CC BY
30
ТКБ 007.22
Темурова Муяссар Нозимовна, саромузгори кафедраи санъати тасвирй ва %унар%ои халции МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Темурова Муяссар Нозимовна, ст.
преподаватель кафедры изобразительного искусства и народных промыслов ХГУ имени акад.Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Temurova Muyassar Nozimovna, senior lecturer of the department of fine arts and folk crafts under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru Вожа^ои калиди: дидактика, санъати тасвирй, басарй, фаъолият, дарккунй, абстрактй, расмкашй, лавозимоти аёнй
Мацола ба истифодаи принсипи айёният дар таълими санъати тасвирй ихтисос ёфтааст. Цайд мешавад, ки моуияти расмкашй %амчун фанни таълимй ва %амчун як намуди санъати тасвирй аз принсипи аёнияти таълим фасо%ати муайян, таъсиррасонии отифй ба хонандагон ва дар ниуоят намуди зо%ирии зебоишинохтиро талаб мекунад. Ин меъёр%ои дуюмин дарацанамебошад, балки омил%ои таъсиррасонии фаъол ба раванди таълим, ки ба дарккунй ва аз худ кардани мавод, ба афзоиши ма%орат ва малака ва тарбияи зебоишиносии хонандагон мусоидат мекунад. Илова бар аз ин %ангоми сохтани восита%ои аёнй бояд %ацм, цобили мушо%ида будан, хонда шудан, андоза ва табиати %арф, ихчамй, сууулати истифода дар шароит%ои гуногун, устуворй ва бе%доштиро фикр кардан лозим аст. Зикр мешавад, ки сохтани воситаи аёнии таълими босифат ва арзишнок, ки дар боло талаботи он цайд карда шуд, вазифаи ме%нат талаб ва масъулиятнок мебошад. Па%луи дигари он дар истифодаи методикаи дурусти ин восита%о дар раванди таълим иборат аст.Муаллиф кушиш ба харц додааст, а%амияти восита%ои аёнй, ки яке аз принсип%ои асосй дар илми педагогика ба шумор меравад, кушода ди%анд. Кайд карда шудааст, ки одам му%ити атрофро бо ёрии узв%ои %исси дарк мекунад. Раванди дарккунй (идрок, хотира, тафаккур, тасаввурот) %амчун цисми таркибй ба фаъолияти гуногуни одам дохил мешавад. Дар натицаи та%лил муаллиф ба чунин хулоса омадааст, ки лавозимоти аёнй барои тез ва самаранок дарк кардани маводи нав дар машгулият%ои санъати тасвирй мусоидат мекунад.
Ключевые слова: дидактика, изобразительное искусство, гуманитарные науки, деятельность, восприятие, абстракция, живопись, наглядные пособия
Рассматривается применение принципа наглядности в обучении изобразительному искусству. Отмечается, что природа живописи как предмета и как вида изобразительного искусства требует определенной гибкости, эмоционального воздействия на учащихся и, наконец, эстетического оформления по принципу остроты зрения. Это не второстепенные критерии, а факторы, активно влияющие на процесс обучения, что способствует пониманию и усвоению материала, развитию умений и эстетическому воспитанию учащихся. Кроме того, при создании наглядных пособий необходимо думать о размере, наглядности, читабельности, размере и характере письма, лаконичности, удобстве использования в разных условиях, устойчивости и гигиеничности. Отмечается, что создание наглядного пособия для качественного и ценного образования, требования к которому изложены выше, является сложной и ответственной работой. Другим аспектом является использование правильных методов этих инструментов в процессе обучения. Автор попытался раскрыть значение наглядных пособий, что является одним из основных принципов в педагогической науке. Подчеркивается роль органов чувств, посредством которых человек воспринимает окружающую среду. В результате анализа автор пришёл к выводу, что наглядные пособия помогают быстро и эффективно усваивать новый материал в изобразительном искусстве.
