КӨРҮҮСҮ БУЗУЛГАН БАЛДАРДЫН ПСИХИКАЛЫК ӨНҮГҮҮСҮН КОРРЕКЦИЯЛОО Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

ПСИХОЛОГИЯ

УДК 371.9 (0.76): 372

https://doi.org/10.52754/16948610 2023 1 14 КЭРУУСУ БУЗУЛГАН БАЛДАРДЫН ПСИХИКАЛЫК ЭНУГУУСУН

КОРРЕКЦИЯЛОО

Умаров Талант Нурдинович, п.и.к., доцент

1а1ап1 22а,Ьк. ги Алымжан кызы Нурита, магистрант кк191871а2таИ. com Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан

Аннотация. КврYYCY бузулган баланын ЖYPYм-турумунун социалдык адаптациялык формаларын калыптандыруу процессинде билим берYY мекемесинин ишиндеги маанилYY багыттардын бири болуп психологиялык коррекциялоо жумуштары саналат. Коррекциялоо кврYYCY бузулган балага кврYY кемчилигинин кесепеттерин белгилYY бир децгээлде компенсациялоочу, дYйнвнYн бирдиктYY картинасын жана гармониялуу мамилелер системасын вздвштYPYYгв жардам берет. Бул вЗYн-вЗY реализациялоо жана коомдук чвйрвдв ийгиликтYY адаптация YЧYн абдан зарыл. Жекече коррекциялоочу класстарда баланын внYгYYCYндвгY кемчилдиктерди коррекциялоодо кврYY функцияларын внYктYPYYгв багытталган конкреттYY мYнвздвгY тапшырмалар чечилет. Коррекциялоо баланын кызыкчылыктарын, кврYY кабылдоосунун внYгYY децгээлин, таанып билYY активдYYЛYгYн, практикалык квндYмдврYн эске алуу менен курулат. Акырындык менен, ар бир коррекциялоочу ыкма балага жеткиликтYY ар кандай материал боюнча иштелип чыгат.

Ачкыч свздвр: коррекциялоо, компенсациялоо, кврYYCY бузулган балдар, психикалык внYгYY, кврYY кабылдоосу, инклюзивдик билим берYY, реабилитация, психологиял ык-педагогикал ык колдоо.

КОРРЕКЦИЯ ПСИХИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ ЗРЕНИЯ

Умаров Талант Нурдинович, к.п.н., доцент

1а1ап1 22а,Ьк. ги Алымжан кызы Нурита, магистрант Кк191871'а^таИ. сот Ошский государственный университет

Ош, Кыргызстан

Аннотация. Психокоррекционная работа является одним из важных направлений в работе образовательного учреждения в процессе формирования социально-адаптивных форм поведения слабовидящего ребенка. Коррекция помогает слабовидящему ребенку освоить единую картину мира и стройную систему отношений, компенсируя в определенной мере последствия нарушения зрения. Это очень необходимо для

самореализации и успешной адаптации в социальной среде. На индивидуальных коррекционных занятиях решаются задачи специфического характера, направленные на развитие зрительных функций при коррекции дефектов развития ребенка. Коррекция строится с учетом интересов ребенка, уровня развития зрительного восприятия, познавательной активности, практических навыков. Постепенно каждый коррекционный прием разрабатывается на разных доступных ребенку материалах.

Ключевые слова: коррекция, компенсация, слабовидящие дети, психическое развитие, зрительное восприятие, инклюзивное образование, реабилитация, психолого-педагогическое сопровождение.

CORRECTION OF MENTAL DEVELOPMENT OF CHILDREN WITH

VISUAL IMPAIRMENTS

Umarov Talant Nurdinovich, Сandidate of Pedagogical Sciences, Associate Pofessor

talant_22@bk.ru Alymzhan kyzy Nurita, Master's Student Kk191871@gmail.com Osh State University Osh, Kyrgyzstan

Abstract. Psychocorrective work is one of the important directions in the work of an educational institution in the process offorming socially adaptive forms of behavior of a visually impaired child. Correction helps a visually impaired child to master a single picture of the world and a coherent system of relationships, compensating to a certain extent the consequences of visual impairment. This is very necessary for self-realization and successful adaptation in the social environment. In individual remedial classes, tasks of a specific nature are solved, aimed at the development of visual functions in the correction of developmental defects in the child. The correction is built taking into account the interests of the child, the level of development of visual perception, cognitive activity, and practical skills. Gradually, each corrective technique is developed on different materials available to the child.

