Научная статья на тему 'ИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ЭТНОМАДАНИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ЭТНОМАДАНИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

49
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий тараққиѐт / этномаданият / туркий халқлар

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ж. С. Раматов, Рашид Ўсарович Баратов

Инсоният пайдо бўлибдики яшаш учун курашиш жараѐнида улкан ўзгаришларни бошидан кечириб келмоқда. Энг асосийси, ер куррасининг турли иқтисодий, ижтимоий, географик шароитлари инсонларнинг ташқи ва ички маданиятига ўз таъсирини ўтказиши табиий жараѐндир. Дунѐда минглаб миллат ва элатлар ўзларига хос миллий хусусият ва маданиятига эга. Миллий маданиятлар ҳар бир миллат ѐки элат яшаб турган ҳудуднинг табиий жойлашуви, географияси ва иқлими турмуш кечиришида мавжуд машғулотлари доирасидаги қийинчиликларни бартараф этиш чораларини излаш жараѐнида вужудга келади ва кейинчалик миллий урф-одат ва анъанага айланиб боради. Мазкур этник хусусият бора-бора миллат характерига ҳам ўз таъсирини ўтказиб боради. Бизнинг миллий анъаналаримиз ва бетакрор урфодатларимиз узоқ йиллардан бери сайқалланиб ўзининг юксак поғонасига кўтарилиб бормоқдаки, бу жараѐнлар давлатимиз сиѐсатининг ажралмас бир қисмига айланиб бугунги кундаги ислоҳотлар орақали намоѐн бўлаѐтганлигини гувоҳи бўламиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ЭТНОМАДАНИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 6 | 2022

ИЖТИМОИЙ ТАРАККИЁТНИНГ ЭТНОМАДАНИЙ ЖИХДТЛАРИ

Ж. С. Раматов

Тошкент давлат транспорт университети, "Ижтимоий фанлар" кафедраси

мудири

Рашид Усарович Баратов

Фалсафа доктори (PhD), Тошкент давлат транспорт университети

brashitbek76@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Инсоният пайдо булибдики яшаш учун курашиш жараёнида улкан узгаришларни бошидан кечириб келмокда. Энг асосийси, ер куррасининг турли иктисодий, ижтимоий, географик шароитлари инсонларнинг ташки ва ички маданиятига уз таъсирини утказиши табиий жараёндир. Дунёда минглаб миллат ва элатлар узларига хос миллий хусусият ва маданиятига эга. Миллий маданиятлар хар бир миллат ёки элат яшаб турган худуднинг табиий жойлашуви, географияси ва иклими турмуш кечиришида мавжуд машгулотлари доирасидаги кийинчиликларни бартараф этиш чораларини излаш жараёнида вужудга келади ва кейинчалик миллий урф-одат ва анъанага айланиб боради. Мазкур этник хусусият бора-бора миллат характерига хам уз таъсирини утказиб боради. Бизнинг миллий анъаналаримиз ва бетакрор урф-одатларимиз узок йиллардан бери сайкалланиб узининг юксак погонасига кутарилиб бормокдаки, бу жараёнлар давлатимиз сиёсатининг ажралмас бир кисмига айланиб бугунги кундаги ислохотлар оракали намоён булаётганлигини гувохи буламиз.

Калит сузлар: ижтимоий тараккиёт, этномаданият, туркий халкдар.

КИРИШ

Узбек миллати туркий халкларнинг асосий бугини сифатида узок тарихий жараённи бошидан кечирган йирик миллатлардан бири саналади. Узбекистон географик жихатдан ута кулай маконда жойлашганлиги бор хакикат. Узок тарихий утмишдан узбек халкига мерос колган сахийлик, мехмондустлик, ростгуйлик, тантилик, садокатлилик, поклик, одоблилик фазилатлари миллий хусусиятнинг энг мухим жихати булиб саналади [5: 16] Шундан булса керак миллий характеримизда вазминлик,

June, 2022

759

сабр-каноат, багрикенглик каби фазилатлар авлоддан-авлодга утиб келмокда.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Буюк мутафаккир аллома Абу Райхон Беруний Х,азратлари узининг "Геодезия" (Ер тузилиши ва шакли хакидаги фикрлар) ер юзини етти иклимга буладилар. Етти иклим дейилганда экватор чизигидан бошлаб, Шимолий кутбгача булган худудлар еттита кенгликлар (параллел) худудларга ажратилганлиги назарда тутилган. Тарихда утган давлатлар дунёнинг етти иклими худудларига эгалик килишни орзу килишганлиги бежиз эмас. Мамлакатлар кадимда худудий майдони, кушинининг сони ва сийрати, у ердаги хайвонот ва наботот оламининг бойлиги билан таърифланар эди.

