CC BY
0EURASIAN lOURNAL OF
SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
LIBRARY IN THE ANNALS OF HISTORY (IN THE EXAMPLE
OF THE FUNDAMENTAL LIBRARY OF THE KARAKALPAKSTAN DEPARTMENT OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN) Aytimova Dilbar Aymuratovna Senior teacher of the "Library Activities" department of the Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture https://doi.org/10.5281/zenodo.11197425
ARTICLE INFO
ABSTRACT
The article deals with the history of the fundamental library, the formation of the book fund, private collections, electronic catalog, grants, and publishing houses.
Received: 08th May 2024 Accepted: 14th May 2024 Online: 15th May 2024 KEYWORDS Library, history, manuscript, collection, scientists, fund, documents, grant, resources, institute, publishing house.
КИТАПХАНА ТАРИЙХ ЖЫЛНАМАСЫНДА (0ЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ИЛИМЛЕР АКАДЕМИЯСЫ ЦАРА^АЛПА^СТАН Б0ЛИМИ ФУНДАМЕНТАЛ
КИТАПХАНАСЫ МЫСАЛЫНДА)
Айтымова Дилбар Аймуратовна
бзбекстан мэмлекетлик керкем енер х,эм мэденият институты Некие филиалы "Китапхана искерлиги"
кафедрасы ага ок;ытыушысы https://doi.org/10.5281/zenodo.11197425
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Мацалада фундаментал китапхана тарийхы, китап фондыныц цэлиплесиуи, жеке коллекциялар, электрон каталог, грантлар, баспаханалар щццында свз журитиледи.
Received: 08th May 2024 Accepted: 14th May 2024 Online: 15th May 2024 KEYWORDS
Китапхана, тарийх,
цолжазба, коллекция,
алымлар, фонд, дереклер, грант, ресурслар, институт, баспахана.
Адамзат тарийхында, эсиресе, илимий изертлеулерде китапханалардын, тутцан орны гиреули. Китапхананын, дузилиси, теориясы х,эм эмелиятыныц х,эзирги жагдайын бах,алау ушын оныц айырым турлери х,эм цашан пайда болганлыгы, китапхана тармацларыныц рауажланыу дэрежеси, турли тарийхый дэуирлерде жэмийеттиц китапханаларга болган кезцараслары арцалы билиу мумкин.
Бугинги кунде Озбекстан Республикасы Илимлер академиясы системасында 17 илим-изертлеу мэкемелери жумыс алып барады х,эм республиканыц ец ири илимий китапханалар системасына ийе. Олар:Озбекстан Илимлер академиясыныц
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
фундаментал китапханасы,6зР Илимлер академиясы Каракалпакстан белиминиц фундаментал китапханасы, Маъмун академиясыныц китапханасы, бзбекстан Мэмлекетлик музейи х,эм 14 илим-изертлеу институтлары китапханаларынан ибарат.
бзбекстан Республикасы Илимлер академиясыКаракалпакстан белиминиц Фундаментал китапханасыныц тарийхы республикамызда дэслепки илим изертлеу жумысларыныц кэлиплесиуи х,эм оныц кец келемде рауажланыу тарийхы менен байланыслы. Китапханага 1931-жылы Каракалпак; комплексли илим-изертлеу институты шелкемлестирилиуине байланыслы тийкар салынады. Институт каракалпак халкыныц тарийхы, этнографиясы, тили, тэбиий ресурслары х,эм, экономикасын изертлеуге багдарланган еди. 1931-1936-жыллар аралыгында усы институттыц шелкемлестирилиуи х,эм онда илимий жумыслардыц алып барылыуында белгили илимпазлар П. П. Иванов, С.Е.Малов, Н.А.Баскаков, С.П.Толстов, С.Боровков, А.С.Морозовалардыц мийнети уллы болды. Усы илимпазлардыц басламасы менен 1933-жылы бурынгы СССР Илимлер Академиясы Президиумында республикага жэрдем керсетиуди жобаластырган каракалпак комиссиясы дузиледи. Бул комиссия усынысы менен СССР Илимлер Академиясы Президиумы 19-апрелъ 1933-жылгы мэжилисинде илимлер академиясы китапханасы директоры И.И.Яковкинге китапхана фондындагы артыкша нускалар есабынан китаплар ажыратып сол уакытта Терткул каласындагы Каракалпак илим-изертлеу институт китапханасына жибериуди тапсырады. Москва, Ленинград калаларындагы илимий китапханалардагы эдебиятлардыц аусык нускалары аркалы китапхана фондын толтырыуга жэрдем бериу ^аккында карар шыгарылады.
