Камунікатыўна-функцыянальны аналіз дэсемантызаваных элементаў у мастацкіх творах У. Караткевіча Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ

115

УДК 811.161.3'36

Я. В. Вялічка

Магістр філалагічных навук, аспірант кафедры беларускай мовы МагДУ імя А. А. Куляшова, г. Магілёў, Рэспубліка Беларусь Навуковы кіраўнік: Шаршнёва Вольга Мікалаеўна, кандыдат філалагічных навук, дацэнт

КАМУШКАТЫУНА-ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫ АНАЛІЗ ДЭСЕМАНТЫЗАВАНЫХ ЭЛЕМЕНТАЎ У МАСТАЦКІХ ТВОРАХ У. КАРАТКЕВІЧА

Дэсемантызаваныя элементы ўласцівыя ў асноўным вуснаму дыскурсу і з'яўляюцца яго неад’емнай часткай, паколькі любая вусная камунікацыя прадугледжвае пэўную долю спантаннасці. У літаратурна-мастацкіх тэкстах У. Караткевіча шмат дыялогаў, у якіх аўтар выкарыстоўвае дэсемантызаваныя элементы. У адпаведнасці з тыпам перадаванай інфармацыі, ступенню інфарматыўнасці і роляй у прамове дэсемантызаваныя элементы, якія ўжываюцца ў творах У. Караткевіча, можна класіфікаваць наступным чынам: дыскурсівы, словы-“губкі", хезітатывы і дэструктыўныя элементы дыскурсу. Некаторыя элементы дыскурсу, губляючы лексічнае значэнне, павялічваюць сваю функцыянальнасць і могуць рэалізоўваць сябе ў самых розных камунікатыўных сітуацыях і выконваць розныя задачы.

Ключавыя словы і словазлучэнні: камунікатыўны працэс, дэсемантызаваныя элементы, словы-“губкі", хезітатывы, словы-“паразіты", дыскурсіўныя словы, актуалізатары.

Уводзіны

Мова кожнага стылю змяшчае ў сабе вялікі набор спецыфічных сродкаў. Стыль тэксту мае на ўвазе сістэму выразных сродкаў мовы, якую прынята выкарыстоўваць у пэўнай камунікатыўнай сферы. Галоўным патрабаваннем да тэксту выступае наступнае: з усіх моўных сродкаў для стварэння пэўнага тэксту павінны быць выбраны такія, якія з максімальнай паўнатой і эфектыўнасцю выконваюць пастаўленыя задачы зносін, ці камунікатыўныя задачы: выбар канкрэтных маўленчых сродкаў, устанаўленне і падтрыманне маўленчага кантакту, удакладненне або тлумачэнне сказанага. Перадача паведамленняў у камунікацыі ажыццяўляецца свядома і мэтанакіравана, часта з улікам адрасата (або адрасатаў) паведамленняў і канкрэтнай сітуацыі, а таксама на аснове тых правілаў, якія прынятыя ў дадзенай этнакультуры і ў дадзеным соцыуме, г. зн. засвойваюцца ў працэсе назапашвання жыццёвага і маўленчага вопыту. У творах У. Караткевіча паведамленні, якія перадаюцца людзьмі, не абавязкова звязаны з дадзенымі рэальнымі сітуацыямі. У гэтых паведамленнях могуць змяшчацца паэтычныя вобразы, філасофскія развагі і г. д. Найважнейшая роля ў зносінах належыць моўнай камунікацыі. Асноўная мэта камунікацыйнага працэсу - забеспячэнне разумення інфармацыі, якая з'яўляецца прадметам зносін, г. зн. паведамлення. Аднак сам факт абмену інфармацыяй не гарантуе эфектыўнасці зносін людзей, якія ўдзельнічалі ў абмене. Каб лепш разумець працэс абмену інфармацыяй і ўмовы яго эфектыўнасці, варта мець уяўленне аб стадыях працэсу, у якім удзельнічаюць двое ці большая колькасць людзей. У мастацкіх творах У. Караткевіча дэсемантызаваныя элементы з'яўляюцца сродкам фарміравання ідыястылю, выкарыстоўваюцца аўтарам для стылізацыі гутарковага маўлення, выступаюць спецыфічным мастацкім сродкам выразнасці.