Захириддин Мухаммад Бобур хам узининг "Бобурнома" асарида хам Маворауннахрни туртинчи ва бешинчи иклимда деб айтиб утади. Х,индистонни эса биринчи, иккинчи ва учинчи иклимда дея таъкидлайди. Бугунги кун олимлари иклим сузи урнида минтака сузини купрок ишлатиб келади.

Жахонда таркалган барча элат ва халклар узлари яшайдиган худуднинг иклими ва географик имкониятларидан келиб чикиб турмуш учун зарур булган машгулотлар билан шугулланадилар. Бир томондан, Марказий Осиё халклари юксак имкониятлар мавжуд худудда яшаганликлари кадимдан ишлаб чикариш, илм-фан, санъат, маданият сохаларида улкан янгиликлар яратганлигига ишора берса, иккинчи томондан узбек халки кадимдан яратувчилик, бунёдкорлик, мехнатсеварлик, жамоавий ишларда фаол хатти-харакатлари билан ажралиб турган. Мамлакатимиз тарихида бунёд этилган жуда куплаб каналлар, куприклар, калъа деворлари, коммуникация иншоотлари хашар йули билан барпо этилгани хакида маълумотлар берилади. Марказий Осиё халклари кадимги мисрликлардан фаркли уларок дехкончилик сохасида катта бурилишлар ясаган. Юртимизда истикомат килган утрок ахоли вакиллари ерга ишлов бериб, турли дехкончилик махсулотлари етиштириб тирикчилик килган булса, Дашти Кипчокдан кучиб келган кунгирот, локай, карлук, турк каби йирик уруглар чорвачиликнинг барча турлари билан шугулланиб келган.

Мазкур ишлаб чикариш сохалари оркали юртимизда улкан маданиятлар яратилиб, ушбу маданият аста-секин савдо йуллари оркали бутун дунёга (ёйилганлигига) экспорт килинганлигига тарихий манбаларда гувох буламиз.

Замонамизнинг буюк адибларидан бири Абдукаххор Иброхимовнинг "Бизким, узбеклар" китобида А^Шнинг Чикаго шахрида 200 минг нусхада чоп этилган "The World Encyclopedia dicticnary Book" ("Жахон комусий лугати") номли икки жилдли

June, 2022

760

китобда узбек миллатига "Узбек - жахон халклари орасида кадимий халклардан булиб, туркий халклар уртасида биринчи булиб утроклашган, маданий турмуш кечирувчи, жахон цивилизациясига хисса кушган миллат..." [4:27] - дея таъриф берилгани айтиб утилганлиги барчамизни кувонтиради албатта.

Биринчи Президентимиз Ислом Каримов 1998 йил 24 октябрда ЮНЕСКО ижроия Кенгашининг 155-сессиясида "Мен умуминсоний кадриятлар ривожини хар бир халк маданияти ва узига хослигининг узаро уйгунлашувида деб биламан, - дейди. - Маданиятларнинг шу тарздаги уйгунлашувигина умуминсоний маданият ва бутун цивилизациянинг гузаллиги ва кадр -кимматини яратади. Зеро, умумий цивилизация турли халкларнинг маданиятларидан шаклланади"[3] -деб таъкидлаб утади. Бу билан узбек халки тарихий даврларда дунё цивилизациясига улкан хисса кушган халклардан бири эканлигига ишора килган.

Шуни мамнуният билан кайд этиш лозимки, эзгу фазилат ва интилишлар халкимизнинг кон-кони ва суяк-суягига сингиб кетган. Унинг табиатига хос булган юксак маънавият неча асрларки бизни не-не бало-казолардан, туфон ва буронлардан сог-омон асраб келмокда. Х,ар кандай боскин ва истилоларга карамасдан, хар кандай огир ва мураккаб шароитларда хам ота-боболаримиз узлигини йукотмасдан, маънавий хаёт мезонлари, одоб-ахлок коидаларига амал килиб, комиллик сари интилиб яшагани бугун хам барчамизга ибрат булиб, куч-кувват багишламокда.

