CC BY
0
НАУЧНАЯ СТАТЬЯ
УДК 821.352.3+82:81'23 ББК 83.3( = 602.21),+81.055.52 С 41
DOI: 10.53598/2410-3489-2023-4-327-32-38
К СВОЕОБРАЗИЮ АВТОРСКОГО СТИЛЯ АСКЕРА ЕВТЫХА (ЕУТЫХ АСКЭР ИТХЭКIЭ НЭШАНЭХЭМ АЩЫЩХЭР)
(Рецензирована)
Султан Нурбиевич СИЮХОВ
Адыгейский республиканский институт гуманитарных исследований им. Т.М. Керашева,
Майкоп, Россия
sultan.siyuh@mail.ru
Аннотация. Исследуются вопросы формирования авторского стиля известного двуязычного писателя Аскера Евтыха. На материале романов «Улица во всю ее длину», «Глоток родниковой воды», «Баржа» и др. выявляются особенности языкового самосознания художника, которое оказывает влияние на жанровые и структурно-силевые особенности авторского дискурса. Выводы, вытекающие из анализа, позволяют поставить и разрешить проблемы, связанные с природой билингвиального творчества.
Ключевые слова: Аскер Евтых, стиль, художественная деталь, конфликт, адыгейский язык, русскоязычный читатель, языковое сознание, художественная концепция личности, язык литературного произведения, мышление между строк, языковая ментальность.
Для цитирования: Сиюхов С. Н. К своеобразию авторского стиля Аскера Евтыха (Еутых Аскэр итхэк1э нэшанэхэм ащыщхэр) // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер.: Филология и искусствоведение, 2023. Вып. 4 (327). С. 32-38. DOI: 10.53598/2410-3489-2023-4327-32-38.
ORIGINAL RESEARCH PAPER
ON THE UNIQUENESS OF ASKER EVTYKH'S AUTHOR'S STYLE
Sultan N. Siyukhov
Adyghe Republican Institute for Humanitarian Research named after T.M. Kerashev, Maikop, Russia sultan.siyuh@mail.ru
Abstract. This study examines the details of the development of a renowned bilingual author Asker Evtykh's distinctive writing style. Drawing from the analysis of notable works such as "The Street in Its Entire Length," "A Sip of Spring Water," and "Barge", the study uncovers the artist's profound linguistic self-awareness, which significantly shapes the genre and structural potency of the author's discourse. By deriving insights from this comprehensive analysis, we are able to address and resolve fundamental inquiries associated with the nature of bilingual creativity.
Keywords: Asker Evtykh, style, artistic detail, conflict, Adyghe language, Russian-speaking reader, linguistic consciousness, artistic concept of personality, language of a literary work, thinking between the lines, linguistic mentality.
For citation: Siyukhov S.N. «On the uniqueness of Asker Evtykh's author's style» // Bulletin of Adyghe State University, Ser.: Philology and Art Criticisms, 2023. No.4 (327). P. 32-38. DOI: 10.53598/2410-3489-2023-4-327-32-38.
Хащэр
Мурадэу тиЬр адыгэ лъэпкъым и анахь тхэ^о ц^рь^охэм ащыщыр ыбзэкЬ мытхагъэми иныдэлъфыбзэ къыри!отык!ын зэрилъэк!ыгьэр къидгъэлъэгъук!ыныр
ары. Ар къыддэхъуным фэш1 пшъэрылъэу зыфэдгьэцуцжьыгьэхэр — Еутыхым урысыбзэмк1э ытхыгьэхэр зэхэтфыныр, адыгабзэм ифэмэ-бжьымэ ахэм кьызэраты-рихьагьэр къэгъэлъэгъог^эныр ары.
Ш1эныгъэмк1э мэхьанэу ти1офш1агъэ и1эр — Еутых Аскэр итворчествэ изэгъэш1энк1э, адыгэ литературэм къык1угъэ гъогум икъэтхыхьанк1э 1эубытып1эш1у хъун ылъэк1ыщт.