DOI:10.51844-2077-4990-2022-3-211-216
ИСТИФОДАИ ПРИНСИПИАЁНИЯТДАР ТАЪЛИМИ САНЪАТИ ТАСВИРИ
ПРИМЕНЕНИЕ ПРИНЦИПА НАГЛЯДНОСТИ В ОБУЧЕНИИ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМУ
ИСКУССТВУ
APPLICA TION OF THE PRINCIPLE OF VISUALIZATION IN TEACHING FINE ARTS
Key words: didactics, fine arts, humanities, activity, perception, abstraction, painting, visual aids
The application of the principle of visualization in teaching fine arts is considered. It is noted that the nature of painting as a subject and as a type offine art requires a certain flexibility, emotional impact on students and, finally, aesthetic design according to the principle of visual acuity. These are not secondary criteria, but factors that actively influence the learning process, which contributes to the understanding and assimilation of the material, the development of skills and the aesthetic education of students. In addition, when creating visual aids, it is necessary to think about the size, visibility, readability, the size and nature of the letter, conciseness, ease of use in different conditions, sustainability and hygiene. Creating a visual aid for high-quality and valuable education, the requirements for which are outlined above, is a complex and responsible job. Another aspect is the use of the correct methods of these tools in the learning process. The author tried to reveal the importance of visual aids, which is one of the basic principles in pedagogical science. It is noted that a person perceives the environment through the senses. The process of perception (perception, memory, thinking, imagination) as an integral part of various types of human activity. As a result of the analysis, the author came to the conclusion that visual aids help to quickly and effectively assimilate new material in the visual arts.
Истифодаи аёният дар раванди таълими фанхо хамвора чойгохи вижаро ба худ ихтисос медихдд ва омода намудани он бошад аз мутахассис доштани дониши хубро такозо дорад. Инсон мухити атрофро бо ёрии узвхои хдссй дарк мекунад. Шавохдди улуми маърифатшиносй нишон додааст, ки такрибан аз дах нух фоизи хамаи маълумот дар бораи онро тавассути идроки хиссии вокеияти мавчуд будаи объективй сурат мегирад.
Дарк кардан худро хамчун раванди печидаи диалектикии инъикос нишон медихдд, ки бо эх,сосот огоз меёбад ва то тафаккури абстрактй пеш меравад, дар мафхумхо ва натичагирй инъикос меёбад.
Накш ва ахамияти андомх,ои хиссии гуногун дар раванди идрок яксон нест: сахми калони маълумоти айнй - на камтар аз хафтод дар сад ба узви биной меафтад.
Равандхои дарккунй (идрок, хотира, тафаккур,тасаввурот) хамчун кисми таркибй ба фаъолияти гуногуни одам дохил мешавад ва ё дигар самаранокии онро таъмин мекунанд. Равандхои дарккунй ба одам имкон медихад пешаки хадаф накша ва мазмуни фаъолияти дар пеш истодаро муайян кунанд, дар зехни худ рафти ин фаъолият, амал ва рафторро муддате бозй дорад, натичахои амалхои худро ба рохбари ба онхо дар вак;ти ичроиш пешбинй мекунад.
Дар нимаи аввали асри ХХ равоншиносони рус дар бораи тафаккур акидахои худро иброз карда буданд. Тафаккур хамчун фаъолияти назариявии маърифатй бо амал, харакат алокаи зич дорад. Одам вокеиятро дарк мекунад, ба он таъсир мерасонад ва оламро мефахмад. Тафаккур на танхо амалро хамрохй мекунад ё амал - тафаккурро: амал - ин шакли аввалияи мавчуд будани тафаккур мебошад. «Тафаккур дар накшаи умумй аз он иборат аст, ки мо ашёро бо дигар ашёхо ба хис кардан гирифтор мекунем ва муносибати баркарор шуда ва хамкории байни онхоро эътироф мекунем, аз руи дигаргун шудани онхо дар бораи хосиятхои аз мо бевосита пушидаи ин ашё хукм мекунем» [5,с.17].
