje nišavskom) dolinom, čime bi došlo do presecanja ratišta na dva dela. To bi imalo odlučujući ishod za vođenje operacija na ovom strategijskom pravcu, a bitno bi uticalo i na vođenje borbenih dejstava (b/d) na čitavom ratištu R.Srbije.
Omogućava uspešno povezivanje strategijskog pravca sa balkan-sko-kosovskim strategijskim pravcem (odnosno povezivanje zapadnog i istočnog dela ratišta RS), a napadaču omogućava uspešan manevar i pregrupisavanje snaga na širem prostoru.
Najznačajnija suženja su Ovčarsko-kablarska i Stalaćka klisura, gde su putni i železnički komunikacijski pravci najosetljiviji na rušenje, a ote-žano je njihovo obilaženje.
Komunikacijski čvorovi
Na geoprostoru strategijskog pravca izdvajaju se dva značajna čvo-ra komunikacija:
- Paraćin-Stalać-Kruševac i
- Kraljevo-Čačak-Požega.
Takođe, preko pravca prelazi i značajno čvorište komunikacija,a to je šire područje Beograda (Pančevo-Stara Pazova-Obrenovac-Mlade-novac-Smederevo-Pančevo).
Komunikacijska mreža na geoprostoru strategijskog pravca omogu-ćava uspešan manevar i pregupisavanje snaga po frontu i dubini, uspe-šno izvođenje b/d, uspešna dejstva u pozadini snaga napadača, uspešno izvršenje mobilizacije, uspešan dotur i evakuaciju.
Rečno-kanalski saobraćaj
Na geoprostoru strategijskog pravca rečno-kanalski saobraćaj ne prati prirodne geografske uslove, tako da praktično nema vojni značaj.
Na strategijskom pravcu je plovna samo reka Velika Morava, u duži-ni od 3 km, koja predstavlja i granicu pravca po dubini. Značajnije uređe-no pristanište je u Beogradu, koje je takođe na periferiji pravca.
<W)
Vazdušni saobraćaj
Male prostorne dimenzije pravca ograničavajuće utiču na razvoj unutrašnjeg vazdušnog saobraćaja.
Opšta karakteristika vazdušnog saobraćaja na strategijskom pravcu je nepovoljan teritorijalni raspored aerodroma. Sa vojnog aspekta najzna-čajniji su aerodromi Ponikve i Lađevci.
Aerodrom Ponikve nalazi se u blizini Užica. Ima poletno-sletnu stazu (PSS) dužine 3085 m i širine 45 m. Pravac protezanja piste je 1050/2850. Nadmorska visina aerodroma je: istočna 890 m, a zapadna 920 m. Škol-ski krug je uvek levi, visine 500 m za nadzvučnu avijaciju. Meteorološki minimum9 je 4 km i 350 m. Nema ograničenja za poletanje i sletanje za sve tipove avijacije. Prilaz za sletanje u instrumentalnim uslovima je is-točni 40 km zbog blizine granice sa BiH.
Aerodrom Lađevci nalazi se kod Kraljeva. Ima PSS dužine 2200 m i širine 30 m. Pravac protezanja piste je 140°/320° sa betonskom podlo-gom. Nalazi se na nadmorskoj visini od 209 m. Školski krug je uvek ju-gozapadni zbog planine Kotlenik. Meteorološki minimum mu je 4 km i 400 m danju i 5 km i 500 m noću.
Karakteristike privrede
Na razvoj privrede utiče više faktora: prirodni uslovi, sirovine, tehno-loško-tehnička razvijenost kapaciteta, radna snaga, tržište, itd. U tako složenom sistemu, ako zakaže bilo koji od pobrojanih elemenata, on iza-ziva značajne poremećaje u proizvodnji, što se prenosi na životni standard, opremljenost i obučenost za rat.
Kako su rat i vreme neposredne ratne opasnosti specifični momenti, kada se u prvi plan postavlja neophodnost proizvodnje (a ne profit), to su za vojnogeografsko razmatranje bitna dva pitanja:
- da li postoje sirovine u zoni strategijskog pravca od kojih se mogu proizvesti potrebna sredstva i
- da li postoji tehnološko-tehnička opremljenost da se potrebna sredstva mogu proizvesti.