Дгъэфедагъэр Еутых Аскэр ык1и урыс тхак1охэм ятхыгъэхэр ары. Анахьэу тына1э зытеддзагъэр романэу «Хьурышьо пш1ык1ут1у». Зэгъэпшэн-зэхэфын мето-дым тыкъыпкъырыкIызэ ти1офш1агьэ тыдэлэжьагъ
«Адыгабзэк1э гъогу зысэмыгъотым урысыбзэк1э сытхагь» [1] — мы гущы1эхэр Бэгь Нурбый диш1ыгьэ зэдэгущы1эгъум адыгэ тхэк1ошхоу Еутых Аскэр къыщи1огьагъэх. Лыузэу, гук1аеу а гущы1эхэм ахэлъым иинагьэ укъегьэушхъо-рэцы. Ары, Тхьэм къыхилъхьэгъэ сэнаущыгъэм щы1эныгъэ гъогу хьылъэ Еутыхыр ригъэк1уагъ, къытхыхьэрэ л1ыхъужъхэм ящы1эныгъэ фэдэу тхак1ом ищы1ак1и нэпс-лъыпск1э гъэшъок1ыгъагъ. Уахътэр тек1и пстэуми яч1ып1э загьотыжьым, ик1ыгъэ л1эш1эгъум и анахь тхэк1о дэгъухэм ащыщыгъэу Еутых Аскэр тапашъхьэ кьиуцо-жьыгъ. Лъэхъан къиным имыжъошъхьал дихьаджыхьэгъагъэхэм ар зэращыщыгъэри нафэ къытфэхъужьыгъ.
Адыгабзэк1э апэ къыдэк1ыгъэ «Урамыр ик1ыхьап1эк1э» гуегъунчъэу ц1ыфхэм апашъхьэ щагъэстыжьыгъагъ. Ау Еутых Аскэр и1о тек1ыгъэп, иеплъык1и зэблихьу-гъэп: адыгэ чылэм ищы1ак1э мыхъунэу щилъэгъугъэр, зэфэнчъагъэк1э ыльы-тэрэр урысыбзэк1э къыри1отык1ыгъэх. Къыри1отык1ыгъэ къодыеп — адыгэ ли-тературэр лъэоянэ гьэнэфагъэ зэрэнэсыгъэр романымк1э ащ къыгъэлъэгъуагъ. Имыныдэлъфыбзэк1э тхагъэ нахь мыш1эми, адыгэгоу ыбгъэ къыщытеощтыгъэм, адыгэ гупшысак1эу лъэпкъым къыхилъхьагьэр ащ хинагъэп, хинэнэуи фэягъэп. Лъэхъанык1эм кьыздихьыгьэ амалык1эхэм льэпкь гупшысэр ягьусэу ащ итхыгьэхэм ек1ол1эк1ак1эхэр щиушэтыгьэх.
Зэхэфыныр
Тхак1ом инэшанэ литературэ шапхьэ фэдэу укьытегущыЬныр джы кьызнэсыгьэм кьини, упч1аби кьыпэтаджэ. Ар зык1эхьурэр ыпэ рапш1эу мэхьанэу гущы1эзэгьусэм и1эм икьи1отык1ын зэрэзэтеушьхьафык1ыгьэр ары. Зы купым хэт ш1эныгьэлэжьхэм (Р. Тамарченко фэдэхэм) нэшанэк1э пльытэмэ хьущтыр шэпхьэ гьэнэфагьэм итэу, пстэуми зэдыряеу хьугьэ тхык1э хабзэхэр арэу кьа1о. Адырэм — ежь тхак1ом иа-мал, хэушьхьафык1ыгьэу, зыми фэмыдэ тхак1эр (Я. Эльсберг, М. Храпченко) нэ-шанэм рапхы. Хэти иш1ош1 къыригъэшъыпкъэжьэу 1эубытып1э пчьагьэ тапашьхьэ кьырегьэуцоми, ежь тхак1ом исэнаущыгьэ нэшанэ фэхьужьыныр нахь кьыхэтэхы. Романым щиущэтыгьэ шэпхьак1эхэр Еутых Аскэр ытхыгьэ произведениехэм кьа-щигъэшъыпкъэжьыгъ. Ащ игугьу кьеш1ы ш1эныгьэлэжьэу Пэнэшьу Уцужьыкьо. Тэ адырэ тхак1охэм япрозэ Еутыхым иер къыхэзгъэушъхьафыкIырэр ыпэ рапш1эу «мэкьабэр» [2: 147] арэу кьык1егьэтхьы ащ. Кьахэзгьэушьхьафык1ырэ нэшэнабэ мы тхак1ом кьыфагьоты Щэш1э Казбеки, Мамый Русльани, нэмык1хэми. Ащ игьу-сэу кьэт1он: ц1ыфым иконцепцияк1э икьызэ1ухыни Еутыхыр нэшэнак1эхэм кьафи-щагь. Ахэр ыпэ рапш1эу ушэтыгьэ зыщыхьугьэр романэу «Хьурышьо пш1ык1ут1у».
