Научная статья на тему 'ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИНИ ТАНЛАШНИНГ АСОСИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИНИ ТАНЛАШНИНГ АСОСИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

776
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
грамматик / индивидуал / экспертлар / мажмуа / анкета / статистика. / grammar / individual / experts / complex / questionnaire / statistics.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ярашбек Холлиевич Ғаффоров

Мақолада таълим методларининг хилма-хиллиги ва ривожланиш босқичларининг истиқболлари тахлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAIN ASPECTS OF TEACHING METHODS

The article analyzes the diversity of teaching methods and the prospects for the stages of development

Текст научной работы на тему «ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИНИ ТАНЛАШНИНГ АСОСИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 УЦИТИШ МЕТОДЛАРИНИ ТАНЛАШНИНГ АСОСИЙ ЖИХДТЛАРИ

Ярашбек Холлиевич Гаффоров

Тарих фанлари номзоди, Тарих кафедраси доценти, Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Маколада таълим методларининг хилма-хиллиги ва ривожланиш боскичларининг истикболлари тахлил этилган.

Калит сузлар: грамматик, индивидуал, экспертлар, мажмуа, анкета, статистика.

MAIN ASPECTS OF TEACHING METHODS

Yarashbek Khollievich Gafforov

Candidate of Historical Sciences, Associate Professor of the Department of History,

Chirchik State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The article analyzes the diversity of teaching methods and the prospects for the stages of development.

Keywords: grammar, individual, experts, complex, questionnaire, statistics.

КИРИШ

Амалий укитиш методларининг барча асосий турларини уларни куллашда хозирги замон методика ва педагогика фани укитувчиларнинг илFор тажрибалари киритадиган янги холатларни кайд этиб бирмунча батафсилрок изохлашга харакат киламиз.

Укитишнинг амалий методлари доираси жуда кенг. Уларга: 1) ёзма машк методлари; 2) тажриба-лабратория йуналишидаги машклар методи; 3) мехнат топширикларини бажариш методлари ва бошкалар киради.

Биринчидан, ёзма машклар ва уларни бажаришда укув ахборотларини шунчаки OFзаки ёки кургазмали ижро килиш содир булиб колмай,балки олинган назарий билимларни амалиётда бевосита куллаш амалга оширилади. Ёзма машкларни бажаришда уларни хар томонлама мустахкамлаш, кушимча харакат жараёнлар хисобига пухтарок эслаб колиш жараёни содир булади. Расмлар, чизмалар, жадвалларни мустакил тайёрлаш узлаштирилган ахборотни мустахкамлашнинг амалий усули ва кейинчалик уни чукурлаштириш, кенгайтириш учун асос хизматини утайди.

Амалий машклар методидан фойдаланилганда олинган назарий билимларни амалда яхлит куллашни тулик даражада таъминлаш имконини берадиган машклар тизимини танлаш жуда мухимдир. Агар масалан саводли (грамматик) ёки имловий (орфографик) коидаларнинг кандайдир гурухи узлаштирилаётган булса, у хозирда машклар тизими бу барча коидаларнинг амалий кулланилишини тулик камраб олиши керак. Машкларни бажаришда укитиш методларининг бу турини куллашнинг самарадорлигини ошириш таъминловчи куйидаги коидаларги риоя килиш зарур: Укувчилар олдига бажарадиган машкларнинг аник максадини; машкларни бажариш давомида кандай билимларни куллаш, нимани мустахкамлаш, машкни бажариш давомида кандай билим ва малакаларни хосил килиш зарурлигини куйиш керак [1]. Машкларнинг максадсизлиги уларни бажаришда вактнинг ортикча сарфланишига олиб келади, укувчиларнинг амалий ишга булган эътиборини пасайтиради. Машкларни бажаришдавомида хатоларни уз вактида пайкаш ва уларни бутун синфга дархол маълум килиш керак. Машкларнинг натижаларини аниклаш бахолаш ва у ёки бу билимларни кулланиш юзасидан эгалланган амалий куникмаларни янада такомиллаштириш, тадбирларни белгилаш мухимдир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Укитиш методларини танлашнинг асосий жихатлари тадкикотчилар, олимларимиз ва педагогларимиз томонидан турли хил илмий методик нашрларда тахлил килинган. Жумладан Ю.К.Бабанский. Хозирги замон умумий таълим мактабида укитиш методлари.1990., Смесова Е.А.Методика преподавания истории в школе. 2019., Т.Тошпулатов, Я.Гаффоров. Тарих укитиш методикаси. 2010., У.КДолипов., М.У.Усмонбоева. Педагогик технологияларнинг татбикий асослари.2006., ва бошкаларнинг бир каатор асарлари ва илмий маколаларида уз аксини топган.