Маълумки, хар кайси халк ёки миллатнинг тафаккури, турмуш тарзи, маънавий карашлари уз-узидан, буш жойда шаклланиб колмайди. Уларнинг вужудга келиши ва ривожланишида аник тарихий, табиий ва ижтимоий омиллар асос булишини хаммамиз яхши биламиз.

Масалан, Шарк оламида, жумладан, узимизнинг Узбекистон шароитида жамоа булиб яшаш туйгуси гоят мухим ахамият касб этади ва одамларни бир-бирига якинлаштиришга, бир-бирини куллаб - кувватлаб хаёт кечиришга замин яратади. Шу маънода, халкимизнинг турмуш ва тафаккур тарзига назар ташлайдиган булсак, бошкаларга хеч ухшамайдиган, минг йиллар давомида шаклланган, нафакат узаро муомала, балки хаётимизнинг узвий бир кисми сифатида намоён буладиган бир катор узига хос хусусиятларни курамиз. Бу эса юртимизда олиб борилаётган ислохотларни изчил амалга оширилишида халкимизнинг юкорида кайд этиб утган фазилатлари алохида ахамият касб этмокда.

Хрзирги кунда дунёнинг ижтимоий, иктисодий,

маданий, маънавий ва сиёсий манзараси доирасида турлича

June, 2022

кескинликлар юзага келаётган бир пайтда юртимиз узра амалга оширилаётган ишлар бутун жахон афкор-оммасини хайратга солаяпти десак, муболага булмайди.

Афсуски, мамлакатимиз ташки сиёсатида очиклик тамойилларига риоя этаётганлиги жараёнида юртимизга сукилиб кираётган ёт анъаналар, урф-одатлар, колаверса бизга бутунлай бегона булган характер хам шаклланаётганлигига гувох булмокдамиз. Глобаллашув жараёнида бундай ходисалар кузатилиши табиий хол. Х,индистоннинг машхур давлат арбоби Махатма Ганди глобаллашув жараёнига: "Мен уйимнинг дарвоза ва эшикларини доим махкам беркитиб утира олимайман, чунки уйимга тоза хаво кириб туриши керак. Шу билан бирга, очилган эшик ва деразаларимдан кираётган хаво довул булиб уйимни агдар-тунтар килиб ташлаши, узимни эса йикитиб юборишини хам истамайман" - деб таъриф бериб утади. Бу билан глобаллашув жараёнининг ижобий ва салбий жихатларини уз вактида англаб, уларга карши гоя ва маърифат билан жавоб бериш кераклиги хакидаги фикрни илгари суради. Мамлакатимизда ахолининг 60 фоиздан ошигини ёшлар ташкил этишини хисобга олсак, ёшлар орасида халкимизнинг кадимий ва юксак маънавий фазилатлари хакидаги мумтоз ахлокий коидаларни кенгрок ёритиб бориш максадга мувофик булади.

Вахолангки, узбек атамаси худди турк сузининг эквиваленти -маънодоши булиб, узига ишонувчи, мустакил фикрловчи ва иш юритувчи, ботир, мард, ёвкур, чекинмас сингари фазилатларни англатган. Абдурауф Фитрат хам узининг "Абулфайзхон" трагедиясида "Узбек углонлари ботир булурлар" деб айтиб утади. Зеро, бугунги кунда ёшларимиз томонидан халкаро майдонларда спорт, илм-фан, маданият ва санъат йуналишларида кулга киритаётган улкан натижалари, уйлаймизки, кадимдан буюк ва юксак маданият яратган аждодлар вориси эканлигидан далолат беради.

Бугунги кунда Хдракатлар стратегияси доирасида "Ёшлар - келажак бунёдкори", "Обод кишлок", "Обод махалла", "Аклли шахар" "Хавфсиз шахар", "Хавфсиз худуд" каби кенг камровли дастурлари каторига "Х,ар бир оила тадбиркор", "Ёшлар келажагимиз" каби жамгармаларнинг ташкил этилиши ва амалга оширилишида айнан ана шундай ташаббускор, хар бир масалага янгича ёндашадиган халкимизнинг барча катламлари фаол иштирок этаётгани, хеч шубхасиз, барчамизни мамнун килади.

