CC BY
1УДК 81'367.623:[811.161.3+811.111]
КАНСТРУКЦЫ1 З ТЭМПАРАЛЬНЫМ1 ДЗЕЯСЛОВАМ1 I СУБСТАНТЫВАМ ДУМКА (НА МАТЭРЫЯЛЕ БЕЛАРУСКАЙ I АНГЛ1ЙСКАЙ МОУ)
МУС1ЕНКА ВАС1Л1Й АНАТОЛЬЕВ1Ч
Выкладчык кафедры замежных моу, Беларуси дзяржауны педагапчны ушверстт iмя
М. Танка, Мшск, Беларусь
Анатацыя. У артыкуле разглядаюцца канструкцыг з тэмпаральнымг дзеясловамг i субстантывам думка. Разглядаецца лекЫчная спалучальнасць дзеяслоуных адзтак i ix сувязi з ментальнымi словамi, характарызуецца анталагiчная сутнасць ттэлектуальнай ментальнай дзейнасщ. Увага акцэнтуецца на назоунжу думка па прычыне яго мнагазначнасц i здольнасц да шырокай спалучальнасц з рознымi дзеясловамi, ятя надаюць ментальнаму назоунжу пэуную акцыянальнасць, працэсуальнасць, часавую i прасторавую вымяральнасць. У сваю чаргу асэнсоуваецца здольнасць дзеясловау ажыуляць усё, да чаго яны прымыкаюць. З дапамогай дзеясловау пазнаецца тое, як усё у гэтым свеце рухаецца, гаворыць, мяняе свае фарбы, гучыць, адчувае сябе.
Ключавыя словы: дзеяслоу, назоунж, сттагма, тэмпаральнасць, метафарычны перанос, лексжа-семантычны варыянт, семантычная група.
Сштагматычныя (грэч. syntagma 'разам пабудаванае, зробленае') сувязi вызначаюцца адносiнамi спалучальнасщ памiж лексiчнымi адзiнкамi у межах пэуных тэкставых фрагментау. Змест таюх фрагментау непасрэдна залежыць ад лекачных значэнняу слоу, яюя выкарыстоуваюцца у кантэксце, а таксама колькаснага складу таюх слоу. Монасемантычным лекачным адзiнкам уласцiва вузкая спалучальнасць, полюемантычным адзiнкам - шырокая спалучальнасць i значная колькасць розных кантэкстау, яюя дазваляюць акрэслiць шырокi сэнсавы спектр мнагазначных слоу. Назоушк думка па прычыне яго мнагазначнасщ характарызуецца шырокай спалучальнасцю з рознымi дзеясловамi, яюя надаюць ментальнаму назоУнiку пэуную акцыянальнасць, працэсуальнасць, часавую i прасторавую вымяральнасць. У сваю чаргу дзеясловы ажыуляюць усё, да чаго яны прыкладваюцца. З iх дапамогай мы пазнаём, як усё у гэтым свеце рухаецца, гаворыць, мяняе свае фарбы, гучыць, адчувае сябе.
У артыкуле намi будуць разглядацца семантычныя сiнтагмы, заснаваныя на прынцыпе падпарадкавання - гэта аргашчна спаяныя словазлучэнш, якiя уяуляюць сабой семантычныя адзшю мовы, здольныя выконваць намiнатыyную функцыю; сэнсавым цэнтрам у дадзенай сштагме выступае стрыжневае слова, «патэнцыйны змест якога раскрываецца у азначальных, дадатковых цi акалiчнасных словах: белы ветразь, тць ваду, секчы дровы i г. д.» [1, с. 103-
Асноуным прадметам лексiчнай сштагматьш становiцца так званы "лекачны сштаксю", г. зн. лексiчная спалучальнасць слоу у лшейным радзе у супрацьлегласць сштаксюу "граматычнаму". Пры аналiзе лекачных сувязей слоу прадметам вывучэння лекачнай сiнтагматыкi з'яуляюцца "тыя мшмальныя спалучэнш пауназначных слоу, у якiх рэалiзуюцца сiстэмныя магчымасцi (значэннi слоу i мадэлi iх сэнсавых адносiн лексем)" [3, с. 200-201].