МУХОКАМА

Амалий машFулотлар давомида укитувчи умумий маслахатлар бериш ва огохлантириш имкониятидан махрум, чунки хар кайси укувчи узига топширилган маълум ишни бажаради, шунинг учун хам бу ерда гурух буйича ва индивидуал иш алохида ахамият касб этади.

Мехнат машклари методи укувчиларнинг маълум мехнат харакатларини ва топширикларини онгли бажаришларини ва такрорлашларини, шу асосда уларда тегишли мехнат махорати ва малакаларини таркиб топтиришни такозо

килади. Машкларнинг мазмуни хар бир синфдаги мехнат таълими дастури билан белгиланади. Бу дастурлар бажариладиган машкларнинг кийинчилик даражаси аста-секин ортиб боришини таъминлайдиган килиб тузилган. Шу билан бирга улар мехнат куникмаси ва малакаларини яхши узлаштириб олиш учун зарур буладиган мантикий тизимни хам хисобга олади.

Кейинги йилларда мехнат машFулотларида машклар утказиш учун хилма -хил мосламалардан хам кенг фойдаланилмокда. Улар мехнатга доир куникма ва малакаларни мустахкамлашни тезлаштиришга имкон беради, укувчиларда тегишли боскич учун зарур хамда мумкин булган мехнатнинг бир текисда бориши ва суръатини таркиб топтиради.

Х,озирги кунда кандай педагогик вазиятда кайси методлар укувчиларни укитиш ва ривожлантиришнинг муайян вазифаларини самаралирок булиши ва уларни кандай килиб аникрок бириктиришини курсатувчи айрим аник тадкикотларга эгадир. Аммо олдиндан шуни таъкидлаш мумкинки, методларни таккослашда бир катор бошланFич шартларга катъий риоя килиш зарур, буларни хисобга олмаслик таккослаш тадбирининг узини илмий-жихатдан нотуFри булишга олиб келади [2].

Биринчидан, биз кабул килган классификация буйича айни бир кичим гурухга кирувчи методларнигина таккослаш керак. Масалан, хар хил методлар гурухидан булган OFзаки ва изланиш методларини эмас, балки айни бир кичик гурухнинг узига кирувчи репродуктив ва изланиш методларини таккослаш керак.

Иккинчидан, умуман методларнинг самарадорлигини эмас, балки уларнинг аник таълим вазифаларини хал килишда канчалик самара бериши мумкинлигини таккослаш керак. Айрим вазифаларни хал килишда бир метод бошкасига нисбатан самаралирок булиб чикиши мумкин: бошка вазифаларни хал килишда эса улар урни алмашади: Сунгра шуни хам назарда тутиш керакки, самарадорликни таккослаш, бахолаш у ёки бу методнинг муайян вазифани хал килишдаги ролини инкор килмайди, балки факат методларни танлашда улардан самаралирок булиши мумкин булган афзаллик бериш фойдали эканлигини таъкидлайди.

Укув мехнати малакаларини, китоб устида ишлаш тажрибалар утказиш, материални туFри эслаб колиш укув вазифаларини мустакил хал килиш, асосийсини ажрата билиш, уз ишини режалаштира олиш каби махоратларни ва хоказоларни таркиб топтиришда деярли барча методлардан фойдаланиш зарур. Аммо шунга карамасдан,энг мухим методлар сифатида амалий методларни ва мустакил ишлаш методларини ажратиб курсатиш мумкин.