Дэсемантызаваныя элементы характарызуюцца поўнай або частковай стратай аднаго або некалькіх кампанентаў лексічнага значэння і камунікатыўнай значнасці. Паколькі дэсемантызаваныя элементы выкарыстоўваюцца ў гутарковай мове, у мастацкія творы яны ўключаюцца ў асноўным праз маналогі, дыялогі і палілогі. Характар выкарыстання дэсемантызаваных элементаў залежыць ад узроўню маўленчай культуры таго, хто гаворыць, яго эмацыйнага стану на момант размовы, абставін праходжання камунікатыўнага акту. Пры гэтым у розных тыпах дыскурсу і ў канкрэтных дыскурсах адны і тыя ж дэсемантызаваныя элементы могуць успрымацца па-рознаму.

Вынікі даследавання і іх абмеркаванне

Гутарковая мова выкарыстоўваецца ў натуральным камунікатыўным асяроддзі, яна характарызуецца найбольшай ступенню спантаннасці, а таксама як мага больш цеснай узаемасувяззю з рознага роду экстралінгвістычнымі фактарамі [1, 6], яна практычна не патрабуе камунікатыўных намаганняў і асаблівага маўленчага кантролю, таму ў ёй назіраецца вялікая колькасць дэсемантызаваных элементаў розных тыпаў: словы-“губкі”, хезітатывы, словы-“паразіты”, дыскурсівы.

© Вялічка Я. В., 2015

116

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

У стылізаваным гутарковым маўленні персанажаў твораў У. Караткевіча шырока ўжываюцца так званыя словы-“губкі” [2]. Яны ўяўляюць сабой з'яву моўнай дэсемантызацыі і вельмі шырока распаўсюджаны ў вуснай камунікацыі. Некаторыя кампаненты лексічнага значэння слоў справа, штука, рэч аказваюцца незапатрабаванымі, у сувязі з чым дэсемантызуюцца, аднак у розных моўных сітуацыях дадзеныя дэсемантызаваныя элементы набываюць тое ці іншае канкрэтнае значэнне, якое можа супярэчыць зыходнай семантыцы гэтых слоў.

- Не, толькі б хутчэй. Я, наогул, даўно гатова знікнуць разам з гэтым гняздом і не шкадавала б ні яго, ні сябе. Але з некаторага часу я заўважыла, што мне робіцца трошкі шкада жыцця. Напэўна, яно не такая дрэнная штука, як я думала. Напэўна, і ў ім ёсць сонца, сябры, пушыстыя дрэвы, смеласць і вернасць (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха) [3, 97].

У дадзеным прыкладзе абстрактная з'ява жыццё названа штукай. Тым не менш, дэсемантызаваны элемент штука не ўспрымаецца як залішні, паколькі дапамагае чалавеку сістэматызаваць і канкрэтызаваць з'явы рэчаіснасці ў яго моўнай свядомасці. Дэсемантызаваныя элементы справа, штука, рэч з'яўляюцца агульнаўжывальнымі.

- Так. Пра гаспадыню і я чуў, - скоса глянуў Рыгор і хмурна ўсміхнуўся. - Мы гэтыя рэчы разумеем. Гэта ўсё адно як Зося мне. А чаму ты мне не кажаш, што ты на іх злуешся, адпомсціць жадаеш? Я ж ведаю, як ты ад дзікага палявання ля ракі ўцякаў (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха) [3, 113].