Dalje razmatranje privrede na ovom strategijskom pravcu biće sagle-dano kroz:
- vojnogeografske karakteristike prirodnih - privrednih potencijala i
- vojnogeografske karakteristike tehničko-tehnoloških privrednih po-tencijala.
9 Meteorološki minimum izražen je datim veličinama za dnevne i noćne uslove: prvi broj (4 km) označava najmanju vidljivost od piste, a drugi (350 m) označava donju bazu oblaka.
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
Vojnogeografske karakteristike prirodnih - privrednih potencijala u zoni strategijskog pravca
Sve ono što se „uzima" od prirode i dalje u tehnološko-tehničkom postupku koristi radi dobijanja željenog proizvoda može se nazvati prirod-nim privrednim potencijalom. U radu su težišno obrađena pitanja: poljo-privrednih površina, energetskih izvora i rudnih potencijala.
Poljoprivredne površine
Na teritoriji drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca ima 1.449.597 ha (oko 28,5% RS), od čega su 898.983 ha (27,5% RS) obra-dive površine. U tabeli 2 dati su podaci o poljoprivrednim površinama i oranicama na strategijskom pravcu.
Tabela 2 Table 2
Poljoprivredne i obradive površine na strategijskom pravcu Agricultural land and farmland on the strategic direction
Okrug Poljopr. površine (u ha) Oranice i bašte (u ha)
Mačvanski 216.175 174.525
Kolubarski 168.210 101.647
Podunavski 96.876 82.530
Šumadijski 164.902 110.993
Pomoravski 104.028 75.409
Zlatiborski 151.643 41.930
Moravički 171.117 69.445
Raški 72.245 25.144
Rasinski 145.775 92.680
Ukupno na SP (bez Beograda) 1.290.971 774.303
Grad Beograd 158.626 124.680
Ukupno na SP 1.449.597 898.983
Sa vojnogeografskog gledišta veći deo poljoprivrednih površina na-lazi se na semberijsko-šumadijskom operacijskom pravcu (Mačva, Poce-rina, Jadar, Šumadija), odnosno gravitira ka periferiji. U zavisnosti od cilja dejstva agresora, zasadi na poljoprivrednim površinama mogu biti ugro-ženi još u početnom periodu rata, odnosno početnim operacijama na ovom strategijskom pravcu. Posebno bi bili ugroženi zasadi u zapadnom delu pravca (ka granici sa BiH), čijim bi zaposedanjem neprijatelj ugrozio poljoprivrednu proizvodnju, a time i ishranu stanovništva i oružanih snaga u dužim ratnim dejstvima. Poljoprivredne površine u južnom delu pravca mogu u većoj meri biti zaštićene u početnom periodu rata.
(J80)
Energetski izvori
Na geoprostoru strategijskog pravca značajniji energetski izvori su: vodna snaga i ugalj, dok nafta i gas nisu zastupljeni u značajnijem obimu.
Vodni bilans na geoprostoru strategijskog pravca je pozitivan. Pri-rodni potencijal većih reka na pravcu je: Drina - 10,00/8,00 milijardi kw/h,10 Morava 5,15/4,80 milijardi kw/h, Sava (donji tok) - 1,60/0,14 milijardi kw/h. Od navedenih rečnih tokova, najveći deo tehnički iskoristive snage nalazi se na perifernim delovima strategijskog pravca.
Sa vojnog stanovišta takav raspored iskoristivog hidropotencijala može negativno uticati na odbranu geoprostora pravca, a stepen uticaja zavisi od stepena iskoristivosti tih prirodnih energetskih izvora - resursa.