Мэмлекеттиц илимий китапханалары бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Каракалпакстан филиалы китапханасын аталыкка алып Москва, Ленинград, Ташкент калаларындагы илимий китапханалардан китап фондын тольщтырыуга жэрдем керсетеди х,эм китаплар келе баслады. 1967-жылдыц езинде СССР Илимлер академиясы фундаменталь китапханасынан -655, В.И.Ленин атындагы китапханадан -509, Москва университет китапханасынан- 124, Ленинград университет китапханасынан-207, Стеклов атындагы математика институтынан 122 нуска китаплар кабыл етиледи.
1933-жылы СССР Илимлер академиясы Тэбиий ресурсларды изертлеу кецесиниц басламасы менен "Каракалпакстанныц ендирис ислеп шыгарыу кушлерин уйрениу" атамасында I илимий-теориялык конференция шелкемлестирилди. Конференция 1933-жылдыц 18-25-март кунлери Ленинград каласында болып етеди. Каракалпакстанныц тэбиий ресурслары оныц миллий мэдениятын уйрениуди ез алдына максет етип койган бул конференцияда баска мэселелер менен бир катарда институтта илимий изертлеу жумысларын алып барып атырган илимий кадрларды маглыумат пенен тэмийинлеуге де айрыкша итибар каратылады. Конференцияныц шелкемлестириушилериниц бири А.А.Гнеденко комплексли илим-изертлеу институты касында бар китапхана тийкарында илимий китапхана шелкемлестириуди усыныс етеди. бз хызметин баслаганына 6 жыл толган китапхана 1937-жылы институт
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
белимлериниц х,эр кыйлы комиссариатларга белистирилип жиберилиуине байланыслы жабылады1.
1938-жылы ККАССР Халыкбилимлендириу комиссариаты касынан тил х,эм эдебият илим -изертлеу секторы ашылды. Усыныц негизинде 1939-жылы Каракалпакстан АССР Халык Комиссарлар Кецесиниц касында жацадан тил-эдебият илим-изертлеу институты шелкемлестирилди. Институт х,эм китапхана 1941-жылдын акырында, екинши жер жузилик урыстыц кыйыншылыгына байланыслы жэне жабылады. бзбекстан КП Орайлык Комитетиниц 1943-жылы 10-ноябрьдеги бюро карары менен Каракалпакстан Халык Комиссарлар Кецесиниц касынан Каракалпак тил-эдебият илим-изертлеу институты жацадан ашылады. Каракалпакстанда илим-изертлеу жумысларын буннан былайда кецейтиу келешекте илимлер академиясыныц филиалын дузиу х,эм база таярлау ушын 1947-жылы 26-июльдеги бзбекстан Министрлер Кецесиниц карары менен институт бзбекстан Илимлер академиясы курамына еткизиледи. бзбекстан Илимлер академиясы 1947- жылы 24-октябрьдеги 31-санлы карары менен Каракалпак тил-эдебият илим-изертлеу институтын, бзбекстан Илимлер академиясыныц Каракалпакстандагы Экономика х,эм мэденият илим-изертлеу институты етип кайта шелкемлестирди.
1946-1959-жыллар аралыгында еле жетерли дэрежеде улкен емес, бирак илимниц гуманитар тарауына зэрурли деп есапланылган эдебиятлар корына ийе китапхана жумысы китапханашы кэнигелигине ийе емес бир лаборант тэрепинен алып барылган. Оныц тийкаргы жумысы китапханага келип тускен эдебиятларды дизимге алыу, китап окыушыларга китап бериу х,эм кабыл етип алыудан ибарат болган.
Усы дэуирлер аралыгында да х,эр бир миллет ушын айрыкша эх,мийетке ийе жетискенлик, ягный, дэслепки каракалпак авторларыныц баспадан шыккан деретпелери китапхана корынан орын ала баслайды. Бул эдебиятлар тийкарынан сол дэуирдеги каракалпак шайыр х,эм жазыушыларыныц деретпелери, жергиликли баспаханадан (Терткул) шыккан газета х,эм журналлар каракалпак мектеплери ушын сабаклыклар, халык ауызеки деретпелериниц баспадан шыккан нускаларынан ибарат еди2.