Асаблівасцю вуснай формы мовы і стылізаванага гутарковага маўлення з'яўляецца і тое, што перыядычна ўзнікае неабходнасць выкарыстання як тэрміналаіічнай лексікі, так і слоў штодзённага ўжывання, і спантаннае пераключэнне з аднаго стылю на іншы можа прывесці да недакладнасці. Калі слухач атрымлівае сігнал аб недакладнасці выражэння якога-небудзь паняцця, у яго моўнай свядомасці, верагодна, адбываецца працэс унутранай падборкі патрэбнага слова ці фразы, пошук адпаведнікаў акрэсленага паняцця з тым, што ёсць у яго сістэме паняццяў, але пры празмерным выкарыстанні дэсемантызаваных элементаў гэтая адзінка, наадварот, прымушае слухачоў памыляцца і толькі аддаляе выказванне ад першапачатковай задумы прамоўцы. Часам прамоўца можа добра арыентавацца ў паняццях і тэрміналогіі, але не мець дастатковых камунікатыўных навыкаў, каб спантанна пабудаваць маналагічнае выказванне, а звычка пастаянна папраўляць сваё маўленне можа прывесці да аўтаматычнага ўжывання дэсемантызаваных элементаў. Разнастайнасць дэсемантызаваных элементаў, якія выкарыстоўваюцца ў розных функцыянальных стылях беларускай мовы, можа быць абумоўлена не толькі нізкім узроўнем моўнай культуры, але і выбарам маўленчай стратэгіі, калі прамоўца наўмысна выбірае фамільярныя зносіны са слухачамі і набліжае сваю прамову да размоўнай. Такая з'ява больш характэрна для гутарковага маўлення, калі той, хто гаворыць, ужывае гэтыя элементы замест адпаведных па сэнсе лексічна паўназначных адзінак, гэта значыць, кантэкстуальна напаўняе дэсемантызаваныя элементы сэнсам. Пры гэтым ад прамоўцы не патрабуецца дакладнасці выкладання думкі, і ў яго распараджэнні ёсць невербальныя кампаненты (міміка, жэсты), якія дапамагаюць слухачу адэкватна зразумець сэнс сказанага. Гэта ўяўляецца недарэчным, паколькі слухач можа выкарастаць розныя лексемы, якія здаюцца яму ўдалымі, пры гэтым сэнс выказвання будзе адрознівацца ад таго, што хацеў сказаць прамоўца. Узнікае семантычная прыблізнасць.

Для таго каб пазбегнуць інфарматыўных страт пры зносінах, персанажы твораў У. Караткевіча выкарыстоўваюць розныя малазначныя элементы і нярэдка пачынаюць сваю прамову з дэсемантызаваных ну, вось, гэта.

Два ворагі глядзелі адзін на аднаго. І ў аднаго не было ў вачах боязі, а ў другога - злосці. Кізгайла стаяў, прыняўшы самавітую паставу, разумеючы, што яго ўжо нішто не ўратуе.

- Ну вось, - сказаў Раман, - ты думаў, я не дабяруся да цябе, Кізгайла? А я тут, і я разграміў тваё гняздо (У. Караткевіч. Сівая легенда) [4, 45].

Маўчаў. Ясна было і без слоў, што так. Урэшце азваўся:

- Ну тады яшчэ сумненні толькі былі. Усе - пераважна - думалі, што кніга яшчэ ў Пташынскага (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 544].

У працытаваных прыкладах дэсемантызаваны элемент ну ўдакладняе сказанае i спрыяе наладжванню ўвагі.

Часам дэсемантызаваныя элементы ну і вось таксама выкарыстоўваюцца і ў фінальнай функцыі.

Цяпер ужо не ўцячэш. Набліжаецца вершны ланцуг.

- Ну вось. Лёс не быўлітасцівы да нас (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 453].

Гутарковы дыскурс, як правіла, пазбаўлены выразнай сінтаксічнай аформленасці, таму той,

хто гаворыць, звяртаецца да сродкаў, якія дапамагаюць аддзяліць адзін ад аднаго фрагменты выказвання.

ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ

117

- Мультан. Арганіст. Ды ці мала яшчэ хто... Ну вось. У сярэдзіне ліпеня падступалі нашы. І тут зноў пачалася катавасія. Гэтай акцыяй кіраваў ужо камендант Альшан граф Адальберт фон Вартэнбург (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 376].

Для падвядзення выніку выкарыстоўваюцца і дыскурсіўныя карацей, увогуле. Але пры іх празмернай частаце, што бывае ў мове людзей з невысокім узроўнем маўленчай культуры, яны цалкам дэсемантызукшца і становяцца ў некаторых выпадках хезітатывамі [5] - адзінкамі, якія запаўняюць паўзы, але часцей за ўсё, словамі- “паразітамі" [6] - лішнімі і бессэнсоўнымі ў дадзеным кантэксце словамі.