Лекачная спалучальнасць дзеяслоуных адзшак i iх сувязi з ментальнымi словамi дазваляюць акрэслщь адэкватную характарыстыку анталагiчнай сутнасцi ттэлектуальнай ментальнай дзейнасщ. Паспрабуем на матэрыяле дзеяслоуных кантэкстау з субстантывам думка (англ. thought), як можна лiчыць ядром ментальнага кантынуума, вызначыць спецыфшу рэпрэзентацыi працэсу мыслення у беларускай i англiйскай мовах. Такая спроба акрэслення ментальнага сэнсу у дзеяслоуных канструкцыях беларускай мовы ажыццяулялася у манаграфii В. Д. Старычонка [2, с. 22]. У нашым выпадку метафарычны кантэкст дапауняецца новымi фрагментамi лексiчнай спалучальнасцi i унутрыслоуных семантычных сувязей беларускiх дзеяслоуных намiнацый i iх англiйскiх адпаведнiкаy.
104].
Звычайна у групу тэмпаральнасш уключаюцца дзеясловы з фаазным значэннем пачатку, дзеяння i завяршэння чаго-небудзь.
Пачатак думкi выяуляецца у дзеясловах шырокай семантыкi: з'явщца, узшкнуць, выплысщ, сплесщся, уварвацца, нарадзщца (радзщца), дзе у беларусюх дзеясловах утварылюя другасныя ментальныя ЛСВ 'узшкнуць, зарадзiцца', 'з'явiцца, вынiкнуць, выявiцца', 'уявщца, узнiкнуць у свядомасцi, у сне', Чмкшва напоунщь сабою, пранiкнуць', 'з'явщца; узшкнуць, пачацца': I неяк сама сабой з'явтася думкачдэя. (I. Кудрауцау); Але нечакана новая думка з 'явтасяу яго галаве. (В. Быкау); Гэта думка iмгненнаузтклау яго галаве. (В. Быкау); Явось сядзеу сёння на планёрцы, слухау, i у мяне узткла думка. (Л. Гаурылкш); I паступова у Алеся выплыла думка. (В. Быкау); Iу звязку з гэтым у яго выплыла новая пастаронняя думка. (К. Чорны); А думк яго, выйшаушы з-пад кантролю, вялi i далей сваю работу, сплятаючыся у самыя вычварныя спалучэнш. (Я. Колас); Ды пяшчоцщь думю, што сплял^я, Закаханым, усё як мае быць. (М. Прыходзька); У галаве Нават неяк спалохауся стары такое думш, але што зробш, калiянауварвалася так неспадзявана. (П. Пестрак); Кожная новая iдэя, кожная новая думкародзщца заусёды самiм жыццём. (З. Бядуля); 1ншыя галасы чуе маё вуха, iншыя думю родзяцца у маiм сэрцы. (Я. Колас); Нейкая новая думка, вiдаць, нарадзтася у яе. (К. Чорны); УВалодзi iмгненна нарадзтася думка - забраць каня. (У. Федасеенка).
У англшсюх адпаведшках emerge (з 'яещца), appear (узшкнуць), swim out (выплысцг), entwine (сплесщся) другасныя ментальныя ЛСВ не утварылюя. Тольк англшсюя дзеясловы invade - уварвацца i be born - нарадзщца (радзщца) утварь!Ш э^валентныя сваiм беларусюм адпаведшкам другасныя ментальныя ЛСВ 'to start affecting something in an unpleasant or annoying way, espically rapidly' - 'пачаць уплываць на што-небудзь непрыемным або раздражняльным чынам, асаблiва iмклiва', 'to start to exist (of an idea, an organization, a feeling, etc.)' - 'пачаць юнаваць (пра щэю, аргашзацыю, пачуццё i шш.)': You feel tense with worrying thoughts constantly invading your sleep - Вы адчуваеце сябе напружаным ад трывожных думак, ятя пастаянна урываюцца у ваш сон. (OALD); So the idea was born to show them to people, that are interested to know more of these tropical plants - Так нарадзтася iдэя паказаць iх людзям, яшм щкава даведацца больш пра гэтыя тратчныяраслты. (OALD).
У наступнай групе выяуляюцца анташм1чныя значэнш, яюя характарызуюцца канцом, завяршэннем думю.
У беларусюх дзеясловах зшкнуць, прапасц утварылюя другасныя ментальныя ЛСВ 'перастаць выяуляцца, праяуляцца', 'зшкнуць, страцщца', 'прымусщь прайсцГ, 'пакщаць': Насця уздыхнула з аблёгкай, у вачах засвяцшася радасць, зт^ адразу усяляюя трывожныя думт. (В. Гардзей); Ды зт^ думк невясёлыя адразу. (Я. Лучына); Думш паволi адступалi i адступалi, пакуль зуЫм не знiклi. (А. Пальчэусю); «Ды што ж гэта адзначаю я у яе твары?» - мыьганула шбы маланкаю i прапала думка у галаве Мталая Iванавiча. (С. Баранавых); Ведаеш, ляжау, слухау, а думка знячэуку пабегла некуды зуЫм не туды i прапала. (М. Пль). У англшскай мове у адпаведшках vanish (зшкнуць), disappear (прапасцр) другасныя ментальныя ЛСВ не утварылюя.