LEGENDA:
Ш. Kameni ugalj Dalekovod
S Mrki ugalj A Nalazišta nafte
Lignit Л Nalazišta plina
■ Hidrocentrale ■ * Naftovod
■ Termocentrale -&-o- Gasovod
Slika 2 - Razmeštaj proizvodnih kapaciteta energije Figure 2 - Types of power generating capacities
Najveću opasnost predstavljaće rušenje brana hidroelektrana u zoni pravca kao što su Bajina Bašta i Zvornik. Udarni vodeni talas, stvoren pri rušenju brane, izazvao bi katastrofalne posledice u nizvodnom delu reč-
10 Prvi broj označava hidropotencijal, a drugi tehnički iskoristiv potencijal.
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
ne doline. Komandanti jedinica koje izvode b/d na operacijskim pravcima moraju znati da je bezopasno ispuštanje vode iz akumulacija veoma du-go, čak i nekoliko meseci, pa se bezbednosne mere moraju pravovreme-no preduzeti. Razmeštaj proizvodnih kapaciteta energije prikazan je na slici 2 (Pavlović, 1999).
Ugalj je klasični izvor energije, koji ponovo dobija na značaju kao najpo-godniji i najsigurniji izvor raznih oblika energije i kao sirovina u industriji, uključujući i vojnu industriju. Na slici se mogu videti mesta eksploatacije uglja na ovom strategijskom pravcu. Kameni ugalj se nalazi u Ibarskom ba-senu - Baljevac i Ušće, ali njegova proizvodnja ne zadovoljava potrebe od-brane zemlje. Lignit se nalazi u Kolubarskom basenu i manje količine u Kra-ljevačkom basenu (Bajovac). Proizvodnja lignita zadovoljava potrebe.
Najveći potrošači uglja su termoelektrane, koje u ukupnoj proizvodnji elektroenergije učestvuju sa 61,2%. U geoprostoru strategijskog pravca nalaze se sledeće termoelektrane:
- „Nikola Tesla" A - Obrenovac (6 generatora, instal. snaga 1650MW),
- „Nikola Tesla" B1 - Skela (1 generator, instal. snaga 618MW),
- „Nikola Tesla" B2 - Skela (1 generator, instal. snaga 618MW),
- „Kolubara” - Veliki Crljeni (5 generatora, instal. snaga 271MW).
Na tečno gorivo i gas radi TE „Beograd” (3 generatora, instal. snaga
96MW).
U eventualnom ratu ugalj će biti glavni i najpovoljniji izvor energije. Sa njegovom proizvodnjom mora se računati i u najtežim uslovima. Sa gledišta potreba odbrane na ovom strategijskom pravcu raspored rudnika uglja je povoljan. Da bi se olakšalo snabdevanje ugljem u ratu, neophodne su pra-vovremene pripreme u miru (na što više mesta izvršiti otkrivke jalovine na površinskim kopovima i pripremne radove na jamskim kopovima). Pored toga, svi rudnici na pravcu predstavljaju objekte operativnog značaja, te treba planirati snage za njihovu zaštitu i odbranu u ratnim operacijama.
Rudni potencijali
Raznovrsnost ruda svih nemetala i metala na strategijskom pravcu ima neprocenjiv značaj zbog toga što čine osnovu za raznovrsnu proizvodnju sredstava namenjenih za jačanje odbrambene sposobnosti zemlje, odnosno za vođenje dugotrajnog odbrambenog rata. U tom smislu, pored energet-skih, posebno su značajne i strategijske sirovine, rude metala i nemetala.
Rude crnih metala
Osnovne rude gvožđa na strategijskom pravcu su: limonit, siderit, hematit i magnetit.
Ležišta tih ruda nalaze se u dinarsko-rodopskoj oblasti, odnosno u rejonu Boranje u zapadnoj Srbiji i na Kopaoniku. Rudnici gvožđa nisu
082)
mnogo osetljivi na ratna razaranja. Ukoliko bi bila obezbeđena električna energija, odgovarajuća mehanizacija i ostala oprema, ratna proizvodnja u centralnom delu strategijskog pravca, uz neophodne mere PVD i fizičkog obezbeđenja, mogla bi se odvijati gotovo normalno.
Rude obojenih metala
Po bogatstvu ruda obojenih metala geoprostor pravca je veoma za-pažen.