Яшчэ адным вынікам спантаннасці гутаркова-бытавой камунікацыі з'яўляецца частая неабходнасць гаворачага ў перабудове свайго выказвання, для чаго выкарыстоўваюцца дэсемантызаваныя элементы ну, вось, гэта, як бы, так скажам, так бы мовіць, якяго ?, якяе?.

- Значыць, другі сэнс гэтага “на час хваробы " - да смерці, - сказаў Клепча.

- Ну нашто ж так, - сказаў Шчука. - Пазваніце, Клепча, да нас, хай навядуць у Гомелі даведкі пра стан, як яе?.. пра стан Юліі Пташынскай. (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 260].

На твары станавога блукала памяркоўная ўсмешка, ён прыхлёбваў чаёк.

- Не вар-та, не варта так, дарагі пане. Народ ад гэтага цішэе. Забіты быў, па чутках, не вольны ад бахусавай забавы. І, наогул, такім небяспечна выказваць яўнае спачуванне. Палітычна ненадзейны, не варты даверу, нядобранамерны, амаральны, не спрыяючы добрым норавам і... яўны сепаратыст, мужычы жаласнік, так бы мовіць, рыдалец над малодшым братам (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха) [3, 142].

Нярэдка дыскурсівы [7], або дыскурсныя маркеры [8], выступаюць у якасці актуалізатараў [9] - акцэнтуюць увагу слухача на інфарматыўна значнай частцы выказвання.

- У чалавека ёсць вочы, і кожны чалавек пакідае след на зямлі. Толькі нявістныя не бачаць. Уцякаў ты, як чалавек з разумам. А вось горш тое, што я іхнія сляды заўжды губляю. І пачынаюцца яны, і канчаюцца на гасцінцы. (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха) [3, 113].

Увага суразмоўцы можа часта рассейвацца, калі ён у працэсе слухання займаецца чым-небудзь яшчэ, таму гаворачы прыцягвае ўвагу да сваёй прамовы з дапамогай дыскурсіўных ведаеш (-це), разумееш (-це), слухай (-це), пытальнай часціцы так? у функцыі ўстанаўлення і падтрымання маўленчага кантакту.

- Ты дазволь мне самому меркаваць пра гэта.

- Слухай, Раман, - усміхнуўся Аляхно, - можна пакінуць сытымі ваўкоў і цэлымі авечак. Бяры яе, на колькі спатрэбіцца. Ты ведаеш, я прыяцель твой і сусед і ніколі не запатрабую яе назад. Мне вельмі не хочацца, каб ты ажаніўся з ёю (У. Караткевіч. Сівая легенда) [4, 19].

- Нічога не атрымаецца. Гэта хітры ліс.

-А ўсё ж паспрабуем. Разумееш, крыві шкада... (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха) [3, 188].

У таго, хто гаворыць, часта ўзнікае жаданне прыцягнуць або ўтрымаць увагу слухачоў, для чаго таксама выкарыстоўваюцца лексемы ведаеш, разумееш, слухай. Актуалізацыйная інфармацыя змяшчаецца ў лексічна паўназначных словах, а дэсемантызаваныя элементы паўтараюць гэтую функцыю. Такое падваенне дапамагае таму, хто гаворыць, дасягнуць большай эфектыўнасці паведамлення. Часта той, хто гаворыць, імкнецца да ілюстрацыйнасці, нагляднасці.

Кантактаўсталявальныя ведаеш, разумееш, слухай падвергліся дэсемантызацыі ў меншай ступені, чым іншыя дыскурсівы, бо яны захоўваюць рэшткавую семантыку, але, у адрозненне ад паўназначных элементаў, яны не патрабуюць прамога адказу, хоць і вымаўляюцца з пытальнай ініанацыяй.

- Хто яму тады зрабіў такое?