Китапхана мэмлекетимиздиц жигирма китапханасы, соныц менен бирге, Польша, ГДР, Чехословакия, Венгрия х,эм баска китапханалар менен жедел китап алмаслау жумысларын эмелге асырган. Китапхана Каракалпакстан республикасында баспадан шыккан барлык китап енимлериниц нызамлы депозитин алатугын мэкемелер дизимине реестрге киритилген. 1992-жылдан баслап "Каракалпакстан", 2011-жылдан "Билим", "Илим", 2021-жылдан "Жети ыклым", "Илимпаз" баспаханаларынан
Айтымова У., Нуратдинова Г. Дэуир менен тен кэдем таслап. взбекстан Илимлер академиясы каракалпакстан белими Фундаменталь китапханасы тарийхынан.//Еркин каракалпакстан .- № 2009 жыл 17 ноябрь № 139 сан 4-5 бетлер
^осбергенов Р. каракалпакстанда совет власты жылларында илимнин рауажланыуы Уллы октябрь социалистик революциясынын кырык жыллыгына). - Некис: каракалпак мэмлекет баспаханасы, 1957. - 21 б.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
шыгатугын китаплардын, мэжбурий нусцаларын алып келген.2023-жылдан баслап китапханага мэжбурий нускалардыц келиуи тоцтатылды, себеби, реестр дизиминен фундаментал китапхана алып тасланды. 1992-жылы бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Карацалпацстан филиалы белимге айландырылды х,эм усы жылдан баслап китапхана бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Карацалпацстан белиминиц Фундаментал китапханасы деп атала баслады.
2005- жылы январь айынан баслап фундаментал китапхананыц цолжазба фонды бзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети жанындагы "Илим х,эм технологиялар" орайында уникал объект цатарында дизимге алынады. Колжазбалар фонды Карацалпацстан Республикасында социал илимлер саласында улкен илимий эх,мийетке ийе бирден-бир илимий объект есапланады. Колжазбалар фондында бир ярым мыцнан аслам сийрек ушырасатугын баспалар х,эм терт мыцга шамалас цолжазбалар х,эм литографиялар топламы сацланбацта. Китапхана 1998-жылы "Компьютер китапханага" проектинен (^-240498-05) 2527 АКШ доллары мугдарындагы грантты жецип алады.
2009-жылы Карацалпац гуманитар илимлер илим-изертлеу институты басшылыгында Германияныц бзбекстандагы елшиханасы фондынан бес мыц евро мугдарында царжыны алыуга еристи. Бул царжыга китапхананыц китап сацлау ханалары ушын жети дана кондиционер сатып алынды.
2013-жылы ноябрь айында бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Фундаментал китапханасы тэрепинен "Корпоратив мэлимлеме ресурс орайларыныц автоматластырылган системасы" (КАРМАТ) дэстури менен тэмийинленди. Бугинги кунде локал тармацта электрон каталогца 85 мыцнан аслам атамада 107 мыц нусцадан библиографиялыц жазыулар киритилген. Китапхана бзбекстан Илимлер академиясы фундаментал китапханасы х,эм оган цараслы 17 илим-изертлеу институтларыныц китапханалары менен биргеликте корпоратив тармацда жыйнац электрон каталог"ларды цэлиплестирмекте. 2016-жылы "EBSCO" компаниясыныцэлектрон маглыуматлар базасынан жэмээтлик пайдаланыу мумкиншилигине ийе болды. Китапхананыц биринши директоры Ли Аниса (1959 -1960) болган, кейин К.Калилаев (1963-1966), Б.Ю. Ибрагимова (1970-1973), Р.Х. Чепкунова (1973-1983), М.Авезова (1985-1990), Г.Ходжиева (1991-1998), 1999-жылдан бугинги кунге шекем Улмекен Айтымова басцарып келмекте.
бзбекстан Республикасы Илимлер академсыКарацалпацстан белиминиц Фундаменталь китапханасы жэмийетлик х,эм тэбиий илимлердиц барлыц женелислери бойынша жергиликли х,эм шет ел эдебиятларыныц ец бай топламларына ийе. Китап фондында отыздан артыц тиллерде 128 мыцнан аслам нусца ресурслар сацланады. Китап фондыныц цурамын диссертациялар, авторефератлар, илимий есабатлар, цолжазба дереклер, литографиялыц баспалар, микрофильмлер, экранга проекциялау ушын таярланган негативлер, газета-журналлардыц жыллыц топламлары, слайдлар, географиялыц карталар, миллий нагыслар эскизлери, фоторепродукциялар, илимий х,эм керкем эдебиятлар, аудиокасеталар, компакт-дисклар х,эм электрон ресурслардан ибарат.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
Халкымыздыц илимий, тарийхий, мэдений хэм руухый-агартыушылык мийрасын асырау, оныц жэхэн цивилизациясына коскан улесин жэнеде терецирек керсетиу, ата-бабаларымыз жараткан уллы х,эм келемли мийраслардан жасларды толыгырак хабардар етиу максетинде бзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниц 2012-жыл 9-июльде "Айрыкша бахалы х,эм сийрек баспалар сакланыуын тэмийинлеу, олардыц фондын системалы кебейтиу хэм байытыу илажлары хаккында" карары кабыл етилди. Усы карар бул женелистеги жумысларды жэнеде жокары баскышка алып шыгыуына хызмет етпекте. Китапхананыц колжазба фондында каракалпак, езбек, казак, туркмен, эзербайжан, бурят,рус, араб, парсы х,эм араб графикасындагы туркий тиллердеги колжазбалар хэм сийрек ушырасатугын баспалар сакланбакта.