Key words: correction, compensation, visually impaired children, mental development, visual perception, inclusive education, rehabilitation, psychological and pedagogical support.

Киришуу- БYГYнкY кYвдe мYмкYнчYЛYГY чектелген балдардын кызыкчылыктарын жана керектeeлeрYн канааттандырууга багытталган инклюзивдик билим 6epYY системасын eнYктYPYYгe Ke6YpeeK кенул бурулууда. Терапиянын жана реабилитациянын жаны ыкмалары, социалдаштыруу жана адаптациялоо программалары иштелип чыгууда [1]. Мында коомдун ар бир мYчeсYHYн, анын ичинде майыптардын, физикалык жана психикалык eнYГYYCY бузулган адамдардын толук инсандык, психикалык жана физикалык eнYГYYCYн камсыз кыла турган психологиялык терапиянын жана реабилитациянын мазмунун камсыз кылуу маанилYY.

119

KepYY - 6УЛ aйлaнa-чeйpe жeнYндe мaaлымaт aлyy YЧYн эц мaaнилYY сезYYHYн кaнaлы. KepYYHYн бyзyлyшyндa же тжыр эле жетишпеген мезгилде бaлa дYЙнe менен тaaнышyy YЧYH угуу, кол менен тиЙYY, жыттоо жaнa дaaм œ3YYCYTO негизделип мaaлымaт aлaт [4]. Мындaй мaaлымaт дYЙнeнYн толук обpaзын к^^вдоЙ aлбaйт. Ошондyктaн, кepYYCY нaчap бaлдap жaцы жaгдaйлapдaн eзгeчe этият болушот.

KepYYHYн жоктугу же arniH жетектeeчY функциялорынын оор eнeкeт бузулушу одомдын жошоосундо олуттуу eзгepYYлepдY жоротып, коомго оролошууну кыйындaтaт. Ошол эле учурдо кepYYHYн ночорлошы ap тороптуу eнYккeн инсждын кaлыптaнышынa жош arniH тышкы дYЙнe менен eз apa apaкеттенYYCYнe жецилбес тоскоолдук эмес. Бирок, ^pyyhyh бузулушунун ap кондоЙ дорожосы болдордын психофизиколык eHYFYYCYHe ap кондоЙ тоосир этет, бул кepYYCY Ha4ap болдорга eзгeчe окуу шортторыно жота психологиялык-педогогиколык доярдыкко муктож экендигин кepсeтeт [7].

KepYYCY бузулгон болдор менен иштeeнYн кeп жылдык тaжpыйбaсы болога одистештирилген жордом кончолык эртерээк берилсе, ap бир болога мYнeздYY болгон униколдуу компенсоциялык мYмкYнчYЛYктepдYн оркосындо arniH психологиялык eнYГYYCY ошончолук ийгиликтYY улоноорын кepсeтYп турот.

KepYYCY Ha4ap болдордын eнYГYYCY жeнYндe сeз кылып жотып, олор эмоционолдык оболдордын оЙколышуусу жош таЙдо болуусунун бузулушу менен мYнeздeлeepYн белгилеЙ кетYY керек. МындоЙ болдор тынчсыздaнышaт, тез чорчошот. Алорга боЙлонышуу обдон кыЙын. Боло кончолык жош курокта болсо, ого чоочун чeйpeдe жош ого беЙтооныш aдaмдapдa ошончолук одеквоттуу реокциялорды кepсeтe олорын эстен чыгарбоо керек.

Материалдар жана изилдее методдору. KepYYCY бузулган болдордын психологиялык диогностикосын жYpгYЗYY eзгeчe методиколорды толоп кылот, тилекке коршы, олор eтe оз. Ошондуктан, бирдеЙ курвктвгы кepYYCY нормолдуу болдорды изилдeeгe бaгыттaлгaн от^ын методдорду колдонуу зорыл [2]. Алорды колдонуу стимулдоочу мотериолды ыцгaйлaштыpyy жота психиколык eнYГYYHYн бYткYЛ процессине кepYY бузулуулорынын тоосиринин кесепеттери менен болдордын кобыл олуусунун психологиялык eзгeчeлYктepYнe ылоЙык изилдee ЖYPГYЗYYHYH тортиби менен боЙлонышкон.