-А хто цяпер можа гэта зведаць?.. Значыць, чакаў, ведаў, што кожнай вяроўцы бывае канец. І ведаеш, чамусьці нават шкада... Вось гэты быў з вартых ворагаў. Не смоўж нейкі. Зтакімі цяжка і небяспечна, але й прыемна мець справу (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 559-560].

Паўзы, якія ўзнікаюць у мове, часта запаўняюцца хезітатывамі. Яны, у адрозненне ад дыскурсіваў, цалкам дэсемантызаваныя і ўяўляюць большую значнасць для самога гаворачага, чым для слухача, у той час як дыскурсівы важныя для абодвух субяседнікаў. Як правіла, хезітатывамі становяцца словы з фонду дапаможнай лексікі: ну, вось, там, гэта, як бы, гэта значыць і інш. Г эта звязана з эканоміяй маўленчых намаганняў. Чалавек часцей выкарыстоўвае тыя словы, якія не склалаюнь цяжкасці для спантанага вымаўлення, а частата ўжывання, у сваю чаргу, абумоўлівае дэсемантызацыю.

Я не хацеў, каб маю шчырую думку палічылі за асабістую непрыхільнасць, і таму адказаў

унікліва:

118

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

- Гаворыць газетнымі штампамі, але на самай справе больш разумны, але нават па выгляду не здаецца, што распявае раніцай у туалеце розныя там... харалы (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 389].

Яшчэ адзін спецыфічны для гутарковай мовы хезітатыў - значыць, які часта ўжываецца ў сітуацыі пераказвання.

Ён адразу нібы павесялеў.

- А-а, статуя ў Альшанскім касцёле. Усё ж, значыць, спачатку была выпадковасць. Каб не яна... І хацелася ж мне змязджыць ёй твар - радзінныя забабоны перашкодзілі. А пазнавалі. І вы, і тая археолаг, і ксёндз, калі я заходзіў у касцёл. Круцілася нешта ва ўсіх у галаве. У вас і дакруцілася. Выпадковасць (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі) [3, 535-536].

Слова значыць як шыраказначны звязкавы элемент аказваецца ўніверсальным для размоўнага дыскурсу, а таму дэсемантызуецца з прычыны частаты ўжывання, перастаючы пазначаць следства ці тлумачэнне чагосьці.

Гаварыць аб іншых (акрамя запаўнення паўзаў) функцыях хезітатываў цяжка, але ў некаторых выпадках хезітатывы запаўняюць паўзы ўскосна, напрыклад, пошукавыя гэта, гэтая, гэты ці гэта самае падахвочваюць суразмоўцу да сумеснага пошуку патрэбнага слова, тым самым яго ўвага актывізуецца.

- Я не пытаюся ў вас, чаму вы пабілі гэтага чалавека. Я ведаю, калі вы зрабілі гэта, значыць, іначай нельга было. Але я вельмі непакоюся за вас, Вы павінны ведаць, суда тут няма. Гэта кручкі, гэта хлусы, гэта... дрэнныя і наскрозь прадажныя людзі... (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха) [3, 148].

На павелічэнне колькасці дэсемантызаваных элементаў у мове ўплывае і эмацыянальны стан таго, хто гаворыць, і абстаноўка зносін (гукавыя перашкоды, няўвага суразмоўцаў і г. д.).

Акрамя камунікатыўна значных дэсемантызаваных элементаў, гутарковы дыскурс змяшчае і камунікатыўна шкодныя - словы-“паразіты”. Нярэдка імі бываюць дыскурсівы або хезітатывы, якія выкарыстоўваюцца празмерна часта, і ўзнікаюць яны, як правіла, у мове малакультурных людзей. Словамі-“паразітамі” можна назваць такія элементы, як карацей, у сэнсе, тыпу, як бы. Гэтыя элементы ў дыскурсіўным ужыванні з'яўляюцца свайго роду тлумачальнікамі сказанага, а людзі, якія дрэнна валодаюць звязнай мовай, пастаянна папраўляюць сябе, што ўваходзіць у звычку. Такім чынам, дыскурсівы цалкам губляюць і лексічную семантыку, і камунікатыўную значнасць і ператвараюцца ў абсалютна лішнія кампаненты выказвання, гэта значыць, у словы-“паразіты”.