Тадкикотларнинг тарихий-таккослаш методлари. Тарихий методлар. Педагогик тадкикотлар, хусусан, дидактик тадкикотлар асосан укитувчининг дидактик фаолияти билан укувчилар тахсили натижасида хамда укувчиларнннг уз фаолиятлари натижасида улар шахси, билим, иктидор ва куникмаларининг узгариши орасидаги боFликликни очишга каратилади. Хуш, бундай боFликлик дидактик тадкикотлар натижасидан олинадими ёки уларни якин, узок утмишдан олса булидими? Амалий хаёт бу муаммога узича жавоб беради.

Тарихий тараккиётнинг турли даврларида ижтимоий муносабатлар маълумотнинг максад ва вазифаларини белгилаб берган. Масалан, саноат ишлаб чикаришини индустрлаштириш, илмий техникавий инкилоб маълум даражада таълим ва тарбия мазмуни, шакллари ва услубларини танлашга таъсир курсатади.

Тарихан таълим-тарбиянинг барча холларида юз берган узгаришларнинг хусусиятлари, тамойиллари, конуниятларини урганмасдан туриб, маълумот масалалари хакида кенг тасаввурга эга булиш мумкин эмас.

Тарихий педагогик тадкикотларнинг максади шундай конуниятларни аниклашдан иборатки, бу конуниятлар факат якин ва узок тарихни урганишни эмас, шу билан бирга таълимнинг хозирги ахволини, ундан хам мухими-келгусини белгилаш имконини бермоFи лозим [3].

Назарий таккослаш - солиштириш методи. Бундай педагогик тадкикот халкаро педагогик тадкикотларга асосан уч йуналишда олиб борилади. Биринчи йуналиш- турли мамлакатлардаги таълим ва тарбия тизимларининг умумий конуниятларини аниклаш. Дунёда юздан ортик таълим тизимлари мавжуд. Албатта, мустакил Узбекистон Республикасида эски таълим тизими асосида ишлаш мумкин эмас. Бошка мамлакатларда амал килиб турган таълим тизимларининг кулай ижобий томонларини юкорида курсатилган таккослаш-солиштириш тадкикотлари асосида бизнинг таълим тизимимизга кучириш мумкин.

Иккинчи йуналиш хар бир таълим тизимидаги узига хос хусусиятларни, уларни тасдикловчи фактлар тупламини, турли тарихий даврлардаги ва турли тарбия мухитларига оид узига хос томонларни аниклашдан иборат.

Учинчи йуналиш таълим тизимларининг ички хусусиятларини аниклаш, ухшаш ва фаркли хусусиятларини белгилаб, уларнинг таълим тизимидаги умумий хусусиятлар билан боFлик аломатларини ва алохида хусусиятлари сабабларини аниклаш имконини беради. Бу турдаги тадкикотлар факат статистик маълумотлар ва анкеталар натижасини тахлил килиш билан чегараланмайди.

Таълим тизимларини тадкик этиш махсус тайёргарликдан утган халкаро экпертлар гурухлари томонидан тегишли илмий-текшириш ташкилотлари билан хамкорликда утказилади. Бунинг учун илмий-тадкикотнинг махсус концепцияси, усулларини танлаб олиш мезонлари ишлаб чикилади ва матбуотда эълон килинади. Кенг китобхонлар ва кизикувчилар эьтиборидан утган концепция Халкаро педагогик уюшмалар томонидан тасдикланади ва бевосита ишга киришилади.

Таълим методи-укув жараённинг мажмуавий вазифаларини ечишга йуналтирилган укитувчи ва укувчиларнинг биргаликдаги фаолияти усули булса, таълим методикаси эса муайян укув предметининг укитишнинг илмий асосланган метод, коида ва усуллар тизимини ифодалайди.

Ривожланган мамлакатлар таълим тизимида шахс ижтимоийлашувини таъминловчи етакчи омил сифатида таълим жараёни эътироф этилса,биз шахснинг шаклланишида таълим хамда тарбия жараёни бирдек ахамиятга эга эканлигига урFу берамиз. Аксарият холларда эса тарбия жараёни бу борада устувор булиши лозим, чунки узида ахлокий хислатларни намоён эта олган шахсгина ижтимоий муносабатларни ташкил этиш жараёнида улар мазмунининг ижобий хусусият касб этишини таъминлайди, ахлокли инсонгина таълим (билим)ни кадрлай олади, зеро ахлокнинг асосий категорияларидан бири хам билимлилик саналади, деган FOяни илгари сурамиз.