Раванди дарккуниро олимони рус Л.М.Фридман ва И.Ю. Кулагина чунин тавсиф додаад «... дарачаи инкишофи имкониятхои дарккунии одам на танхо аз вакти таваллуд сохдб будан ба аломатхои кобилият (харчанд, ки онхо дар инкишофи равандхои дарккунй накши калон доранд), балки ба кадри кофй аз хусусияти тарбияи кудак дар оила, дар МТМУ, аз фаъолити шахсии у оид ба худинкишофдихии кобилиятхои зехнии у вобаста мебошад [14, с.47].
Идроки биноии мо асосан чахони объективии мухити атрофро дуруст инъикос мекунад. «Таъсири рушноии ашё ба асаби басарй,- навишта буд. К.Маркс,- на хамчун барангехтани субъективии худи асаби басарй кабул карда мешавад, балки чун шакли айнии ашё, ки берун аз чашм вокеъ мебошад» [7,с.78].
Аслан ин хусусияти идроки басариро физиологи рус И.М.Сеченов кайд карда буд- «Вакте, ки ба чашми мо аз ягон ашё равшанй меафтад, мо на дигаргунй, ки он дар шабакияи чашм ба вучуд меорад хис мекунем, чуноне, ки интизор мешавем, балки сабаби эхсоси берунии ашёи дар назди мо истода» [11,с.81]
Ин коидахои умдаи философию гносеологй ва табиии илмй ба хусусиятхои санъати тасвирй муносибати мустаким дорад. Мачмуи коидахо дар бораи ягонагии диалектики идроки хдссй ва мантикии чахон асоси илмиву назариявии усули таълими муосири санъати тасвирй ва хусусан, расмкашй хизмат мекунад. Сухан дар бораи он, ки чи кадар идроки хисси дарачаи аввали дарккунй ба хисоб меравад, аммо ростй, тафаккури абстрактй дар вобастагии рост аз маводи мушаххас чойгир аст, дар он сурат пеш аз хама дар бораи сифат ва возехии ин мавод савол ба вучуд меояд.
^онуниятхои дарккуниро хангоми таълими расмкашй ба асос гирифта, пеш аз хдма идроки б асарии расмкашандаро дуруст ташкил кардан зарyр аст; вагарна, ба y ба асл нигох карданро омyзонидан лозим аст.
Хануз П.П.Чистяков гуфта буд, ки «Пеш аз хдма хдкикдтан ба асл нигох карданро омyхтан, ин кариб аз хама зарурй ва нихоят душвор» [15,с.81]
Расмкашй аз асл ба хусусиятхои идроки басарии ашё ва ходисахо асос карда шудааст. Хусусиятхо ва хосиятхои ин ашё ва ходисахо, шакли онхо рушноию тирагй, таносуб, сохт, хачм ва дигар сифатхои кувваи босираро тахлил накарда, расми онхоро дуруст кашидан номумкин аст. Тахлили огох,онаи асл бидуни х,адафмандй ва бепайдарпайи дарки комил ва тасвири босаводона номумкин аст. Ба туфайли мушохидаи х,адафманд ва натичабардории мантикй дар муайянкунии ашё ва анвои онхо мо идроки чахони берунаро нигох дошта метавонем.
Ба вазифаи мо баррасии мох,ияти маърифатшинохтии эчодиёти бадей, пайванди мураккаби диалектикии тасовири эхсосй ва тафаккури абстрактй дар х,авзаи хунар инъикос меёбад наистодааст. Масъала дар асосноккунии методи илмиву назариявии аёнй дар таълими расмкашй ва муайянкунии хусусият ва накши идроки басарй дар раванди аз худ кардани саводи тасвирй мебошад.
Тафаккури одам, раванди дарккунии мантикй ва зебоишиносй, идрок ва инъикос вокеияти объективии мавчудбуда ногусастани бо образи аёнй алокаманд мебошад, ки Г.Песталосси «огози олй» аммо ЯА^оменский «коидаи тиллоии таълим » номида буд. Я.А. ^менский тасдик карда буд, ки «...хеч чиз дар дарккунй мавчуд нест, чй кадар пештар дар хиссиёт набуд, аз ин лихоз в бинобар ин омузишро на аз шархдихии шифохй дар бораи ашё, балки аз аёнй аз болои он мушохида карда огоз кард. Мо умуман кушиш ба харч дихем, ки омузишро хамеша бо ёрии мушохидаи шахсй ва аёнии хиссиёти огоз намоем» [4, с.8].