Китапхананыц мактанышы болган колжазба фондыныц сийрек ушырасатугын баспалар белиминде 1764- 1939 жыллар аралыгында баспадан шыккан турли тарауларга тийисли китаплар бар. Олардыц курамын эдебият,тарийх, этнография, фольклор, география, медицина, транспорт, геология, топырактаныу, гидрология, климатология, ирригация, есимликтаныу, экономика, статистика, библиография илимлери бойынша баспалар х,эм керкем эдебиятлар курайды. Рус тилиндеги сийрек гезлесетугын баспалардыц 72 пайызы фотокопияланган баспалар болып, бул китаплар Москвадагы В.И. Ленин атындагы х,эм Ленинграддагы Салтыков-Щедрин атындагы халык китапханалары фондында сакланып атырган хэм сол дэуирде китап хэм журналлардан фотокопия туринде нуска алынган баспалар. Бул баспалар Некис, Терткуль, Ташкент, Алма-Ата, Москва, Казань, Ленинград, Ашхабад, Санкт-Петербург, Киев х,эм Рига калаларындагы баспаханалардан жарык керген китаплардан ибарат. Республикамыздыц ец кернекли алымлары хэм жазыушылары жеке коллекциялар топламларын китапханага сауга сыпатында инам етти. Олар: мэмлекет гайраткери К.Камалов, илим докторлары С.П. Толстов, Т.Жданко, К.Айымбетов, ХДамидов, Н.Аимбетов, А.Пирназаров, М.Карлыбаев, С.Бауатдинов, А.Альниязов, З.Бекбергенова, М.Аимбетов, илим кандидатлары Л.Павловская, М.Даулетяров, С.Османов, Б.Исмайлов, К.Мэмбетназаров, А.Каримов, А.Искандерова, О.Огай, С.Алламбергенова, П.Хожаметова, Сейдин Амирлан, шайыр хэм жазыушылар А.Бегимов, Т.Сейтмамутов, А.Абдиев, Э.Эжиниязов, республика аймагында жасаушы пукаралар О.Шерниязов, А.Абатов, И.бтеулиевлердиц жеке коллекцияларынан ибарат.
Халыктыц жеке пайдаланыудагы колжазба хэм литографияланган китаплар, тарийхий хужжетлер, сийрек гезлесетугын баспалар, газеталар, журналларды топлау,толтырыу хэм сатып алыуды шелкемлестириу, сондай-ак, жеке коллекциялардагы колжазбаларды аныклау хэм дизимнен еткизиу бойынша бугинги кунге дейин отыз коллекционердиц жеке коллекциялары китапхана фондына кабыл етилген. Олардыц белгили бир белеги уникал объект фондына, калган белеги академик фондка кирис етилген. Кернекли алымлар хэм илимий хызметкерлердиц уй архивинен кабыл етилген коллекциялардан "Академик фонд" шелкемлестирилди хэм жеке коллекциялардан кабыл етилген китаплар хэм журналлар усы фондка жайластырылып барылган.
Китапхананыц штатлар кестесинде бес штат бирлиги болып, бес арнаулы маглыуматка ийе китапханашылар жумыс алып бармакта. Олардан екеуи жокары
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
арнаулы маглыуматк;а, ушеуи орта арнаулы маглыуматк;а ийе. Китапханашылар Элишер Науайы атындагы бзбекстан Миллий китапханасында заманагей мэлимлеме технологияларынан пайдаланган х,алда методикалык; жэрдем керсетиу о;ыу курслары саба;ларына ;атнасып,билим х,эм кеникпелерин жетилистирип барды.