Маълумки, ХХ аср кишилик жамияти тараккиёти тарихидан фан ва техника сохасида юз берган инкилоблар даври сифатида жой олди. Илм-фан, техника ва технологиялар ривожининг юксак суръати моддий ишлаб чикариш жараёнини назарий ^оявий) хамда амалий жихатдан бойитиб бориш билан бирга ижтимоий муносабатларни янгича мазмун касб этишини таъминлади. Хизмат курсатиш сохаларининг пайдо булиши, янги турмуш тарзи кишиларининг моддий ва маънавий эхтиёжларининг ортиб боришига замин хозирлади.

Инсоният цивилизациясининг куйи боскичларида шахсни тарбиялаш, унга таълим беришга йуналтирилган фаолият содда, жуда оддий талаблар асосида ташкил этилган булса, бугунги кунга келиб таълим жараёнини ташкил этишга нисбатан ута катъий хамда мураккаб талаблар куйилмокда. Чунки мураккаб техника ва технология билан ишлай оладиган, ишлаб чикариш жараёнининг мохиятини тулаконли англаш имкониятига эга, фавкулотда руй берувчи вазиятларда хам юзага келган муаммоларни ижобий хал эта олувчи малакали мутахассисни тайёрлашга булган ижтимоий эхтиёж таълим жараёнини технологик ёндашув асосида ташкил этишни такозо этмокда [4].

XX acpHHHr 50-HH.mapHga Tat^HM ^apaeHHga TexHHK BocHTanapHH Ky-^am "Tat^HM TexHo.rorHacH" öyHanHmHHH öe^rn^aö öepyBHH omhh gea эtтнpo$ этн.пgн, acocHH этн6oр yKyBHH.nap aygHTopuacuHH KeHraHTHpum TexHHK BOCHTanapgaH ^ofiganaHum эвaзнгa aManra omupHmHH, TexHHK BocuTanapHHHr TaKOMH^^amTHpum, axöoporaapHH y3aTHm xH3MaTHHH cu^araH TamKHH этнm, Tat^HM onHmHH HHgHBHgyamamTHpum Kaöu Macananapra Kapamngu. Ey öopaga o^h6 öopu^raH TagKHKoT^apHHHr oöteKTH, TaaHH HyKTacH cu^arnga TexHHK BocHTanap HMKoHHaraapu, ynapHH TaKoMH^^amTHpHm ^apaeHH Kaöyn kh^hh^h, myHHHrgeK, yKyB ^apaeHHHH Ba "Tat^HM BocuTanapuHH TexHo^orua^amTHpum"HHHr TamKH^HH ^Hx,araapHHH ypraHHmra anoxuga ypFy öepu^gu.

XX acpHHHr 60 HH^^apugaH öom^aö Tat^HMHH gacTyp^am acocuga Tat^HM ^apaeHHHH TamKHH этнm "TexHo^orua" TymyHnacuHHHr MoxuaTHHH ohhö öepyBHH omhh cu^aTHga Kypu^a öom^aHgu. ^acTypufi Tat^HM yKyBHH^apra MyafiaH ÖH^HM^apHHHHr anoxuga khcmh xo^uga эмac, öa^KH h3hhh, axnHT Tap3ga öepu^HmHHH Ha3apga Tyragu. Tat^HM ^apaeHHHH axnHT, MaKöyn gacTypra MyBo^HK TamKH^ этнm TaKnu^H hhk öopa ga ^ao^uaT ropHTa öom^araH

"^acTypuH Tat^HM Ba ypraTyBHH MamuHanap öyHHHa öup^amraH KyMHTa" ToMoHHgaH H^rapu cypu^raH. ^acTypufi Tat^HM y3uga Tat^HM MaKcag^apu, y^apHH y3rapTHpum öa^o^amHHHr moc paBHmgaru Me3oH^apu x,aMga Tat^HM My^HTHHH aHHK TaBcu^HHH KaMpaö o^agu. Ey эca y3rapTHpum Ma^MyacHHH TynanurHHa KaHTa TamKHH этнm TymyHnacura KaHTa TamKHn этнm TymyHnacu Ma3MyHHra moc Ke^agu [5].