Мумкин аст бисёр гуфторхои мутафаккирон, философхо, классикони педагогикаро мисол орем, ки онхо ба тарбияи «санъати дидан»-ро дар истифодаи воситаи аёнй дар таълим хидоят кардаанд.
Танхо ба баъзе аз онхо махдуд мешавем: Г.Песталосси хисоб мекард, ки «биниш инчунин санъат аст ва барои он, ки хуб бинем, яъне тез ва дуруст ашёро бо хама кисмхои он ва хусусиятхои он хамчун аз руйи шакл ва ранг кашида гирем омухтани муоинакунй зарур аст» [9, с.12]. Барои мо ин конуният ахамияти махсусро ба даст меорад, чунки муносибати рост ба хусусиятхои методикаи таълими санъати тасвириро дорад.
Ба назария ва амалияи айёнияти педагогй сахми калон ва арзишнок ба КД.Ушинский тааллук дорад. Табиати бачагона - тасдик кардааст «у,-равшан айёниятро талаб мекунад» [13,с.265]. Дар бораи накши айёният дар раванди таълим сухан карда, КД.Ушинский ишорат карда буд, ки таълим бояд дар «Мушохидаи зиёда» сохта шавад. Ба саволи таълими айёнй КД. Ушинский чунин чавоб медихад: «Хд, ин чунин омузиш аст, ки на ба тасаввурот ва сухан, балки дар образхои мушаххас, бевосита дарккунй аз тарафи кудак сохта мешавад» ва хоказо: «ин рафти омузиш аз фахмо ба мавхум, аз тасаввурот ба акл чунин табий мебошад, ки ба чунин конунхои равонии равшан ва фахмо асос ёфтааст, ки зарурияти инкори онро танхо он, ки умуман зарурияти мувофик карданро дар таълим бо талаботхои табиати одами, умуман хусусияти кудакро инкор мекунад» [12, с.101].
Ин конуниятхои философй ва илмй педагогй такя ва тасдикро дар додахои табиатшиносй хусусан, дар таълимоти И.П.Павлов дар бораи фаъолияти асаб, дар низоми якум ва дуюми сигналхо ёфтааст. Низоми сигнали дуюм, ки асоси физиологии нутк ва тафаккури одам, ки дар натичаи таъсири муайяни омилхои ичтимой ба y, фаъолияти чамъиятй-мехнатй ба хисоб меравад [8, с.597]. Дар раванди хамшафат будан бо кобилият низоми сигнали дуюм бо якум ба якчоя амал кардан мегузарад, механизми амали онро равона ва ислох мекунад. Робитаи мутакобилаи диалектикии хиссиёт ва тафаккури абстрактй он мавкеъ ба хисоб меравад, ки умуман масъала дар бораи накш ва ахамияти айёният дар педагогика ва хусусан дар педагогикаи бадей хал кардан лозим аст. Дар вокеаи мазкур моро айёният дар тадриси расмкашй хамчун фанни таълимй шавковар аст.
Агар бочиддият гуем худи расмкашй аз асл яке аз шаклхои дарккунии вокеияти усули таълимии айёнй ба хисоб меравад. Аммо ин хусусияти инъикоси хаёт бо воситаи санъат на танхо нест намешавад, балки баръакс истифодаи принсипи айёният дар таълими расмкашй васеъ ва хаматарафа дар назар дошта шудааст. Бо баробари ин муаммои муносибати хиссиёти биной ва идрок, мушохида ва образхои аёнй дар усули таълими санъати тасвирй нокифоя коркард шудааст. Бисёр масъалахо ва чанбахо дар адабиёти тахдщй гуногун хал карда
шудааст. Ин халхо дар адабиёти методй ва дар амалия дар зидиятхо бо хамдигар чойгир мебошанд ва ин ба натичаи омодагии хонандагон манфй таъсир мерасонад. Аз ин лихоз, баъзе конуниятхои методиро бодиккат муоина кардан зарур аст.Дидактика ба асос гирифтааст, ки айёният- на метод ва на тарзи таълим, балки яке аз принсипхои асосии дидактикй, ки дар раванди таълим истифодаи воситахои техникй ё тарзхоро талаб мекунад, мебошад. Ба сифати воситахои таълим дар расмкашй бояд асбобхои айёнии гуногун истифода бурда шавад, ба монанди:
Намунахои айёнияти таълимию методй таблиса, накшахо ва гайра.