Вывады

У мове мастацкай літаратуры дэсемантызаваныя элементы выкарыстоўваюцца як сродак стылізацыі. Гэта сведчыць аб тым, што яны далёка не заўсёды шкодныя, бо могуць адыгрываць даволі значную ролю ў працэсе камунікацыі. Звычайна дэсемантызаваныя элементы з'яўляюцца паказчыкамі гутарковага маўлення, таму ў мову мастацкай літаратуры яны пранікаюць праз дыялогі, маналогі. У мастацкіх творах У. Караткевіча дэсемантызаваныя элементы з'яўляюцца сродкам фарміравання ідыястылю. У літаратурна-мастацкіх тэкстах У. Караткевіча ўжыванне персанажамі дэсемантызаваных элементаў характаразуе ўзровень іх адукаванасці, эмацыйны стан, знешнія абставіны. У залежнасці ад кантэксту адны і тыя ж дэсемантызаваныя элементы могуць выконваць розныя функцыі.

У літаратурна-мастацкім тэксце дэсемантызаваныя элементы з’яўляюцца сродкам выразнасці, вобразнасці, экспрэсіўнасці. Калі персанаж гаворыць з вялікай зацікаўленасцю, эмацыянальнасць яго прамовы павышана, чым тлумачыцца спантанны падбор патрэбных слоў. Выкарыстанне дэсемантызаваных элементаў у творчасці У. Караткевіча заўсёды стылістычна абумоўленае, апраўданае апісваемай сітуацыяй. Пісьменнік удала спалучае адзінкі рознага тыпу. Для больш выразнага адлюстравання асаблівасцей мовы персанажаў У. Караткевіч часцей выкарыстоўвае словы-“паразіты” і хезітатывы ну, вось, гэта, якія ўласцівы персанажам рознага сацыяльнага статусу, узросту, прафесіі і г. д. Выкарыстанне дадзеных адзінак тлумачыцца спантаннасцю гутарковай мовы. Яны неабходныя толькі на этапе пачатку прамовы. Для слухача хезітатывы не ўяўляюць каштоўнасці, хоць часам палягчаюць успрыманне прамовы. Зрэшты, гэтай уласцівасцю валодаюць не толькі хезітатывы, але і іншыя дэсемантызаваныя элементы ў тым выпадку, калі частата іх ужывання непразмерная і яны разнастайныя. Радзей персанажы твораў У. Караткевіча ўжываюць інфарматыўна факультатыўныя, але камунікатыўна неабходныя дыскурсівы ведаеш (-це), разумееш (-це), слухай (-це), якія дапамагаюць наладжванню ўвагі слухачоў. Словы-“губкі” рэч, штука, справа нячаста сустракаюцца ў творах пісьменніка.

Некаторыя элементы караткевічаўскага дыскурсу, у прыватнасці словы-“паразіты”, хезітатывы, губляючы лексічнае значэнне, павялічваюць сваю функцыянальнасць і могуць рэалізоўваць сябе ў самых

ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ

119

розных камушкатыўных сітуацыях і выконваць розныя стылістычныя задачы: пазбяганне інфарматыўных страт пры зносінах, удакладненне сказанага, прыцягненне і наладжванне ўвагі, падвядзенне выніку, перабудова выказвання, запаўненне паўзаў. Найбольш поліфункцыянальнымі і частотнымі з'яўляюцца элементы ну, вось, гэта. У якасці магчымых прычын, якія паўплывалі на такую шырокую распаўсюджанасць і поліфункцыянальнасць гэтых элементаў у мове дыялогаў У. Караткевіча, можна выдзеліць першапачатковую прыналежнасць гэтых слоў да дапаможнай лексікі, а таксама зручнасць вымаўлення і закон эканоміі маўленчых намаганняў. Празмерная частата аднаго і таго ж дэсемантызаванага кампанента прыводзіць да яшчэ большай яго дэсемантызацыі і пераходу ў іншую групу: часам дыскурсіўныя словы становяцца простымі запаўняльнікамі паўз, але нярэдка ператвараюцца ў словы-“паразіты”.