Od ruda bakra u zoni strategijskog pravca nalaze se: halkopirit, bro-nit, halkozin i kuprit. Njihova nalazišta su u rejonu Kopaonika, okolini Kra-ljeva i oko Valjeva. Olovo i cink podmiruju potrebe na ovom geoprostoru, a određene količine se i izvoze.
Najperspektivnija eksploatacija ruda olova i cinka je u kopaoničkim i podrinjskim masivima i u Sumadiji. Najvažniji aktivni rudnici olova i cinka su: Zajača, Krupanj i Kopaonik. Imajući u vidu da su nalazišta ovih ruda u unutrašnjosti strategijskog pravca pružaju se povoljni uslovi za njihovu eksploataciju, zaštitu i odbranu i u toku rata.
Na ovom geoprostoru nalaze se još i rude:
- kalaja (kositerit) - u zapadnoj Srbiji (Cer), Sumadiji (Bukulja) i na-nosima rečica Lešnice (južno od Cera), Cernice (jugoistočno od Cera), i Cigankulje (zapadno od Bukulje),
- žive (cinobarit) - eksploatiše se u rudniku „Suplja stena” pod Avalom,
- titana - Tara, Cer, Bukulja,
- magnezijuma i antimona - Krupanj, Zajača (kod Loznice), Lisa (kod Ivanjice) i Stolice,
- mangana - Zlatibor, Kopaonik,
- berilijuma - Cer, Bukulja,
- urana - Cer, Bukulja, Golija
- jadarita - dolina reke Jadar (kod Loznice).
Mineralne sirovine plemenitih metala (zlato, srebro, platina) već du-go se eksploatišu. Minerali ovih metala nalaze se u rudama bakra, olova i cinka i peskovitim nanosima nekih reka. Zlato se eksploatiše iz masiva Rudnika i Kopaonika.
Sa vojnog stanovišta, svi rudnici u eksploataciji u zoni strategijskog pravca predstavljaju značajne objekte koje treba štititi uključivanjem u si-stem odbrane teritorije u okviru operacijskih pravaca, posebno u PVD smislu.
Nemetalne mineralne sirovine
Gotovo se ne može zamisliti razvoj bilo koje industrijske grane, pa samim tim ni vojne industrije, bez nemetala koji se koriste kao osnovni ili pomoćni materijal.
(283}
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
Na geoprostoru strategijskog pravca najvažniji su:
- magnezit - nalazišta su na Avali (Karagač), Rudniku (Čemernica), Kopaoniku i Zlatiboru,
- sumpor - nalazište je u Gruži,
- sumporna kiselina - dobija se iz pirita i sumpora u hemijskoj indu-striji u Šapcu i Kruševcu,
- azbest - rezerve se nalaze u Stragarima (podnožje Rudnika),
- glina - ležišta se nalaze kod Aranđelovca i Lazarevca, a vatrostal-ne gline oko Aranđelovca i u Kolubarskom basenu,
- fosfati - nalaze se u ležištima Šumadije.
Na drinsko-velikomoravskom strategijskom pravcu nalaze se značaj-ne poljoprivredne površine koje omogućavaju poljoprivrednu proizvodnju, kojom se mogu zadovoljiti potrebe stanovništva i operativnih jedinica za artiklima hrane. Međutim, većina obradivih površina nalazi se u blizini dr-žavne granice (sa BiH), što može dovesti do uništavanja poljoprivrednih proizvoda (pšenica, kukuruz, voće, povrće) na njima, usled podmetanja požara, namerne upotrebe pesticida i bojnih otrova.
Energetski potencijali na pravcu veoma su značajni i ima ih dovoljno. Problem je što se većina HE nalazi na periferiji (posebno Bajina Bašta i Zvornik), te zbog ratnih dejstava može biti otežan ili onemogućen njihov rad. Kao glavno izvorište energije javlja se ugalj, kojeg na ovom geoprostoru ima dovoljno, a i najveća TE takođe se nalazi na ovom geostrategijskom pravcu.