Пстэуми апэу зигуьу кьэпш1ынэу тефэрэр зэутэк1ыныгьэм (конфликтым) икъигъэлъэгъукIын тхак1ор нэмык1эу кьызэрек1ол1агьэр ары. Дэгьумрэ дэимрэ кьодыеп романым щызэпэуцурэр. Т1ури зэк1эрыпчын умыльэк1ыщтэу зэпыщыт-зэрэ1ыгь занэу тапашьхьэ кьеуцох. Анахь л1ыхьужь дэгьуми мыхьунхэр кьыхэфэх. Дэим — льэбэкьуш1ухэм ащиухьарэп, гумэк1-гупшысэм хэмык1эу ищы1эныгьэ гьогу изэфагьэ егупшысызэ игьаш1э кьехьы. Нэмык1эу кьэп1он хьумэ, зэутэк1ыныгьэр ц1ыфым репхы тхак1ом. Адыгэ литературэмк1э а льэхьаным ар лъэбэкъукIагь.
Зэутэк1ыныгъэ лъэоянэ заулэ Еутыхым къырегъэлъэгъу^ы. Зэпэуцу ц1ыфхэр (Шъэ-лахъохэмрэ урамымрэ), зэпэуцух гупшысэхэр (шалаховщинэмрэ гукъэбзагъэмрэ), зэпыщыт к1эмрэ жъымрэ (Ибрахьимрэ Устэкъомрэ), ц1ыфым 1эк1оц1 дунай щыхъурэ зэутэк1ыныгъэхэр (Ибрахьимэ и1эк1оц1 зэпэуцужьыныгъ).
Зигугъу къэтш1ыгъэ зэутэк1ыныгъэхэм япхыгъ сюжетыри, ц1ыфым и1эк1оц1 дунай икъигъэлъэгъук1ыни, хъурэ-ш1эрэмэ язэк1элъык1уак1и, психологизмагъэри.
«Бзэр — гупшысэм и1аш... сыдми зэрэхъоу бзэм уфыщытыныри, сыдми зэрэ-хъоу угупшысэныри — т1ури зы» [3: 347], — ы1о зэпытыщтыгъ урыс тхэк1ошхоу Л. Толстоим. Бзэу зэрэтхэрэр тхак1ом исэнаущыгъэ занк1эу зэрепхыгъэм игугъу къаш^щтыгъэ ш1эныгъэлэжьхэу А. Потебням, В. Виноградовым, М. Бахтиным, нэмык1хэми. Ч. Гусейновым мызэу-мыт1оу къык1игъэтхъыгъ «... литературэм ыбзэ
— тхак1ор лъэпкъэу зыщыщыр къизг^элъэг^ук1ырэ зэнэ шъхьа1эхэм» зэращыщыр [4: 351].
Зигугъу къэтш1ырэ тхак1омк1э урысыбзэри хэмабзэу п1он плъэк1ыщтэп. Хэгъэгу зэошхом ыпэ «Псыбэ», «Тичыл» зыфи1орэ тхыгъэхэр ащ ы1апэ къыч1эк1ыг^аг^эх. Зэдзэк1ак1охэм аримытэу, ежь-ежьырэу ащ урысыбзэк1э ахэр къыдигъэк1ыжьыщтыгъэх. «Еутых Аскэр — тхэк1о чъэпхъыгьэу... бзит1ум ары-лажьэрэ тхак1у: адыгабзэк1и урысыбзэк1и матхэшъ, къин ымылъэгъоу адыгэмэ ягущы1эк1э хабзэ къыриг^элъэг^ук1ын елъэк1ы» [5: 143].
Апэ зигугъу къэтш1ымэ тш1оигъор — адыгэ къэ1уак1эр, адыгэ къэ1отак1эр урысыбзэк1э тхыгъэ текстым Еутыхым къызэрэщигъэнагъэр ары. Апэрэ нэк1убгъом щегъэжьагъэу романэу «Урамым ик1ыхьап1эк1э» тхьэпэ ныкъо хъу-рэ гущы1эухыгъэхэм уащы1ок1э. Тхылъым еджэгъэ псэтуми а «къиныгъор» къык1агъэтхъы. Щысэу къэтхьын тхылъым щыщ гущы1эухыгъэхэм ащыщ: Но он, старый Нашхо, и тогда, когда был молодым, здоровым, сколько вот живет на свете, ни до колхозов, ни при них не вспахал, не засеял и не убрал своими руками ни одного гектара, ни кукурузы, ни пшеницы, ни капусты, ни подсолнуха, не посадил ни одного деревца ни в школьном дворе, ни на улице, когда она украшалась акациями при том учителе, что приезжал сюда из Старого Оскола... [6: 535].