У беларусюх дзеясловах рассеяць, паразлятацца, вылецець, першасная сема яюх звязана з перамяшчэннем у прасторы, утварылюя другасныя ментальныя ЛСВ 'прымусщь прайсш, зшкнуць', 'пакщаць, зшкаць': Пасадка у Маскве, мтусня аэрапорта, чаканне чарговага самалёта рассеялi думк i прытупш свядомасць Леанарда. (Э. Лукансю); Рассеяла сваю думку зуЫм нечаканым спатканнему бальнщы. (С. Баранавых); Цяпер жаусе яго думк паразлятал^я, i ён ледзь быу не зняуся з свайго кутка, каб павярнуць у двор. (Я. Колас); Думш пауЫм свеце паразлятал^я. (А. Бароусю). Доугiя адзтоюя думк1 Таццяны вылецелi з галавы i на крылах свету i ценяу шукалi сабе выйсця з цеснае хаты на вольны свет. (Я. Нёмансю); Але гэта думка вылецела таксама шпарка, як i прыляцела, i замяшлася думкамi аб тым, што трэба здабыць у краму, што мае добры ход, i г. д. (М. Зарэцю).
У англшскай мове у адпаведшках disseminate (рассеяць), fly away (паразлятацца) другасныя ментальныя ЛСВ не утварылюя. У англшсюм адпаведшку fly off (вылецець)
актуалiзаваyся ЛСВ са спецыфшай таго, што падчас мыслення адбываецца карэляцыя з эмацыянальным працэсам: 'to suddenly become very upset, angry, or agitated' - 'раптам моцна засмуцiцца, раззлавацца або узбудзщца': Don't fly off into a fit - we can fix this problem - Не вылятайце у прыпадак [=Не упадайце у wтэрыку], бо мы можам выправщь гэту праблему; When the child was told to sit down, he flew off into a rage - Калi дзщящ сказалi сесщ, яно вылецела у шаленства [=раззлавалася]. (OALD).
У беларусюм дзеяслове сысщ, першасны ЛСВ якога звязаны з перамяшчэннем з адпрауной кропю у кропку прыбыцця, утварылюя другасныя ментальныя ЛСВ 'знiкнуць, перастаць непакощь', 'перастаць iснаваць у кiм-небудзь, зшкнуць': Думк гэтыя умомант сышлi, ix выгнала моцнае, упэуненае: не, не так сабе сказау. (I. Мележ); Сышлi на няма-тшто думш, што Ганне яшчэ рана i^i замуж. (К. Чорны); I усё ж мяне не пашдала думка, што трывогi яго не сышлi назуЫм, што ён усё нечага чакае, да нечагарыхтуецца. (М. Лужанш). У бел. сысц таксама утварыуся другасны ЛСВ з ментальным працэсам, як адпавядае разумоваму узнауленню чаго-небудзь, рэзкаму з'яуленню таго, што некалi захавалася у памящ 'авалодаць юм-небудзь, апанаваць, ахапщь каго-небудзь (пра пачуцщ i пад.)': Кольк успамтау раптам сышло на Алеся. (П. Броука). У англшсюм адпаведнiку descend (сысцг) другасны ментальны ЛСВ не утварыуся.