Ruda minerala na ovom geoprostoru ima u dovoljnim količinama za podmirenje potreba oružanih snaga u ratu, pod uslovom da se mirnodopska eksploatacija vrši racionalno. Zato pri eksploataciji potencijala u miru treba razmišljati o njihovom obezbeđenju u ratu, jer se i u ratu moraju proizvoditi sredstva potrebna za odbranu i preživljavanje stanovništva i oružanih snaga.
Vojnogeografske karakteristike tehničko-tehnoloških privrednih potencijala u zoni strategijskog pravca
U ovom poglavlju izložene su najznačajnije karakteristike poljoprivre-de i industrije u zoni strategijskog pravca.
Poljoprivreda
U geoprostoru strategijskog pravca, što se tiče poljoprivrede, izdva-jaju se dve poljoprivredne oblasti:
- panonska poljoprivredna oblast, južno od reka Save i Dunava do linije Gučevo-Maljen-Rudnik. U okviru strategijskog pravca nalazi se šu-madijsko-pomoravsko poljoprivredno područje koje čine tri poljoprivredna rejona: mačvansko-tamnavski, šumadijski i pomoravski. U ovoj oblasti najbolje uspevaju pšenica i kukuruz, kao strategijske sirovine, koje mogu
zadovoljiti potrebe na ovom geoprostoru. Pored pšenice i kukuruza zna-čajne ratarske kulture na ovom području su i: raž, ječam, ovas i industrij-sko bilje (suncokret, šećerna repa, hmelj). Stočarstvo je značajno zastu-pljeno u ovoj oblasti, posebno u Mačvi, Pocerini, Jadru i Šumadiji.
- brdsko-planinska poljoprivredna oblast obuhvata prostor od grani-ce sa panonskom poljoprivrednom oblasti do desne granice strategijskog pravca. U okviru pravca nalazi se zapadnomoravsko poljoprivredno pod-ručje koje čine dva poljoprivredna rejona: moravski i župski. Oblast ka-rakteriše nedovoljna poljoprivredna proizvodnja žitarica, tako da u slučaju rata ne bi bilo odgovarajućih uslova za ishranu stanovništva i oružanih sastava u tom području. Voćarstvo je dobro razvijeno, a karakteristično je uzgajanje: šljiva, jabuka, krušaka, višanja, trešanja, kajsija, bresaka, ora-ha i drugog voća. Voće dobro uspeva na stranama pobrđa i niskih plani-na između 300-700 m nadmorske visine. U strukturi voća preovlađuje šljiva koja uspeva u Šumadiji, dolini reke Zapadne Morave i u zapadnoj Srbiji (Valjevo i Čačak). Vinogradarstvo ima povoljne uslove za svoj raz-voj. Najbolji rezultati postignuti su u Rasinskom okrugu (Aleksandrovac). Karakteristično je i intenzivno stočarstvo u brdskim predelima, a po kvali-tetnim mlečnim proizvodima izdvaja se područje Zlatibora.
Industrijska proizvodnja
Na strategijskom pravcu izdvajaju se dve industrijske oblasti:
- panonsko-beogradska, izdvaja se beogradsko industrijsko područ-je, a u okviru njega obrenovačko-mladenovački industrijski rejon;
- centralna industrijska oblast, izdvaja se dva industrijska područja: timočko-pomoravsko (sa jagodinsko-paraćinskim industrijskim rejonom) i zapadnomoravsko (sa užičko-čačanskim, kragujevačkim i kraljevačko-kruševačkim industrijskim rejonom).
U daljem radu industrijska proizvodnja je obrađena kroz oblasti ener-getike, rudarstva, metalurgije i metalne industrije na strategijskom pravcu.
U oblasti energetike najznačajnija je proizvodnja uglja. Na geoprostoru pravca nalazi se najveća termoelektrana u RS („Obrenovac” - Skela), tako da će potrebe za ovim vidom energije biti u potpunosti zadovoljeni.