Адыгабзэ зымыш1эрэми мыщ фэдэу гъэхьылъэгъэ гущы1эухыгъэхэр урысыбзэм зэримынэшанэр къыгурымы1он ылъэк1ыщтэп. Ау к1эдгъэтхъын, а гъэхьылъэнымк1э тхак1ом ыгъэфедэрэр урысыбзэм ихудожественнэ амалхэр арых. Гущы1эм пае, мы-дэныгъэ шъуашэр къэзгъэлъэгъорэ не/ ни. Гущы1эухыгъэм исинтаксис фэшъхьафэу гу зылъыуегъатэ гущы1эзэгъусэу Старый Нашхо. Тыбзэк1э къэп1он хъумэ — Нэш-хъожъыр. Мыщ дэжь гущы1элъапсэу жъым ныбжь къодыер арэп къыгъэлъаг^орэр
— алъэгъу мыхъурэм фыщытык1эу ц1ыфхэм фыря1эри ары. Адыгэ гупшысэк1э-къэ1уак1эр ащк1и тхак1ом къыг^элъэг^уаг^.
Урыс бзэхабзэхэр тхак1ом 1эк1ыб зэримыш1ыгъэхэм джыри изышыхьат къык1элъык1ощт щысэр. Еутых Аскэр мырэущтэу етхы: Ночь. Луна. Просторная аульская толока. Извилистые тропы. А потом акации [6: 40]. Тыгу къэтэжъугъэгъэ^ыжь А. Блок и Ночь. Улица. Фонарь.
М. Лермонтовым и «Тинепэрэ л1ыхъужъ», Л. Толстоим и «Хьадж-Мурат» бэрэ тащы1ок1э урысыбзэм щымыщ гущы1эхэу якши «дэгъу», кунак «шъэогъу», йок «хьау». Аукъодыеу а тхак1охэм мы гущы1эхэр зэрамыдзэк1эу къагъэнагъэхэп. Ащк1э ахэм къатхыхьэрэ лъэпкъым тхылъеджэр нахь пэблагъэ фаш1ы, лъэпкъэу къызтегущы1эхэрэми уасэ фаш1ы. Ащ фэдэу мызек1он ылъэк1ыгъэп Еутых Аскэр. Къеблагъ, шыкур, кон — л1ыхъужъэу романым хэтхэм мы гущы1эхэр агъэфедэ зэ-пыт ык1и зэмыдзэк1ыгъэхэу ахэр урысыбзэк1э тхыгъэм къыхэнэх.
Ащ нахь бгъэш1агъо екъу урыс гущы1эхэр адыгэ л1ыжъым ижэдэк1ык1э адыгэ къэ1уак1э я1эу къызэрэнэхэрэр. Филитон, изяшная — е1о Ибрахьимэ. Мы художе-
ственнэ амалыр зэрэсовет литературэу а лъэхъаным щагъэфедэщтыгъэ. А. Солжени-циным и Матренэрэ М. Шолоховым и Соколоврэ мыщ фэдэ «гущы1ак1эр» литерату-рэм къадыхэхьагъ. Ц1ыф къызэрык1оу, зигущы1и, зизек1уак1и къызэрык1ощтыгъэу, хъор-шэрыгъэр зымыш1эрэ л1ыжъухъхэр ары а зэманым тхак1охэм къагъэлъагъощты-гъэр. Матренэ — потай, картовь, молонь, А. Соколовым — баранка, браток зыфи1орэ гущы1эхэр я1оренэщтыгъ. Ц1ыфым иконцепцияк1э къызэ1ухыгъэнымк1э образхэм абзэ гъэфедэгъэныр амалыш1оу тхак1охэмк1э хъугъагъэ. Ащ диухьагъэп Еутыхми.
Адыгабзэми урысыбзэми зэфэдэу, тхак1ор зэрафэсакъыщтыгъэр къыхэ-гъэщыгъэн фае. Ыпшъэк1э зыфэт1огъэ гущы1эк1э шапхъэр а1эк1элъыгъ мыадыгэ л1ыхъужъхэми. Ащ ишыхьат Дусе игущы1эхэу сидю, киплю, чи.
Джы гущы1эхэу шалаховщина, алледжевщина зыфи1охэрэм тызэпяплъын. Апэ-рэр — «Хъурышъо пш1ык1ут1ум», ят1онэрэр — «Баржа», «Бычья кровь» зыфи1орэ романхэм къахэфэх.