KepYYCY бузулган болдорды изилдeeдe стимулдоочу мотериолды

одоптоциялоо ami болдордын ток жота доота кобыл олуу зорылдыгы менен

шорттолгон жОШ психологдун оорунун диогнозун жОШ ИЗИЛДеHYYЧY болонын

негизги ^pyy функциятарынын оболын (кepYY курчтугу, тYCтepдY

120

ажыратуусу, керуу мYнeзY ж.б.) билуусун талап кылат [8]. Ошентип, анын тери аркылуу сезуусуне байланыштуу материалды керсетууде убакыт эки-уч эсеге кебейет, анткени тийууге негизделген тапшырманы аткаруу керуунун негизиндеги тапшырмаларды аткарууга салыштырмалуу эки-уч эсеге кебейууну талап кылат.

«Формалардын кутусу» техникасы. Тапшырманы аткаруу баладан фигураны туура кабыл алууну гана эмес, фигураны туура айлантууну да талап кылат. Керуусу начар балдар учун бул жалпы талаптардан тышкары, тапшырманы аткарууда кошумча фигуралардын бийиктигин жана келемун кабыл алуу, геометриялык фигуранын тегиздик суретун уч-терт фигурадан белуп алуу кыйынчылык жаратат.

Фигураларды туура эмес айлантуудан гана эмес, ошондой эле кыймылдардын координациясынын так эместигинен да фигураларды практикалык топтоодо кыйынчылыктар болушу мумкун. Психолог тактоочу суроолорду берип, тест жургузууде аларды белгилеши керек [5].

Л.Тихомированын «Фигураларды атагыла» керуу кабыл алуу децгээлин аныктоо методу боюнча керуу кабыл алуу децгээли бааланат.

Балага предметтердин сурету тушурулген таблицалар берилет жана бул чиймелер кайсы фигуралардан жасалганын аташы керек? Суреттер татаалдашуу берилген.

- эгерде тапшырма толук аткарылса, аткарылды деп эсептелет, эгерде бала бардык фигураларды (тегерек, тик бурчтук, уч бурчтук) туура таап, атаса же бир же эки ката кетирсе (биринчи децгээл) (+) белгиси менен бааланат.

- эгерде бала уч же терт ката кетирсе (экинчи децгээл) тапшырма аткарылды деп эсептелет, (+) белгиси менен бааланат.

- эгерде бала беш же андан кеп ката кетирсе (учунчу децгээл) тапшырма аткарылган жок деп эсептелет, (-) белгиси менен бааланат.

Биз бул методиканы керуусу бузулган (кездун курчтугу 0ден 0,04ке чейин) балдардын тери аркылуу кабыл алуу децгээлин баалоо учун ылайыкташтырдык. Бул учун предметтердин суреттеру бар таблицалар катары балдарга картондон кесилген картон баракка чапталган геометриялык фигуралардан турган нерселердин суреттеру болгон планшеттер сунушталды. Балдар бул сурет кандай геометриялык фигуралардан тураарын аташып, ар бир планшетти кезеги менен кармашты.

Экспериментти баштаардан мурун балдардын геометриялык фигуралар женундегу ойлорун аныктоо максатында балдарга геометриялык фигуралар

чапталган планшеттерди сунуштадык. Эксперимент керуусу начар 4-5 жаштагы балдардын тери сезуусу аркылуу кабыл алуусунун децгээли темен экенин керсетту. Эксперименталдык изилдее иштери Жалал Абад шаарындагы керуусу бузулган балдардын атайын балдар бакчасынын 4-5 жаштагы тарбиялануучу 28 балдарына жургузулду.

Жыйынтыктар жана талкуулоолор. Керуусу бузулган балдардын таанып-билуусунун енугуусу женунде сез кылып жатып, таанып-билууге кызыгуунун децгээлине таасир этуучу психикалык активдуулуктун темен децгээлин белгилей кетуу керек. Мындай балдарда кабыл алуусу жайыраак, ар турдуу образдардын аздыгы, менен мунезделет. Бул балдардын образдуу ой жугуртуусун калыптандырууда кыйынчылыктар бар. Керуусу начар балдардын суйлее жендемдуулугун енуктурууде езгечелуктер белгиленет. Объектти жана анын жеке касиеттерин бутундей кабылдай албагандыктан балдар кебунче сездерду туура эмес колдонушат [6].