Rudarstvo je takođe razvijeno, a veći rudnici u zoni strategijskog pravca su:
- Baljevac (kameni ugalj), proizvodnja oko 120.000 tona,
- Kolubara (lignit), proizvodnja oko 25 miliona tona, što je više od polovine ukupne godišnje proizvodnje u RS,
- Bajovac - Kraljevo (lignit) proizvodnja oko 7.000 tona.
U oblasti metalurgije na strategijskom pravcu izdvajaju se crna i obo-jena metalurgija.
Crna metalurgija zavisi od uvozne rude gvožđa i uvoznog koksa. Gvožđe je osnovni proizvod crne metalurgije. Najznačajniji objekat je že-
(285>
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
lezara u Smederevu. Vojnogeografski položaj železare je nepovoljan, jer je relativno blizu državne granice. Zato u miru treba stvoriti rezerve gvo-žđa i čelika na pogodnim lokacijama, a razmatrati i mogućnost rada žele-zare, ako nije u zoni b/d.
Obojenu metalurgiju na geoprostoru pravca karakteriše proizvodnja bakra, olova, cinka i antimona - slika 3 (Pavlović, 1999).
Valjaonica i presaonica bakra nalazi se u Sevojnu („Impal-Sevoj-no"), a kablovi se proizvode u Jagodini (,,Nov-kabel").
Rudnici olova i cinka nalaze se u okolini Ljubovije i na planini Rudnik. Proizvodni pogon za preradu olova nalazi se u Zajači kod Loznice (Kon-cern „Farmakom MB”), a proizvodni pogon cinka u Šapcu (HK „Zorka”).
LEGENDA:
•I Crna metalurgija ■ Rudnik gvozdene rude ф Obojena metalurgija
__I Rudnik olova i cinka
■I Rudnik, boksit/antimon
■ ■ Rudnik, volfram-uran Rudnik, bakar-pirit
Slika 3 - Metalurgija i rudna nalazišta na strategijskom pravcu Figure 3 - Metallurgy and mineral deposits on the strategic direction
Antimon se, takođe, proizvodi u Zajači kod Loznice (Koncern „Farmakom MB”) i to za potrebe R.Srbije. Proizvodnja tog metala opada zbog osiromašenja minerala u rudi.
<286}
Proizvodnja olova, cinka i antimona direktno utiče na proizvodnju aku-mulatora i baterija bez kojih se ne mogu upotrebiti borbena i neborbena vo-zila, vazduhoplovi, brodovi, sredstva veze i druga sredstva ratne tehnike.
Objekti metalurgije su veoma složeni, skupi, velikih razmera i izgra-đeni na otvorenom prostoru, pa su unosni ciljevi dejstva agresora, poseb-no iz vazdušnog prostora. Njihovo ukopavanje, disperzija i evakuacija ni-su ekonomski isplativi. Tehnološki uslovi ne dozvoljavaju gašenje peći u topionicama. Sve to ukazuje na to da mora doći do planske obustave proizvodnje, što utiče na potrebu stvaranja rezervi i njihovu racionalnu potrošnju od prve najave rata.
Metalna industrija je nastavak metalurgije. U okviru geoprostora strategijskog pravca izdvajaju se:
- automobilska industrija u Kragujevcu,
- proizvodnja šinskih vozila u Kraljevu,
- brodogradnja u Beogradu,
- elektroindustrija u Čačku, Kragujevcu i Ralji,
- proizvodnja industrijskih mašina u Valjevu,
- vazduhoplovna industrija u Trsteniku.
Od ostalih industrijskih grana značajnije su:
- hemijska industrija u Šapcu, Kruševcu, Užicu, Čačku,
- tekstilna industrija u Beogradu, Smederevskoj Palanci, Užicu,
- industrija kože i obuće u Beogradu,
- mesna industrija u Jagodini i dr.