Дунэе ык1и урыс литературэм ц1ыфыц1эр зылъэпсэ гущы1э «унаер» «къызэрык1о» щыхъуныр щышапхъ. Дон Кихотыр, Обломовыр, Маниловыр, Плюш-киныр, ащ нэмык1хэри нэшэнэ хэхыгъэ зи1э ц1ыфхэм афагъэхьы хъугъэ. Ащ фэдэ лъэбэкъук1э адыгэ литературэм щиушэтыныр Еутых Аскэр ил1ыгъи, исэна-ущыгъи къыхьыгъ. Пстэуми тэш1э адыгэ щы1ак1эм, л1акъом (кавказ лъэпкъхэми ары), лъэкъуац1эм ч1ып1эу щиубытырэр. Илъэсишъэ пчъагъэм зэтеогъэ нэшанэр л1экъо гъэнэфагъэм рапхэу бэрэ къыхэк1ы. Ащ къыхэк1ыгъэу къыч1эк1ын «Ура-мым ик1ыхьап1эк1э» щыпсэурэ ц1ыф къызэрык1охэм Шъэлэхъо л1акъом янэша-нэхэр зэрапэуцужьыгъэр. Ащ фэдэкъабзэу Алэджыкъохэм афэгъэзагъэ гощыныр тхак1ом къык1элъык1огъэ романым щигъэфедагъ. Ау мыщ дэжьым къэ1огъэн фаер — л1ыхъужъхэр дэгъу, дэй зэпыщытык1э закъок1э тхак1ом къыгъэлъэгъуагъэп, ху-дожественнэу зэхэубытагъэу образ зэхэфыгъуае, хэукъоныгъэхэр зыш1ырэ образ къинхэр арых Еутыхым къытыгъэхэр.
Ежь тхак1ом ыбзэ къыхэщы гущы1эзэгъусэу жирный дым зыфи1орэми. ^гъо пщэр т1оныр адыгэхэми тишэнэп. Ау ежь тхак1ом метафорэк1э къыхигъэхьан ылъэк1ыгъ урысыбзэм. Петкэ имэлэк1ал1эрэ Шъэлахъохэм яшхэк1ыгъэ 1угъорэ ащ тхылъеджэм зэрыригъэпшэныр фызэш1ок1ыгъ.
Зэгъэпшэным ылъэныкъок1э зыдгъазэмэ зиурысыбзэ адыгэ бзэхабзэр 1упк1эу къызхэщырэ тхак1ор хихыгъэ гъогум зэрэфэшъыпкъэр къеушыхьаты. Зэтэжъугъэдзэк1 къык1элъык1ощт гущы1эухыгъэр: Вспоминается молодость, похожая на майскую траву, потом взрослые годы вроде пшеничного поля, и старость. Она, как голая земля, сухая в трещинах! [6: 620]. — Къыпшъхьэрэох ныбжьык^гъоу гъэтхэ уцым фэдэр, ныбжь икъугъэу шъхьалъэрэ коцым фэдэр ыкЫ жъыгъор. Ч^¡гу пц^нэ гъугъэу, зэгочыгъэхэр зи^м ар фэд. Хэукъоныгъэ мыхъунэу къытш1ош1ы мыщ фэдэ зэгъэпшэныр адыгабзэм ихабзэхэм янэпэеплъэу т1омэ...
Ащ фэд ежь тхак1ом игупшысэу, зэдэгущы1эгъоу тхылъеджэм диш1ыхэрэм хаб-зэу ахэлъыр — гущы1эухыгъэхэр зэхэлъых, гъэхьылъагъэх, къинэу зэк1оц1ылъэу гъэпсыгъэх.
Нэшанэхэу Еутыхым итхылъыбзэ фэгъэхьыгъэхэм якууп1э къипхыныр — адыгэ бзэш1эныгъэми, литературэш1эныгъэми апэ илъ 1офыгъу. Мыщ дэжьым узблэк1ын умылъэк1ыщт упч1эм тыкъыщыуцужьын.
«Зэра1о нахьри зэра1ок1» — мы гущы1эжъыр егъэш1эрэ адыгэ псэлъэк1э хаб-зэм, адыгэ акъылым янэпэеплъ хъугъэ. Ч1эгъч1элъыбзэк1э къэ1огъэ хъорыбзэр ныбжьык1эхэм унагъо аш1энымк1э, яакъыл аушэтынымк1э 1эшэш1оу лъэпкъым зэрэщыхъугъагъэр зы ш1эныгъэлэжьэп къэзы1уагъэр. Ар къык1агъэтхъыгъ Бгъэ-жънэкъо Бэрэсбыи, Унэрэкъо Раи, Унэрэкъо Мири, Хьакъунэ Эльзи, нэмык1хэми. Таущтэу мы гупшысэм детымыгъэштэн тлъэк1ына: «Л1ыхъужъхэм яжэбзэ хэхыгъэу
тхак1ом ыгъэфедагъэр авторым илъэпкъ гупшысэ епхыгъ...» [7: 97]. Е1ок1ыныр, са-тырэхэм азфагу гупшысэ шъхьа1эр дэгъэбылъхьагъэныр — джары Еутыхыр адрэхэм кьахэзгъэушьхьафыкIыгъэр. Ежь тхак1ом фэдэу ил1ыхъужъхэми гущы1эжъхэмк1э, пшысэхэмк1э «зэжэдэонхэр», яакъыл аушэтыныр як1ас.