Алардын кебиндеги ыраатсыздык, негизги касиетти белуп керсетууде кыйынчылыктарды, логикалык байланыштагы кейгейлерду керсетет. Керуусу бузулган мектепке чейинки курактагы балдардын эмоционалдык жана инсандык енугуусунун езгечелуктеру женунде сез кылып жатып, айрым езгечелуктердун бар экендигин белгилей кетуу керек. Керуу кабыл алуусунун бузулушунун даражасы жана коррекциялык-енуктуруу иштеринин башталышынын убактысы кебунче балдардын бул категориясынын енугуусу жана адаптацияланышы учун жагымдуу шартты аныктайт.

Жалпы билим беруучу топторго бириктирилген керуусу начар балдар менен иштеену уюштуруу керуунун бузулушунун даражасын жана бул бузулуулардын пайда болуу убактысын эске алуу менен ишке ашырылат. Балдардын билимге болгон езгече муктаждыктары эске алынат. Психологиялык-педагогикалык диагностиканын жыйынтыгы боюнча балдар учун жекече коррекциялык жана енугууну колдоо программалары иштелип чыгат.

Психологиялык-педагогикалык колдоо - бул ар бир баланын билим беруу чейресунде ийгиликтуу окуусу жана енугуусу учун социалдык-психологиялык жана педагогикалык шарттар тузуле турган комплекстуу, системалуу уюштурулган иш. Керуусу начар балага психологиялык колдоо керсетууну педагог-психолог тарабынан енуктуруу, билим беруу, тарбиялоо, социалдаштыруу маселелерин чечууде балага, ата-энелерге жана мугалимдерге психологиялык колдоо керсетуунун жана жардам беруунун

комплекстуу технологиясы катары кароого болот.

122

Билим беруу мекемесинде баланын eнYГYYCYн психологиялык-педагогикалык колдоонун максаты баланын нормалдуу eнYГYYCY жана ийгиликтYY билим алуусу YЧYн психологиялык шарттарды тYЗYY болуп саналат.

Психологиялык-педагогикалык колдоонун милдеттери: [3].

1. Курдаштар тобунда жана педагогикалык жамаатта бала YЧYн эмоционалдык жагымдуу микроклиматты тYЗYY.

2. Балдардын eнYГYYCYHYн индивидуалдык eзгeчeлYктeрYн алардын интеллектуалдык, эмоционалдык жана жYPYм-турум чeйрeлeрYHYн биримдигинде изилдee.

3. Атайын билим берYY программаларына, алардын ишин уюштуруунун eзгeчe формаларына муктаж болгон балдарга жардам кeрсeтYY.

4. ЭнYГYY бузулууларын eз убагында эрте диагностикалоо жана коррекциялоо.

5. Баланы тарбиялоо жана eнYктYPYY боюнча тарбиячылардын, ата-энелердин психологиялык компетенттYYЛYГYн жогорулатуу.

Балдардын берилген материалдарды eздeштYPYYCYнe тYЗдeн-тYЗ таасирин тийгизген кабылдоо чeйрeлeрY балдар бакчаларындагы алгачкы кYндeрдeн баштап биринчи планга чыгаары белгилYY. Эгерде визуалдык кабылдоо жeнYндe сeз кыла турган болсок, анда бул жерде кабылдоонун туруктуулугу, кeрYY-кыймыл координациясынын eнYГYYCYHYн белгилYY децгээли, кeрYY-мейкиндик кабылдоосу жана кeрYY эс тутуму маанилYY. КeрYYCY бузулган балдарда когнитивдик жана эмоционалдык-эрктYY процесстердин eнYГYY децгээли тeмeндeйт, анын натыйжасында eздeштYPYY дагы татаалдашат. Массалык балдар бакчаларында компенсациялык механизмдерди калыптандыруунун жогорку эффективдYY индикаторлоруна жетишYY мYмкYнчYЛYГY чектелген баланын психологиялык eнYГYYCYHYн иш жYЗYндeгY децгээлин комплекстYY диагностикалоо, ошондой эле психологиялык жана психологиялык eнYГYYHYн натыйжалуу системасын иштеп чыгуу менен гана мYмкYн болот. кeрYYCY бузулган балдардын мYмкYнчYЛYктeрYн жана муктаждыктарын адекваттуу eнYктYPYYгe педагогикалык колдоо кeрсeтYY.