Zaključak
Na osnovu kompleksnog sagledavanja društveno-geografskih činila-ca na drinsko-velikomoravskom strategijskom pravcu dejstva najznačaj-niji zaključci sastojali bi se u sledećem:
- geoprostor pravca je nacionalno kompaktan, što će omogućiti pra-vovremenu mobilizaciju i popunu ratnih jedinica u toku vođenja b/d;
- polazeći od brojnosti stanovništva sa mobilizacijskim naprezanjem 1% do 5% može se obezbediti od 30.000 do 150.000 ljudi, što je dovoljno za zatvaranje ovog strategijskog pravca;
- u slučaju upotrebe oružja za masovno uništavanje najveći gubici mogu se očekivati u većim gradovima (Beograd, Kragujevac, Šabac, Lo-znica, Valjevo, Čačak itd.) (Inđić, 2012, pp.275-295);
- komunikacijska mreža na strategijskom pravcu je slabije razvijena i ne omogućava brzo napredovanje savremeno opremljenim snagama agresora, ali omogućava braniocu uspešan manevar i pregrupisavanje snaga po frontu i dubini, izvođenje dejstava u pozadini neprijatelja i efika-san dotur i evakuaciju;
(287>
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
- na geoprostoru pravca postoje značajni tehničko-tehnološki poten-cijali, koji nisu ravnomerno raspoređeni:
> poljoprivredna proizvodnja je u najvećem obimu zastupljena u severnom delu pravca (Mačva, Pocerina, Tamnava) i većim rečnim dolinama;
> proizvodnja hidroenergije težišno je zastupljena u perifernim delovima (Bajina Bašta, Mali Zvornik);
> eksploatacija uglja zastupljena je, u najvećem obimu, u cen-tralnom delu SP (Kolubarski i Ibarski baseni, Kraljevo);
> crna i obojena metalurgija uglavnom je zastupljena na perifernim delovima (Zajača, Smederevo);
> metalna industrija rastresitim razmeštajem i kapacitetima u potpu-nosti može zadovoljiti potrebe mirnodopske i ratne proizvodnje;
> „namenska proizvodnja” razmeštena je u celoj zoni pravca („Krušik” Valjevo, „Prva Iskra” Barič, „Zastava oružje” Kragu-jevac, „Milan Blagojević” Lučani, „Prvi partizan”Užice, „Prva petoletka” Trstenik, „14.oktobar” Kruševac).
Literatura
Doktrina Vojske Srbije, 2010. GŠ VS, Beograd,
Inđić, D., 2012. Određivanje mogućnosti odreda za otklanjanje posledica hemijskog udara u zoni odbrane brigade, Vojnotehnički glasnik/Military Technical Courier, Vol. 60, No. 2, pp.275-295.
Milovanović, M., 1996. Pripreme za odbranu zemlje, CVŠ VJ, Beograd.
Mišović, S., 1998. Vojnogeografska procena jugoslovenskog ratišta, Sektor ŠONID, Beograd.
Opštine u Srbiji - 2009, 2010. Republički zavod za statistiku, Beograd.
Pavlović, M., 1999. Regionalna vojna geografija, VIZ, Beograd.
Sekulović, D., 2011. Vojna geografija 2, Medija centar „Odbrana“, Beograd.
CHARACTERISTICS OF THE SOCIO-GEOGRAPHIC FACTORS IN THE DRINA-VELIKAMORAVA STRATEGIC DIRECTION ZONE
FIELD: Earth Sciences, Military Geography ARTICLE TYPE: Professional Paper
Summary
This paper presents the assessment of the operational - geographic features of the Drina-Velikamorava strategic direction. Due to the scope of the article, a variant of the assessment of the strategic direction is presented through its socio-geographic factors, while the mathemati-
0Š8)
cal-geographical and physical-geographic factors, as well as the operating lines of action are not discussed. Within the socio-geographic factors, the characteristics of the population, economy and communication networks are considered. The geographic area of the direction is nationally compact and provides war mobilization of units with no particular strain. The transportation network is not fully developed which makes combat operations difficult to attackers and facilitates them for the def-fenders.. There are significant technical and technological potentials in the direction of the zone, but they are not evenly distributed. After the consideration of the complex socio - geographical factors, it is concluded that the shown strategic direction enables, without any special restrictions, a successful execution of combat operations in the long run.