Мыщ ылъэныкъокЬ зэдэгущы1эгъур — диалогыр 1ашэш1оу тхак1ом егъэфедэ. Шъыпкъэ, тэ тызэсэгъэ зэдэгущы1эгъум ипшъэрылъи романым щегъэцак1э: хъурэр-ш1эрэр лъегъэк1уатэ, къэхъу-къаш1эхэм образхэр зэрафыщытхэм талъегъаплъэ, л1ыхъужъхэм уасэ афытегъэш1ы. Ау л1ыхъужъэу хэтхэм ежь тхак1ом ымакъи, фэшъхьаф образхэм ядунэееплъык1и зэтемыфэу, зэнэкъокъоу бэрэ къызэрэхэк1ырэм фэш1, зэдэгущы1эгъур лъэгэп1ак1э зэрэдищэягъэм уехъырэхъышэжьынэу щытэп. Дунаит1у-щы е нахьыбэ зэпигъэуцун елъэк1ы авторым зэдэгущы1эгъур ыгъэфе-дэзэ. Ар къызхэ^ыгъэри гуры1огъуаеп — къэтхыхьан-къэ1отэным к1эрык1и, ады-гэ тхак1ор зэгъэпшэн-зэхэфыным ыуж зэритыр ащк1э къыгъэнэфагъ. Ауми ежь тхак1ом идунэееплъык1э адырэ ил1ыхъужъхэм яем хэушъхьафык1ыгъэп, ахэм ягъус. Ежь и1уагъэ нахь зафэк1э ымыгъак1оу, Еутыхым ил1ыхъужъхэм язэдэгущы1эгъук1э тхылъеджэм нахь тэрэзыр къыхырегъэхы. Мызэу-мыт1оу акъыл чаным инэпэеплъэу е1ок1ыныр «урамым ик1ыхьап1эк1э» щыпсэурэмэ «ареты». Ащ фэд, гущы1эм пае, Макар «нэгумрэ 1эгумрэ» япхыгъэ гущы1э щэрыок1э илъэс т1ок1ипл1ым къехъугъэ Ибрахьимэ зэрэпеошъурэр, Тэхъу Исмахьил 1азэнэкъом ц1ыф лъапсэ зи1э амбрози-ем игугъу зэрэфиш1ырэри. Мырэу игъэк1отыгъэу фэдэ зэдэгущы1эгъухэу сатырэхэм азэфагу гупшысэр зыщыдэгъэбылъыхьагъэр гъэфедэгъэныр адыгэ литературэмк1э лъэбэкъук1агъ.
Зигугъу къэтш1ырэ нэшанэм епхыгъ «Хъурышъо пш1ык1ут1ум» къыхэщырэ лакъырдыри. А лакъырдыгъэмк1э адыгэгъэ нэпц1ым зыкъозгъэбылъыхьэрэ образхэр Еутыхым шъхьасынчъэу еутыных, к1энэк1алъэ еш1ых. Непэрэ мафэу лъэпкъш1эжьым нахь зыкъызщиужьыжьырэ лъэхъаныр къыдыхэтлъытэмэ, к1энэк1эным авторым ригъэхъугъэу п1они плъэк1ыщт. Ау лъэпкъ хабзэк1э, адыгэгъэ нэпц1к1э зимыхъун-хэр зыгъэбылъ зыш1оигъо ц1ыфхэмк1э — ар ипк1ын умылъэк1ыщт шъыпкъ.
Ыпшъэк1и къыщыкЬдгъэтхъыгъ урыс тхак1охэм ятек1оныгъэхэр Еутыхым къы-зэрэзыфигъэфедагъэхэр. Художественнэ пкъыгъом (деталым) игъэфедэни ар еп1ол1эн плъэк1ыщт.