Шу уринда Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг "Юксак маънавият - енгилмас куч" китобида келтириб утилган мисолларни санаб утишни жоиз деб

June, 2022

762

билдик. Яъни, "Агар биз дунё тарихига назар ташлайдиган булсак, бошка халклар х,ам озодлик ва мустакилликни кулга киритиш, миллий тикланиш, уз давлатчилигини, хавас килса арзийдиган фукаролик жамиятини мустахкамлаш жараёнида ана шундай фазилатларга таяниб ва суяниб, барча сохаларда — бу икгисодиёт ёки ижтимоий хаёт буладими, маданият, таълим-тарбия ва илм-фан буладими — узининг бекиёс ички кобилият ва салохиятини ишга солиш, уни руёбга чикариш хисобидан тараккиётга эришганини курамиз."[2: 68] Бунда мисол сифатида Биринчи Президентимиз Ислом Каримов иккинчи жахон урушидан кейин хар томонлама огир ахволга тушиб колган Япония ёки Жанубий Кореяни алохида курсатиб утадилар. Ушбу худудлар мул-кул табиий хомашё манбалари, менирал ресурслар жуда кам мамлакатлар сирасига киради. Шундай булсада япон ва корейс халки асрлар давомида шаклланиб, катта бунёдкор кучга айланган узига хос миллий маънавияти хисобидан хам ривожлангани бугунги кунда хеч кимга сир эмас. Шунинг учун «япон муъжизаси» ёки «корейс муъжизаси» хакида гап кетганда халкаро иктисодиёт сохалари мутахассислари биринчи галда «япон характери», «корейс табиати» деган ибораларни тилга олади

Кейинги беш йил мамлакатимизда янги ва замонавий инновацияларни хаётга татбик этилаётган давр булди. Буни куз олдимизга келтириш учун Хдракатлар стратегияси хамда тараккиёт стратегияси доирасида амалга оширилаётган ишларни куз олдимизга келтириш кифоя. Тарихда не-не синовларни бошидан утказган; сабр-каноатда тенги йук халкимиз мамлакатимиз узра кулоч ёзиб бораётган узгаришлар палласида узининг том маънодаги характери ва табиатини намоён этиб, барча сохаларда мардонавор мехнат килмокда. Хукуматимиз эса халкимиз хохиш-иродасидан келиб чиккан холда ислохотлар олиб бормокда.

Шу уринда Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев, "Бизнинг энг асосий ютугимиз - купмиллатли халкимизнинг хар кандай кийинчилик ва синовларни енгишга кодирлиги, замонавий дунёкараши, сиёсий онги ва ижтимоий фаоллиги юксалиб бораётгани, атрофимиздаги вокеаларга бепарво булмасдан, аксинча, дахлдорлик туйгуси билан яшаётганидир"[1: 286] - дея таъкидлаб утади. Албатта, ушбу ислохотлар самарадорлигини таъминлаш доирасида халкимизнинг хукуматимиз томонидан илгари сурилаётган бунёдкорлик гояси атрофида жипслашиб харакат килаётганини алохида таъкидлаб утмогимиз лозим.

June, 2022

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни алохида таъкидлаш лозимки, узбек халкининг менталитетида барча ижтимоий катламлар учун умумий жихатлар, жамоа манфаатларини химоя килувчи куплаб фазилатларнинг ривож топишини такозо этиб келяпти. Халкимиз ички характеридаги багрикенглик, хотамтойлик, мехмондустлик, тинчликсеварлик, узаро хамкорликка мойиллик, хурсандчилик ва гам-андухли дамларда узаро хамфикрлилик, елкадошлик фазилатлари ана шу жамоавий якдилликни таъминлаш, тил ва дил, фикр бирлигини саклаш эхтиёжларидан тугилган ва сайкал топгандир.

Яна шуни айтиш керакки, халкимизнинг интеллектуал маънавий киёфаси-менталитетига хос мухим жихатларидан бири илм-фанни нихоятда хурматлаш, таълим хамда касбга алохида эътибор каратишини кузатиш мумкин. Мамлакатимиз узра амалга оширилаётган улкан узгаришларнинг замирида халкимизнинг узига хос ижобий жихатлари ётганлиги алохида ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. ЯНГИ УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТ СТРАТЕГИЯСИ. "Узбекистан", Т:, 2022 йил, -Б. 290.

2. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. "Маънавият", Т:, 2008 йил.

3. Каримов И.А. ЮНЕСКО ижроия Кенгашининг 155-сессиясида сузланган нутки. Т.; 1998 йил 24 октябрь.

4. Иброхимов А. Бизким, узбеклар. "Шарк" нашриёти, Тошкент, 2011 йил.

5. Зокирова М., Эгамбердиев А. Этномаданият. (Маърузалар матни) Андижон:, 2015 йил.

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.