Introduction
The Drina-Velikamorava strategic direction of action consists of two operational lines: Semberija-Šumadija and Glasinac-Zapadnamorava. This paper presents a variant of a complex evaluation of the sociogeographic factors in the area of strategic direction. Within the sociogeographic factors in the strategic direction, the characteristics of the population, economy and communication networks are discussed.
Characteristics of the population and settlements
In the geographic strategic direction, there is about 30% of the population of the Republic of Serbia. The_ highest population density is in major cities (Belgrade, Novi Sad, Šabac, Čačak, etc.). The space is nationally compact, and over 95% of the population are Serbs. In terms of building met-hods,there are the following types of settlements: compact type (including cities and villages in the plains of Mačva, Posavina, Morava) scattered type (including villages in the mountainous regions - Tara, Zlatibor and Maljen, Povlen) and mixed type (spa, mining and tourist resorts). It should be noticed that almost all the towns on the line are located along the most important communication lines, in major river valleys, at mountain foothills, namely in the geographic space naturally suitable for combat operations.
Characteristics of Communication Networks
The communications network on the strategic direction is not developed well and does not provide for a high tempo of well-equipped agressor attacks. Through this strategic geographic space there are two longitudinal directions (Bačka-Kosovo and Bačka-Crnagora) and two transverse (Šumadija- Timok and Zapadnamorava-Nišava) communication nodes.. The communication networks in the geographic direction enable successful maneuvers and regrouping of forces in the front and rear, successful execution of combat operations, timely and successful execution of mobilization and evacuation.
In the geographic strategic direction, the river and canal traffic does not follow the natural and geographic conditions, so it is of no special significance to the military aspect. The general characteristics of
(289}
Inđić, D., i dr., Karakteristike društveno-geografskih činilaca u zoni drinsko-velikomoravskog strategijskog pravca, pp. 272-290
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK/MILITARY TECHNICAL COURIER, 2013., Vol. LXI, No. 2
air traffic in the strategic direction is an unfavourable territorial distribution of airports (in the southeast direction).
Characteristics of the economy
The consideration of the economy in this strategic direction is done through the consideration of the military geographic characteristics of natural-economic potential and military geographic characteristics of technical-economic and technological potentials.
The natural economic resources are viewed through: agricultural land, energy resources and mining potential. Much of the farmland is located in the Semberija-Šumadija operating direction (Mačva, Pocerina, Šumadija) that gravitates towards the periphery. In the strategic direction, the major geographic sources of energy are waterpower and coal while oil and gas are not sufficiently represented. The diversity of non-metal ores and metals is of invaluable importance because they form the basis for the production of a variety of funds for strengthening the defense capability of the country.
Technical and Economic Technological resources are exposed through the major characteristics of agriculture and industry in the area of strategic direction. Within the geographic strategic direction, there are two agricultural areas: the Pannonian agricultural area (south of the Sava and the Danube rivers), with wheat and corn as strategic raw materials and the mountainous agricultural area (including the border area of the Pannonian agricultural field to the right border of the strategic direction) with many cultures (especially plums, apples, pears, cherries, apricots, walnuts, etc.). There are two industrial areas set aside the strategic direction: Pannonia-Belgrade (Belgrade allocated industrial area) and the central industrial area (there are two industrial areas: Timok-Morava and Zapadna Morava). Industrial production in the strategic direction is well developed, especially in energy, mining and metal industries.
Conclusion
Based on the complex understanding of the socio - geographic factors in the Drina-Velikamorava strategic direction, it can be concluded that the strategic direction shown enables successful combat operations over an extended period of time. Some problems may occur due to unevenly distributed technical and technological potentials and a potential use of weapons of mass destruction in the vicinity of large cities in the area of strategic direction.
Key words: Communication networks, factors, executives, directive.
Datum prijema članka/Paper received on: 19. 07. 2012.
Datum dostavljanja ispravki rukopisa/Manuscript corrections submitted on: 06. 08. 2012.
Datum konačnog prihvatanja članka za objavljivanje/ Paper accepted for publishing on: 08. 08. 2012.
090)