Литературэ занэ фэдэу художественнэ пкъыгъом икъэтхыхьан 1офышхо диш1агъ ш1эныгъэлэжьэу А. Есиным. Тхак1о пэпчъ ежь итхык1э амалхэм арипхы-зэ ащ нэшанэу хэлъымк1э художественнэ пкъыгъор щэу зэтыреуты: «сюжетно-стыр» (Н.В.Гоголь и «Тарас Бульба»), «описательностыр» (Н.В.Гоголь и «Мертвые души»), «психологизмэр» (Ф.М.Достоевскэм и «Преступление и наказание») [8: 61]. Къыхэгъэщыгъэн фаер, Еутыхым ихудожественнэ пкъыгъо мы нэшэни-щыри зэри1эр ары. Художественнэ пкъыгъоу авторым ыш1ын ылъэк1ыщт пэ1ухъо къызэрык1ори, л1ыхъужъхэм язек1уак1и, ягущы1ак1и, пкъым щыщ пкъыгъохэри. Ау нахь къахэщырэр — ежь тхак1ом къыхигъэунэфык1ырэ гущы1эхэр арых. Еутыхым хэушъхьафык1ыгъэу романым къыщеты гущы1эхэу гектар, первым, старейшего, дакик. Ау джыри зэ къык1эдгъэтхъыжъын — узш1омык1ын шъыпкъэу тхак1ом иеплъык1э тапашъхьэ къыригъэуцорэп. Адырэ еплъык1абэм ар ащыщ!
Еутыхым итхыгъабзэ тыкъык1эрык1эу романым къыщи1этырэ 1офыгъохэм къа-фэдгъэзэжьмэ джыри зэ лъэпкъыпсэ шъыпкъэу тхак1ор зэрэщытыгъэр къэтыушы-хьатыжьын. Тикъэралыгъо гупчэшхо щыпсэузэ ащ адыгэ чылэ ц1ык1ум ищы1ак1э ц1ыф мин пчъагъэ щигъэгъозэн ылъэ^ыгъ. Ижъырэ романтическэ образэу урыс ли-тературэм адыгэр зэрэхэтыгъэм пэчыжьагъэми, зытетым тетэу, шъыпкъагъэ хэлъэу къыригъэлъэгъук1ыгъ. Адыгэгъэ нэпц1ым зыкъозг^эбылъыхьащтыг^эхэм ашъхьа-сыгъэп, адыгагъэр ц1ыфыгъэм инэшанэу зылъытэщтыгъэхэм ящытхъу ы1отагъ.
Зэфэхьысыжьыр
Я 1960-1980-рэ илъэсхэм адыгэ литературэр ежь икъегъэжьэгъуи, иэволю-ции, иохътэ-зэгъэпшэн нэшанэхэри зи1э хэушъхьафык1ыгъэ лъэхъанэу тарихъым хэхьагъ [9:85]. Тхэк1э амалык1эхэм, тхэк1о нэшэнак1эхэм яушэтыгъоу хъугъэ мы уахътэр. Зисэнаущыгъэ мы лъэхъаным уцугъэ хъугъэ тхак1охэм ащыщ Еутых Аскэ-ри. Къык1элъык1огъэ романхэми ар къагъэшъыпкъэжьыгъ. Ар тэзыгъэ1орэ тхэк1э нэшанэхэм ащыщ зэутэк1ыныгъэм, л1ыхъужъэу хэтхэм якъигъэлъэгъук1ын нэмык1 шъыпкъэу тхак1ор къызэрек1ол1агъэр. Ащ дак1оу лъэпкъыбзэр, лъэпкъ гупшысэр къэухъумэныри фызэш1ок1ыгъ Еутых Аскэр.