Якасна-колькасны склад дэсемантызаваных элементаў розны ў розных тыпах дыскурсу. Найбольшай частатой падобных элементаў і варыятыўнасцю іх функцый адрозніваецца гутаркова-бытавы дыскурс, паколькі доля спантаннасці ў ім даволі вялікая. У ім прысутнічаюць элементы, якія не характэрны для іншых тыпаў дыскурсу: хезітатывы гэта, гэта самае, значыць, а таксама словы-“губкі”.

У літаратурна-мастацкіх тэкстах дэсемантызаваныя элементы выконваюць пераважна характаралагічную функцыю: уключаючыся ў дыялогі персанажаў, яны дапамагаюць адлюстраваць узровень моўнай культуры таго, хто гаворыць, яго эмацыйны стан на момант гаворкі, абстаноўку праходжання камунікацыйнага акту. Пры гэтым у розных тыпах дыскурсу і ў канкрэтных дыскурсах адны і тыя ж дэсемантызаваныя элементы могуць успрымацца па-рознаму.

СПІС ЦЫТАВАНЫХ КРЫНІЦ

1. Васильев, А. Д. Слово в российском телеэфире / А. Д. Васильев. - М. : Флинта, 2003. - 224 с.

2. Земская, Е. А. Русская разговорная речь : лингвистический анализ и проблемы обучения / Е. А. Земская. - М. : Русский язык, 1979. - 240 с.

3. Караткевіч, У. Збор твораў : у 8 т. / У. Караткевіч. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1990. - Т. 7 : Дзікае паляванне караля Стаха : Аповесць ; Чорны замак Альшанскі : Раман. - 574 с.

4. Караткевіч, У. Збор твораў : у 8 т. / У. Караткевіч. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1988. - Т. 2 : Аповесці, апавяданні, казкі. - 511 с.

5. Петрунина, С. П. Информационный шум в устной спонтанной коммуникации : слова-паразиты / С. П. Петрунина // Вестн. ТГПУ. Серия : гуманитарные науки (филология). - 2005. - № 3. - С. 101-106.

6. Дараган, Ю. В. Функции слов-«паразитов» в русской спонтанной речи / Ю. В. Дараган // Труды международного семинара «Диалог-2000» по компьютерной лингвистике и её приложениям / Протвино, РГГУ, 2000. - Том 1 : Теоретические проблемы. - С. 67-73.

7. Малов, Е. М. Дискурсивные слова в русской разговорной речи (на материале анализа спонтанной разговорной речи) / Е. М. Малов, Е. В. Горбова // Труды первого междисциплинарного семинара «Анализ разговорной речи». - СПб. : СПИИРАН, 2007. - С. 31-37.

8. Правикова, Л. В. Дискурсные маркеры : современное состояние проблемы / Л. В. Правикова // Вестн. ПГЛУ. - 2000. - № 4. - С. 23-28.

9. Прокуровская, Н. А. Актуализаторы как средство выделения коммуникативных центров высказывания / Н. А. Прокуровская // Вопросы стилистики. - Саратов, 1982. - Вып. 18. - С. 155-159.

Паступіў у рэдакцыю 15.12.14 E-mail: tasks@rambler.ru

Y. V. Velichko

COMMUNICATIVE AND FUNCTIONAL ANALYSIS OF DESEMANTISED ELEMENTS

IN V. KOROTKEVICH WORKS

Desemantised elements are inherent mainly to the oral discourse and are an integral part of the oral discourse as any oral communication assumes a certain percentage of spontaneity. There are a lot of dialogues in V. Korotkevich literary texts where the author uses desemantised elements. In accordance with the type of information to be transmitted, the degree of informativeness and the role of desemantised elements in speech desemantised elements that are used in the works of V. Korotkevich can be classified as follows: discursives, words-“sponges”, hesitatives and destructive elements of discourse. Some elements of discourse, losing lexical meaning, are increasing their functionality and can realize themselves in a variety of communicative situations and to perform various tasks.

Key words and phrases: communicative process, desemantised elements, words-“sponges”, hesitatives, words-“parasites”, discursive words, actualizers.