КeрYYCY начар балдарда жумасына бир кошумча сабактын жана сунуш

кылынган программа боюнча ата-энелер менен Yйдe биргелешкен

сабактардын эсебинен кыймылдын кецири спектри ишке ашырышты. Сунуш

кылынган методиканы ишке ашыруунун натыйжалуулугу тецтуштарынын

тобундагы кeрYYCY начар балдардын физикалык даярдыгы, когнитивдик

123

процесстеринин енугуусу, журум-турумдук керсеткучтеру, социалдык адаптациялары боюнча бааланды. Сабактар 7 адамдан турган чакан тайпада еткерулду. Балдар менен сабактарды еткеруу учун жылуу полу бар спорт залын, спорттук шаймандарды (топтор, аркандар, тренажерлор ж.б.), спорт аянтчасын колдонулду. Ар бир сабактын узактыгы керуунун бузулушунун оордугуна жана дарыгердин сунуштарына жараша 25тен 30 мунетке чейин. Сабактар эртец менен же туштен кийин еткерулчу. Методиканы ишке ашыруу процессинде физикалык сапаттарды енуктурууге багытталган конкреттуу методдор колдонулган. Керуусу начар балдардын журум-турумунун адекваттуу эмес формасы, эмоционалдык чейресунун езгерушу, физикалык сапаттарынын жана таанып билуу жендемдуулугунун бузулушу 4-5 жаштагы балдардын дене тарбиясын еткеруунун методикалык ыкмаларынын негизин тузген. Маалыматты вербалдык эмес беруу ыкмасын ишке ашыруу учун угуу, визуалдык, денелик, эмоционалдык каражаттар колдонулган. Ар турдуу багыттагы жана интенсивдуу физикалык кенугуулер уч этапка белунет: даярдоо, негизги жана еркундетуучу. Бул белунуу прикладдык физикалык кенугуулер уч этапка туура келген ар кандай татаалдык даражасына ээ болгондугу менен тушундурулду:

- даярдоо, балдардын кыймыл аракетинин сунушталган варианттары менен тааныштырууну камсыз кылуу, стихиялуу кыймыл активдуулугун жогорулатуу маселесин чечуу жана натыйжасы, эмоционалдык стресстен арылуу;

- негизги, психомотордук жендемдуулуктерун енуктурууну камтыган, даярдоо баскычында катышкандар жетиштуу ездештурген кенугуулерду ишке ашыруу аркылуу;

- еркундетуучу, стадиясынын алкагында сунушталган методиканын эц татаал элементтери ездештурулген, ошондой эле эмоционалдык-эрктуу чейрену жана балдардын коммуникация кендумдерун коррекциялоо жана енуктуруу.

Эксперименттин журушунде психиканын енугушун мунездеген керсеткучтердун керуусу начар балдарда абдан олуттуу езгеруулер болгон; кыймылдарды координациялоо жендемдуулугу; эмоционалдык тец салмактуулук жогорулаган. Эксперименталдык топтогу мындай оц езгеруулер, биздин оюбузча, оптималдуу тандалып алынган физикалык активдуулук, ошондой эле коррекциялык иштердин мазмунуна киргизилген кенугуулердун максаттуу таасири менен шартталган. Коррекциялоо кенугуулерун гимнастика, теннистик шар жана ракетка, топ менен оюн

тапшырмалары TY3reH. Акыркы жыйынтыктарды талдоо эксперименталдык топтун балдарынын физикалык даярдыгынын KepceTKY4TepY боюнча грууппанын ичинде олуттуу жакшыргандыгын керсетту. Эксперименттин жYPYШYндe алынган маалыматтар 4-5 жаштагы кeрYYCY начар балдардын когнитивдик жeндeмдYYЛYГYн eнYктYPYYгe сунушталган ыкманын таасиринин натыйжалуулугун тастыктады. Эстутум, кылдат ^нул коюу, материалды кабыл алуу, интеллектуалдык активдYYЛYккe мотивация жогорулаган. Дене тарбия кeнYГYYлeрYн жасоо процессинде инсандар аралык позитивдYY e3 ара аракеттенYYHY уюштуруу, балдардын курактык кыймыл милдеттерин иштеп чыгуулары кeрYYCY бузулган балдардын тынчсыздануу денгээлин бир кыйла тeмeндeтYYгe мYмкYндYк берди. Ошентип, кeрYYCY бузулган мектепке чейинки 4-5 жаштагы балдардын кыймыл аракетин калыптандыруу программасын ишке ашыруу процессинде физикалык даярдыгынын кeрсeткYчтeрY бир топ жакшырганын кeрeбYЗ. Алынган маалыматтар мектепке чейинки курактагы балдардын психикасын калыптандыруунун бардык изилденген кeрсeткYчтeрY боюнча жакшы натыйжаларга ээ болгондугун 1-Таблица тастыктайт.