XYtfOCA

fflyHgafi kh^hö, xu^Ma-xu^ yKHTHm MeTog^apuHHHr HMKoHHaraapu HHcÖHHgup Ba öy MeTog^apHH KHec^amga yrap KyMaHHraguraH mapouraapHH xan KH^HHaguraH Ba3H$arapuHHHr xapaKTepHHH MaTepuan Ma3MyHHHHHr xycycuaTHHH yKyBHH^apHHHr emu Ba Tafieprap^HK gapa^acHHH KaTtHH xucoöra onum KepaK. yKHTyBHH^apHHHr um Ta^puöacuga yKHTHm MeTog^apuHHHr TyFpu TaH^am MyaMMocuHH Mat^yM gapa^aga eTap^H TyrnymupMac^HK xo^^apu ynpafigu. MacanaH MaKTaö^apgaH öupuga öh3 «neT mmapuHH yKH^umuHHHr энг Kyraö MeTog^apu» geö HoM^aHraH nraHmeTra эtтнöop öepgHK öyHga MyaMMo^H cyx,6araap Ba yKHTumHHHr TexHHK BocHTanapgaH ^ofiganaHum TyFpucuga ran ropuTH^raH эgн. HraHmeT Myamu^ yKHTyBHH um Ta^puöacuga aHTuö ymnraH MeTog^apgaH ^oögaraHHmHH KeHraHTupum ^o3hm^hhh KypcaTHmra HHTH^raH^HKnapu myHgafiruHa KypuHuö Typuögu. ^eKHH y eKH öy MeTogHH

оптималлиги унинг аталиши, унинг одатдагича булиб колганлиги билан эмас балки унинг дарс вазифалари ва мазмунига укитувчи ва укувчиларнинг имкониятларига мувофиклиги билан бахоланади. Энг макбул танлаган методлар куйилган вазифаларнинг ажратилган вактда яхширок хал килиш имконини беради.

АДАБИЁТЛАР

1. Ю.К.Бабанский. Хозирги замон умумий таълим мактабида укитиш методлари. Т., Укитувчи, 1990, 130-132 бетлар.

2. Смесова Е.А.Методика преподавания истории в школе Т. 2019. "FAVLASUFLAR"? 63стр

3. Т.Тошпулатов, Я.Еаффоров. Тарих укитиш методикаси. Т.Турон-Икбол, 2010й. 72 бет.

4. Я.Х.Еаффоров. Махсус фанларни укитишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш усуллари. Т. Университет, 2015й 10 бет.

5. УД.Толипов., М.У.Усмонбоева. Педагогик технологияларнинг татбикий асослари.Т.Фан, 2006, 9-бет.

6. Еаффоров Я.Х. Тарих укитиш усуллари тизимини ривожлантириш ва тарих таълими самарадорлигини ошириш усуллари. 2020 йил, апрел. (Methods for developing a system of teaching history and increasing the effectiveness of history teaching) ERPA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR) 12.05.2020. India.

REFERENCES

1. Ю.К.Бабанский. Хозирги замон умумий таълим мактабида укитиш методлари. Т., Укитувчи, 1990, 130-132 бетлар.

2. Смесова Е.А.Методика преподавания истории в школе Т. 2019. "FAVLASUFLAR"? 63стр

3. Т.Тошпулатов, Я.Еаффоров. Тарих укитиш методикаси. Т.Турон-Икбол, 2010й. 72 бет.

4. Я.Х.Еаффоров. Махсус фанларни укитишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш усуллари. Т. Университет, 2015й 10 бет.

5. УД.Толипов., М.У.Усмонбоева. Педагогик технологияларнинг татбикий асослари.Т.Фан, 2006, 9-бет.

6. Еаффоров Я.Х. Тарих укитиш усуллари тизимини ривожлантириш ва тарих таълими самарадорлигини ошириш усуллари. 2020 йил, апрел. (Methods for developing a system of teaching history and increasing the effectiveness of history teaching) ERPA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR) 12.05.2020. India.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.