1. Асархои рассомони точик ва хорича, рассомони муосир, корхои бехтарини хонандагон.
2. Колбад ва асбобхо, лавозимот, кинофилмхои таълимй ва гайра.
3. Намоиши амалии коидахои тасвир бевосита ба кори хонандагон ва дар тахтаи синф бо бур.
Мазмуни назариявии таълими расмкашй метавонад ва бояд бо ёрии воситахои айёнии дар
боло нишондода ошкор шавад. «Дидактика сохаи махсуси педагогика буда, конуниятхои ташкили чараёни таълимро меомузад. Дидактика аз калимаи юнони didasko- таълим, таълимдиханда - омузгор гирифта шуда, маънои пурраи он санъати таълимдихй » аст» [1,с. 191].
Яке аз воситахои таълими айёнй ин овезахо (таблиса) мебошад, ки он хдм конуниятхои худро дорад:, Яке аз хусусиятхои таълимию методии овезахо дар мувофикатии маводи тасвирй ва матнй мебошад. Мавчуд будани матни фахмонидадихй истифодаи овезаро дар машгулият сабук мекунад, самаранокии онро баланд мекунад, имкониятхои кори мустакилонаро боз мекунад, диккати хонандагонро фаъол мекунад. Матни овезаи таълимй бояд кутох, пурмазмун, бо маводи графикй алокаманд бошад [2,с.91].
Эчодкорона дар таълими расмкашй принсипи айёниятро истифода бурда, мо дар хонандагон кобилияти фар; кардани идроки басариро инкишоф медихем, онхоро чамъбаст мекунем, монандй ва гуногунии ашё аз руи шакл, бузургй, сохт, чойгиршавй дар фазоро муайян мекунем. Ашё ва ходисахое, ки моро ихота мекунад дар хотираи мо тасаввурот дар бораи аломатхои объективии мавчуд буда, бокй мегузорад. Аммо дарки дуруст ва тасвири онхо аз махорати тахлил карда тавонистани асл бо усули мукоиса вобаста аст, аммо ин якбора ва на ба хар хонандагон муяссар мешавад. Ба омузгор зарур аст, ки пеш аз огози машгулият акаллан худаш фикран рафти сохтани расмро анчом дихад, то ки дар машгулият мушкилихои тахминиро муайян кунад. П.П. Чистяков гуфта буд, ки «Пеш аз ба расмкашй огоз кардан, бодиккат аслро (натура) тахдил кардан зарур аст». Ба тахлили максадноки айёнии асл тасвири босаводона анчом дода намешавад.
Ин масъаларо бо истифодаи воситахои айёнй хал кардан мумкин аст. Накши онхо дар раванди дарккунии вокеияти атроф боз хам ахамиятнок мебошад, ки дар азхудкунии мавод на танхо эхсоси басарй, балки тахлилгархои хиссиётии идрок иштирок мекунанд. Маълум аст, ки лавозимоти айёнй чй тавре такмил наёфта бошад, омузиши аслро иваз карда наметавонад, ки сарчашмаи асосии дониш ва таассуроти мо дар бораи чахони атроф ба хисоб меравад. Лавозимоти айёнй - ин унсурхои мазмуни таълим, аммо на дар мавхумхои абстракй, балки дар образхои мушаххасй басарй ифода ёбанда.