Бэршемизге мэлим, бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Кара;алпак;стан белими усы кунге шекем тек гана мэмлекетимизде гана емес, бэлки дунья илиминиц рауажланыуына ез улесин ;ос;ан илимпазларды тэрбиялап шыгарган. Ха;ый;атындада , олардын жарат;ан илимий мектеби х,эм илимий жумыслары сэулелендирилген баспаларсыз бугинги илимий процессди кез алдымызга келтириу кыйын. Элбетте бунда бай мийрас;а ийе дереклер гэзийнеси болган фундаментал китапхананыц орны айрьщша х,эм бийбах,а болып есапланады.
Кара;алпак;станда илимий китапханалардыц пайда болыуы х,эм кэлиплесиуи дэуирин уйренип шыгылыуында тарийхтаныушылык;, деректаныушылык; мэселеси айрьщша бир тарийхый изертлеу женелисин курайды. Кара;алпак;станда илимий китапханалардыц пайда болыу тарийхы х,эм олардыц китап фондларыныц кэлиплесиу тарийхын уйрениу бойынша бир катар жергиликли илимпазлар х,эмде кэнигелер илимий мийнетлеринде х,эм ма;алаларында кеплеген фактлер келтирген. бзбекстан Илимлер академиясы Кара;алпак;стан белими Фундаментал китапханасыныц тарийхы,тийкаргы китап фондларыныц кэлиплесиуи х,аккында илимпазлардан В.Бочин, М.Карлыбаев, Г.Нуратдинова, А.С. Морозовалардыц илимий мийнетлери, кэнигелерден Б.Ю.Ибрагимова, У.Айтимова х,.т.бас;алардыц ма;алалары х,эм Фундаментал китапхананыц есабатлары эх,мийетли орынды ийелейди.
Китапханалар тарийхы х,эм рауажланыу бас;ышларын уйрениу дэрежеси анализленгенде Кара;алпак;стандагы илимий китапханалар х,эм оныц алымлар искерлигиндеги орны белек изертлеу обекти сыпатында уйренилмегенлиги белгили болды. Сол себепли илимий китапханалардыц тарийхын комплексли изертлеу тийкаргы уазыйпаларыдыц бири.
Жуумакластырып айт;анда, бзбекстан Республикасы Илимлер академиясы Кара;алпак;стан белими Фундаментал китапханасы бугинги кунде республикадагы ец бай китап фондына ийе мэскан болып, халы;;а ез хызметин керсеп келмекте.
References:
1. Айтымова У., Нуратдинова Г. Дэуир менен тец цэдем таслап. Озбекстан Илимлер академиясы Карацалпацстан белими Фундаменталь китапханасы тарийхынан//Еркин Карацалпацстан . 2009 жыл, 17 ноябрь.-№139 сан-Б. 4-5.
2. Косбергенов Р. Карацалпацстанда совет власты жылларында илимниц рауажланыуы Уллы октябрь социалистик революциясыныц цырьщ жыллыгына).-Некис: Каракалпак; мэмлекет баспаханасы, 1957.- 21 б.
3. Академия Наук Узбекской ССР 1976: Справочник /Под ред. М.Нурмухамедова. -Т.:Фан, 1976. - 233 с.
4. Морозова А.С. Библиографическое указание по ККАССР. -Турткул: ККГИЗ,1932. -121 с.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
5. Aytimova, D. Bibliografiyani oqitiwda innovaciyaliq sabaqtin ahmiyeti. Евразийский журнал академических исследований, 3(10), 150-152. извлечено от https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/22044
6. Aytimova, D. The significance of an innovativelesson in teaching bibliography. Eurasian Journal of Academic Research. https://doi.org/https://doi.org/10.5281/zenodo.10020566
7. Aytimova , D. From the history of the formation and develorment of the first libraries in Karakalpakstan. Scientific Journal of the Fergana State University, 28(5), https://doi.org/10.56292/SJFSU/vol28 iss5/a49-53
8. Aytimova, D. Кутубхона ахборот муассасалари фаолиятини ривожлантиришда кутубхоначи кадрларнинг роли. https://hemis.uzdsmi-nf.uz/science/publication-scientifical-edit?id=339
9. Aytimova Dilbar Aymuratovna, "Effective Use of Pedagogical Technologies in Teaching Library Studies." Web of Semantic: Universal Journal on Innovative Education 2.5 (2023): 4043. https://univerpubl.com/index.php/semantic/article/view/1422
10. Айтымова, Д. Мэлимлеме-китапхана мэкемелеринде электрон ресурсларды хук;ук;ый коргаудын, актуал мэселелери. Евразийский журнал академических исследований, 3(12), 31-35. извлечено от https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/24074