Ц1ыф шъхьэзакъом ш1ок1эу бзэр гъэсэныгъэм, хабзэмрэ шэн-зэхэтык1эмрэ ягъусэу лъэпкъыр зэзыпхырэ занэу зэрэщытым къык1игъэтхъыгъ Гегели. «Иныдэлъ-фыбзэ лъэпкъыр рыгущы1эныр — лъэпкъ гъэсэныгъэм ианахь лъэгэп1э инхэм ащыщ — етхы ащ [10: 50] Урысыбзэм изэгъэш1эн Урысыем щыпсэухэрэмк1э гущы1эн къо-дыем ш1ок1эу, псэук1э амалэу щыт. Узэрыс къэралыгъом ыбзэ умыш1эу гупсэфэу ущыпсэун плъэк1ыщтэп. Ащ къыхэк1ы адыгабзэр зэрэзэк1ак1орэри, тхэк1уабэхэм урысыбзэмк1э ягупшысэ къыра1отык1ыным нахь зык1енэц1ыхэрэри. Ау Еутых Аскэр итворчествэрэ ищы1эныгъэрэ зазщыбгъэгъуазэрэм къинэу ылъэгъугъэр угу нэмы-сын ылъэк1ырэп. Ары нахь мыш1эми, ыбзэрэ илъэпкъ гупшысэрэ итхыгъэхэм ащ ап-хырищынхэ, урыс тхылъеджэхэр адыгэ щы1ак1эм, гупшысак1эм нэ1уасэ афиш1ынхэ ык1и хэмэ бзэ лъэшышхом ыбзэ ц1ык1у химыгъэтк1ухьаныр фызэш1ок1ыгъ. Адыгабзэк1э мытхагъэми, ащ итхыгъэхэм адыгэ бзэхабзэхэр къахэщых, лъэпкъ гупшысэр къахэлыдык1ы. Пстэуми анахь ш1агъор — хэгъэгу литературэм игъэхъагъэ-хэр романым щыгъэфедагъэх, зыфэт1огъэ «адыгэ нэшанэхэри» къек1оу хэблагъэх. Тиеплъык1эк1э, а тхэк1э амалыр ежь Еутыхым идунэееплъык1э къыпкъырэк1ы. Литературэм Ц1ыфыр, Уахътэр, Непэрэ мафэр зэк1ыгъухэу ащ къыщитыгъ. Щэч хэ-мылъэу Еутыхым итворчествэ адыгэ литературэм хэхъоныгъэу ыш1ыгъэхэм янэпэ-еплъ хъугъэ. Ащк1э лъэпкъми адыгэ литературэми тхак1ом къафиш1агъэр осэнчъ.
Примечания:
1. Голос адыга. 1992. 15 октября.
2. Панеш У. Литература изменяющегося мира. Майкоп, 2007. 280 с.
3. Толстой Л. Полное собрание сочинений. М. : Худож. лит., 1953. Т. 30.
4. Гусейнов Ч. Этот живой феномен. Советская многонациональная литература вчера и сегодня. M. : Сов. писатель, 1988. 432 с.
5. Хапсироков Х. Глоток родниковой воды // Жизнь и литература. М. : Олма-пресс, 2002.
6. ЕвтыхА. Шуба из двенадцати овчин: роман в 2 кн. М. : Сов. писатель, 1989.
7. Ахиджакова М. Отображение реального мира в языке романов писателя А. Евтыха (поздний этап творчества) // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер.: Филология и искусствоведение. Майкоп, 2009. Вып. 4 (52).
8. Есин А. Б. Принципы и приемы анализа литературного произведения: учеб. 3-е изд. М. : Флинта : Наука, 2000. 248 с.
9. Панеш У. М., Сосновский В. Т. О значении традиций и новых подходах к изучению литературы ХХ века // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер.: Филология и искусствоведение. Майкоп, 2012. Вып. 1 (96). С. 83-76.
10. Гегель Г. В. Ф. Работы разных лет: в 2 т. М., 1971. Т. 2. 549
References:
1. The Adyghe Voice. 1992. October 15.
2. Panesh U. Literature of the changing world. Maikop, 2007. 280 pp.
3. Tolstoy L. Complete ollection of cworks. M.: Khudozh. lit., 1953. Vol. 30.
4. Guseynov Ch. This living phenomenon. Soviet multinational literature yesterday and today. M.: Sov. writer, 1988. 432 pp.
5. Khapsirokov Kh. A sip of spring water // Life and literature. M.: Olma-press, 2002.
6. Evtykh A. A fur coat of twelve sheepskins: a novel in 2 books. M.: Sov. writer, 1989.
7. Akhidzhakova M. Representation of the real world in the language of the novels of A. Evtykh (late stage of creativity) // Bulletin of the Adyghe State University. Ser.: Philology and the Arts history. Maikop, 2009. Vol. 4 (52).
8. Esin A.B. Principles and techniques for analyzing a literary work: a manual. 3rd ed. M.: Flinta: Nauka, 2000. 248 pp.
9. Panesh U.M., Sosnovsky V.T. On the importance of traditions and new approaches to the study of literature of the 20th century // Bulletin of the Adyghe State University. Ser.: Philology and the Arts. Maikop, 2012. Iss. 1 (96). P. 83-76.
10. Hegel G.W.F. Works of different years: in 2 vol. M., 1971. Vol. 2. 549 pp.
Статья поступила в редакцию 07.09.2023; одобрена после рецензирования 15.10.2023; принята к публикации 20. 12.2023.
The paper was submitted 07.09.2023; approved after reviewing 15.10.2023; accepted for publication 20.12.2023.
© С. Н. Сиюхов, 2023