1-Таблица. Эксперименталдык топтун балдарынын психофизикалык

енугуусунун децгээлдик ке эсеткучтеру

Жогорку денгээл Орточо денгээл ТeмeнкY денгээл

Эксперимен Эксперимен Эксперимен Эксперимен Эксперимен Экспериментт

тке чейин ттен кийин тке чейин ттен кийин тке чейин ен кийин

25% 54% 47% 41% 28% 5%

Корутунду

Психологиялык-педагогикалык адабияттарды жана мектепке чейинки курактагы кeрYYCY бузулган балдардын психикалык eнYГYYCYн коррекциялоо боюнча экспериментти талдап кeрYп, тeмeнкYдeй жыйынтыкка келдик:

1. КeрYYCY начар балдардын психикалык eнYГYYCYндe бир катар eзгeчeлYктeр бар. Адабияттарды анализдeeлeр кeрсeткeндeй, мектепке чейинки курактагы кeрYYCY начар балдарда нерв-психикалык оорулар 65% тYзeт. КeрYYCY бузулган мектепке чейинки курактагы балдардын 20%га жакыны мYнeздYн меланхолия тYPYнe ээ экени аныкталган. Натыйжада, y^ бYлeдe жана балдар мекемесинде кeрYYCY начар балдардын да, алардын тентуштарынын да социалдык адаптациясын оптималдаштырган психологиялык-педагогикалык атмосфераны тYЗYY зарыл.

2. КeрYYCY начар балдарды тарбиялоо процессинде атайын тYзeтYYЧY кeнYГYYлeр eзгeчe орунду ээлейт. Алар негизинен кыймылдаткыч,

тактилдик, угуу жана керуу анализаторлорунун функциясын, алардын ез ара аракеттенуусун уйретууге багытталган.

3. 4-5 жаштагы балдардын когнитивдик процесстерин салыштырып талдоо керуусу начар балдардын дени сак тецтуштарынан теменку керсеткучтер боюнча артта калгандыгын аныктады: кецул буруу, эс тутум, программаны ездештуруу сапаты.

4. Начар керген балдар учун дене тарбиясынын иштелип чыккан программасын колдонууга теменкудей жол берери эксперименталдык жактан далилденди:

- керуусу бузулган балдардын физикалык даярдыгын алсак, ийкемдуулук, ылдамдык, куч сапаттарын олуттуу жакшыртуу;

- эс тутумду, кецул бурууну, визуалдык-образдуу ой жугуртууну, материалды ездештуруу сапатын мунездеген керсеткучтерду жогорулатуу.

5. Керуусу начар мектепке чейинки курактагы балдардын социалдык жана эмоционалдык енугуусунун керсеткучтеру эксперименттен кийин бир топ жакшырган, балдар чоцдор менен байланышта болушат, буюмдар менен кыймыл-аракеттерди жасоого аракет кылышат, кызыгуу керсетушет.

Адабияттар

1. Анисимова, Н.Л. Особенности психологической помощи детям с нарушениями зрения в дошкольном учреждении: методич. рекомендации. - М.: Логос ВОС. - 2011. - 96 с.

2. Белецкая, В.И., Гнеушева АН. Охрана зрения слабовидящих школьников. М.: Просвещение. - 2018. - 340 с.

3. Воспитание слепых детей дошкольного возраста в семье. Библиотечка для родителей. Под ред. В.А. Феоктистовой. - М., - 2015 с. - 98 с.

4. Денискина, В.З., Бенедиктова, М. В. К вопросу о классификации детей с нарушениями зрения и вторичных отклонениях в их развитии. - М., - 2007. 89.

5. Егорова, Л.В. Использование сохранных анализаторов в работе со слабовидящими детьми //Дошкольная педагогика. - № 4. - 2006. - С.23-25.

6. Литвак, А.Г. Психология слепых и слабовидящих. - СПб.: РГПУ им.А.И. Герцена. -2009. - 98 с.

7. Плаксина, Л.И., Григорян, Л.А. Психолого-педагогическая характеристика детей с нарушениями зрения (Учебное пособие). - М., - 2016. - 156 с.

8. Плаксина, Л.И. Теоретические основы коррекционной работы в детских садах для детей с нарушением зрения. - М. - 2018. - 209 с.