Мазмуни барномаи таълимиро мушаххас гардонида, ашё нишона ва хосиятхои хоси онхоро дар ва ходисахо муайян кардан лозим аст. Лавозимоти айёнй алокаи назария ва амалияро амалй мегардонад, хамчун воситаи ёрирасони дарккунй ва сарфахмии ин ходиса ва ашёхо хизмат мекунад. Воситахои айёнй хамчун методхои самаранок дар таълим хонандаро бо асл наздик мекунад, ба он бевосита мулохиза рондан, идрок ва тахлил кардан таъсир мерасонад. Олими барчастаи точик М.Лутфуллоев оид ба принсипхои айёният дар таълим чунин навиштааст: «^ариб хамаи олимони дидактик бар он акидаанд, ки айёният дар таълим яке аз асосхои (принсипхои) кадимтарин мебошад ва ин чо дорад: чун мо тасдик мекунем, ки дониш натичаи тачрибаи инсон аз табиату чамъият аст, пас худи табиат бояд дар маърази таълим карор бигирад, на гуфтахое дар бораи он. Я.А.Каменский, ки хакикат асосгузори ин асос шумурда мешавад, мукобили он буд, ки талабахо танхо дар доираи китоб махдуд шаванд. У мегуяд: «Тарзе бояд омузонд, ки одамон на аз китоб, балки аз замину осмон, аз булутзорону (як навъи дарахт) шулашзорон (навъи буттае дар кухсорон) бигиранд, яъне онхо асли чиз ва ашёхоро омузанд ва донанд, на мушохидахо ва гуфтахои дигаронро» [3, с.277].
«Аёният бештар барои эхсоси дониш замина мегузорад ва кобилияти аёниро инкишоф медихад. Барои он, ки хамин тавр раванди таълим тархи яктарафа нагирад, мисолхои аёниро бо максади инкишофи кобилияти зехнй ё тафаккури мантикй истифода кардан лозим [6,с.407].
Яке аз функсияхои лавозимоти аёнй дар он аст, ки бо ёрии онхо возех ва фахмо ин ё он мафхуми назариявиро кушодан мумкин аст. Намоишхои аёният натанхо диккат ва идроки
хонандагонро фаъол мекунад, балки барои дар онхо ташаккули тасаввуроти дуруст ва мафхумхо хамчун воситаи муассир хизмат мекунад.Лавозимоти аёнй ба инкишофи мушохидаи асл, тафаккури мантикй ва тахлилй, мустахкам гардидани маводи таълимии омухта шуда мусоидат мекунад.Дар маълумотномаи психологии муаллим оиди функсияи лавозимоти аёнй чунин омадааст: «Функсияи лавозимоти аёнй бисёр гуногун мебошанд. Вакте, ки дар раванди таълим вазифаи ба хонандагон додани образи зиндаи рангоранги на онкадар маълуми порчаи вокеъият, дар ин самт тачрибаи хиссиёти онхоро васеъ кардан, таассуроти онхоро бой гардонидан ба вучуд ояд хулоса, барои онхо мушаххас, вокеи ва аник ин ё дигар доираи ходисотро тасаввур кардан имконият хаст. Ташриф ба боги хайвонот, расмхои таърихй, суратхои нависандагон ё олимон ва гайра хамаи ин барои кудак мушаххас ва таъсирнок мегардад, агар дар таълим сухан дар бораи он равад» [14, с.243].
Хусусияти омузиши ашё ва ходисахои дар раванди аз худ кардани донишхои тасвирй аз он иборат аст, ки накши муайянро идроки бевоситаи басарй мебозад,бо ёрии воситахои аёнй дар мушохидакунанда диккати фаъол ва максаднок ташаккул меёбад. Накши воситахои аёнй дар таълим ва тарбияи хонандагон дар он аст, ки бо таъсиррасонии эмосионалй ба психологияи хонанда онхоро ба тахлили чукури асл мусоидат мекунад.
Х,амин тавр, решахои гносеологии аёният, асосхои илмй назариявии онхо, накш ва ахамияти воситахои аёниро дар раванди таълими расмкашй маълум кардем. Воситахои аёнй ба фаъолияти мустакилонаи маърифатй, баланд бардоштани самаранокии методикаи гузаронидани машгулиятхои фардй ва гурухй мусоидат мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азизов,А.Методикаи таълими технология (таълими мехнат) дар низоми муносибати босалохият/А.Азизов, М.Сайфудинов,Ф.Муминов,М.Ч,ураев.-Душанбе, Маориф.-2018.-363 с.