У беларусюх дзеясловах разагнаць, прагнаць, выгнаць, ганяць, адагнаць, развеяць, у яюх адзначаецца першасны ЛСВ 'прымусщь разбегчыся, разысцiся, разляцецца, пайсцГ, утварылiся другасныя ментальныя ЛСВ 'прымусщь прайсщ, мiнуць', 'прымусiць знiкнуць (пра думку)', 'пазбавщца ад чаго-небудзь': Лес атулiу яго зразу, сваiм вечным шумам i птушыным звонам асвяжыу яго гарачую галаву, разагнау цяжшя думш. (У. Дамашэвiч); Работа заспакота яе i разагнала гэтыя невясёлыя думш. (Я. Колас); Пачууся недзе далёка-далёка плач трубы пастуха. Гэты знаёмы i блiзкi сэрцу гук прагнау усе змрочныя думш. (М. Чарот); Тольш ён прагнау ад сябе благую думку, як Вялт Курфюрст наперадзе спытуся. (В. Быкау); Хацелася прычакаць вечара i пайсц у шно, каб там хоць на пару гадзт выгнаць з галавы неадчэпныя думш. (У. Дамашэвiч); Гэта акалiчнасць ужо зуЫм выгнала з Валтай галавы думк аб падабенстве да Сашк маладога. (К. Чорны); Вясна i праца выгналi з думак рэштк хваравтай чуласц да успамтау пра усё гэта. (К. Чорны); Ганяу ён ад сябе гэтыя думш, лiчачы, што не варта ламаць сабе голау над ташм глупствам, але выгнаць думк не мог. (Я. Нёмансю); Дарэмна намагауся Раман, залезшы на верхнюю полку, адагнаць ад сябе розныя думш, каб заснуць. (У. Федасеенка); Аднак адагнаць ад сябе благiя думк надоуга не мог. (У. Дамашэвiч); Наадварот, выезд у поле давау ёй магчымасць развеяць надазойлiвыя думк i цяжкае адчуванне. (Ц. Гартны). У англшсюх канструкцыях з адпаведнiкамi drive away (разагнаць), drive off (прагнаць), chase out (выгнаць), herd (ганяць) другаснай ментальнай семантем не выяулена i толью у дзеяслове chase away (адагнаць) утварыуся тоесны другасны ментальны ЛСВ 'to get rid of something' - 'пазбавщца ад сумных думак': People always try to chase away sad thoughts, but I think it's important to face them head-on - Людзi заусёды спрабуюць адагнаць сумныя думш, але я думаю, што важна сутыкнуцца з iмi лоб у лоб. (OALD).
У ад'ектыунай пары dispel - развеяць англшсю адпаведшк з'яуляецца монасемантычным ментальным i ужываецца з першасным ментальным значэннем ' to make something, especially a feeling or belief, go away or disappear' - 'прымусщь што-небудзь, асаблiва пачуццё щ перакананне, зшкнуць або прапасцГ: His speech dispelled any fears about his health - Яго прамова развеяла любыя страxi наконт яго здароуя; Talking to Pam helped to dispel my doubts about the holiday - Размова з Пэм дапамагла развеяць мае сумневы наконт свята. (OALD). Таим чынам, у англшсюх канструкцыях дзеяслоу dispel (развеяць) ужываецца з першасным ментальным значэннем, а беларусю адпаведшк з'яуляецца полюемантычным, актуалiзуючы тоеснае другаснае ментальнае значэнне, якое утварылася у вышку семантычнай дэрывацып.
У беларусюх дзеясловах пагаснуць, згаснуць, патухнуць актуалiзавалiся другасныя ментальныя ЛСВ 'зшкнуць, аслабець', 'зшкнуць, кончыцца', 'зшкнуць, прапасщ, спынщца':
«Вось дзе мне канец прыйшоу», - мыьгнула думка у Кастуся i хутка пагасла. (У. Глыбшны); Наша маленькая думка проста не вытрымае, згасне, мы загiнем, а з намi першыя парастт. (У. Караткевiч); Iраптам у падсвядомасщ, недзе вельмi глыбока у табе, успыхне i патухне думка. (Н. Касцючэнка). У англшскай мове у прыблiзных адпаведшках go out (пагаснуць), be out (згаснуць), die out (патухнуць) другасныя ментальныя ЛСВ не утварылюя.
Таюм чынам, канструкцып з тэмпаральнымi дзеясловамi прадэманстравалi вялшя разыходжанш у наяунасш актуалiзаваных ментальных другасных ЛСВ у дзвюх мовах. Практычна усе беларусюя дзеяслоуныя кантэксты са словам думка выявш другасныя ментальныя ЛСВ. У разгледжаных сштакачных канструкцыях з 22 беларускiмi дзясловамi другасным ментальным сэнсам былi запоунены толькi 4 канструкцып з англiйскiмi адпаведнiкамi.
1. Виноградов, В. В. Исследования по русской грамматике : избр. тр. / В. В. Виноградов ; [ред. тома Н.Ю. Шведова]. - М. : Наука, 1975. - 559 с.
2. Старычонак, В. Д. Семантычная прастора дзеясловау беларускай мовы (на матэрыяле другасных намшацый) : манаграфiя / В. Д. Старычонак. - Мшск : БДПУ, 2022. - 316 с.
3. Уфимцева, А. А. Слово в лексико-семантической системе языка / А. А Уфимцева. - АН СССР. Ин-т языкознания. - Москва : Наука, 1968. - 272 с.
Л1ТАРАТУРА