2. Гагич, А.Е. Основы наглядного обучения рисунку/А.Е.Гагич.- Карачаевск, 1972.-364 с.
3. Коменский,Я.А. Великая дидактика/Я.А.Коменский.-М.,1955.-277 с.
4. Леонтьев,А.Н.Очерк развития психики/А.Н.Леонтьев.-М.,1947.-17 с.
5. Лутфуллоев,М.Педагогикаи миллии халки точик (осори педагогй, чилди 6)/ М.Лутфуллоев.-Душанбе-2015.- 407 с.
6. Маркс, К. Сочинения, т.1/К. Маркс,Ф.Энгельс.- М.,1950.- 81 с.
7. Павлов, И.П. Двадцатилетний опыт обиктивного изучения высший нервной деятельности(повидения) животных/ И.П.Павлов.- М.,1938.-597 с.
8. Попова,М.М. Иллюстрированная история методики рисовании /М.М.Попова. - СПб, 1909.-12 с.
9. Рубинштейн, С.Л. Основы общей психологии/С.Л. Рубинштейн.- М., 1973.-341 с.
10.Сеченов, И.М. Избранные произведения/И.М.Сеченов.-М.,1947.-433с.
11.Ушинский, К.Д. Избранные педагогические сочинения, т.1/К.Д.Ушинский.-Москва Учпедгиз,1993.-156 с.
12.Ушинский, К.Д. Собрание сочинений, т.6/ К.Д. Ушинский.-М., Изд-во АПН РСФСР, 1949.265 с.
13.Фридман, Л.М. Психологический справочник учителя/Л.М.Фридман,И.Ю.Кулагина.-М.: Просвещение, 1991.- 288с.
14.Гинзбург, И.В. Чистяков П.П. и его педагогическа система/И.В.Гинзбург.-М.,-Л.Искусство, 1940.-135 с.
REFERENCES:
1 Azizov, A. Methodology of technology education (labor education) in the system of competent attitude/A. Azizov, M. Saifudinov, F. Muminov, M. Juraev. - Dushanbe: Education. 2018. - 363 p.
2. Gagich, A.E. Fundamentals of visual teaching of drawing / A.E. Gagich Karachaevsk, 1972. - 364 p.
3. Kamensky, Ya.A. Great didactics / Ya.A. Kamenskaya. - M., 1955.-277 p.
4. Leontiev, A.N. Essay on the development of the psyche / A.N. Leontiev. - M., 1947. - 17 p.
5.Lutfulloev, M. National pedagogy of the Tajik people (pedagogical works, volume 6). Dushanbe-2015.- 407 p.
6.Marx. K and Engels. F. Collected Works, - V.1. - M., 1950. - 81 p.
7.Pavlov, I.P. The Twenty Years of Objective Study of Animal Higher Nervous Activity (Behavior) / I.P. Pavlov. - 1938. - 597 p.
8. Popova, M.M.Tsit, based on the book An Illustrated History of Drawing Methods, St.Petersburg, 1909.-12 p.
9. Rubinshtein, S.L. "Fundamentals of General Psychology" / S.L. Rubinstein.- M., 1973.-341 p.
10. Sechenov, I.M. "Selected Works". M., 1947.-433 p. teachers.-M.: Education, 1991. - 288 p.
11. Ushinsky, K.D. Selected pedagogical works, V.11, Uchpedgiz, 1993.-156 p.
12. Ushinsky, K.D. Collected works, v.6, Publishing House of the APN of the RSFSR, 1949.-265 p.
13. Friedman, L.M. Psychological reference book of the teacher / L.M. Fridman, I.Yu. Kulagina.-M.:Education, 1991. - 288 p.
14. Ginzburg I. V. P. P. Chistyakov and his pedagogical system. L.-M.: Iskusstvo, 1940. 204 p..
