CC BY
9Фарит Закизянович ЯХИН - доктор филологических наук, ведущий научный сотрудник отдела литературоведения института Языка, литературы и искусства им. Г.Ибрагимова Академии наук Татарстана
Россия, Казань, e-mail: yahin@yandex.ru
Для цитирования: Ф.З. Яхин. Исследование истории старинного произведения «Сказание о Бабахане» // Общество и государство. 2023. №2(42). С.44-57 DOI: 10.24412/2224-9125-2023-2-44-57
ИССЛЕДОВАНИЕ ИСТОРИИ СТАРИННОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ
«СКАЗАНИЕ О БАБАХАНЕ»
АННОТАЦИЯ
Статья посвящена исследованию классического татарского средневекового сказания о Бабахане. Данное произведение изучалось в школах, вузах, указывалось, что год и место написания его не выявлены. В связи с этим в сборниках и статьях-поисках ученых появлялись немало предположений и догадок, загадочных интерпретаций о жизни автора и истории сюжета произведения. Критически рассматривая их, можно написать не одну монографию. Автор данной статьи знакомит читателей со своими научными находками, интересными догадками, проведя отдельное кропотливое исследование по истории «Дастана о Бабахане».
Ключевые слова: Бабахал, Тагир, Зухра, Магим, татарская литература, дастан, история сюжета, Кылыч Сайяди.
Фэрит ЗэкиЖанович ЯХИН - Татарстан Фэннэр академиясе Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэ-бият Ьэм сэнгать институты эдэбият белеме бУлеге эйдэп баручы фэнни хезмэткэре, профессор Россия, Казан, e-mail: yahin@yandex.ru
БОРЫНГЫ ЭСЭРЛЭРЕБЕЗДЭН «БАБАХАН ДАСТАНЫ»
ТАРИХЫН АЧЫКЛАУ
«Дастаны-Бабахан» («Бабахан дастаны») белэн бэйле фэнни эзлэнулэрнец буген дэ тэмамланганы юк. Аньщ авторы Кылыч Сайяди икэнлегебэхэс ту-дырганы булмады.
Сайяди (яки Сэйади, яисэ Сэййади, Саййади — бу тврлечэ язылуларыньщ сэбэбе бары тик грамматик кагыйдэлэрне ацлау-ацлату узенчэлегеннэн генэ килэ) — нисби исем, ягъни автор узен туган твбэ-генэ, шэНэренэ-авылына яисэ бер-бер Ж,ирлеккэ, гаилэгэ (фамилиягэ), халыкка, кабилэгэ нисбэт иту-еннэн. Шунлыктан аны, мэсэлэн, «Сэйад шэНэрен-нэн булгандыр» дияргэ тулы нигез бар, дибез. Ан-дый аталыштагы кала хэзерге Твркестанда бар. Ул Эму-Дэрья елгасыньщ сулъяк ярында, Твркмэнабад (Чырж,ау) шэНэреннэн квньяк-квнчыгышка таба 47 км ераклыкта, 1939 елдан шэнэрчек, ана кадэр — авыл, э 2016 нчы елда гына шэиэр дэрэж,эсен алган. Аньщ башка тврле тарихчасы безгэ мэгълум тугел, шундый исемдэге башка бер авыл яки шэиэр бар-дырмы-юктырмы — белмибез.
Урта гасырларда Кавказда, Араке елгасы буйла-рында, борынгы Ереван (ул вакытта «Ируван» атал-ган) тирэсендэ «Чухур-Сагад» (Сэгадэт чокыры, Бэхет узэнлеге) булган. Чьщгыз хан яулары заманнарында бу тирэлэргэ, монголлар кысраклап китереп, Урта Азиядэн кара-коюнлы (ягъни кара-куйлылар) халкы
килеп урнашкан Иэм хэтта Эрмэнстан иле белэн дэ аларньщ хвкемдарлары кайбер чорларда идарэ иткэннэр. Галимнэр ул кара-куйлыларньщ беренче хвкемдары Сэгад исемле булган, шуна курэ бу твбэк-не «Сэгад инкулеге» дип атаганнар, дилэр. Моньщ белэн ул Ж,ирлэрнец Сэгад (Сэгадэт) хвкемдарныкы икэнлеген белдергэннэр. Угыз кабилэлэре белэн кыпчаклар кушылып, берлэрендэ «Сэгад инкулеге», икенчелэрендэ «Сайяд чокыры» буларак эйтелеп йвртелгэн. Монда кыпчаклар исэ кара-куйлылар аталган угызлар килгэнче ук яшэгэннэр, квтулеклэре белэн кучмэ тормыш корганнар. Ир-егетлэре курше дэулэтлэрдэ хэрби хезмэттэ торганнар, алар мэнфэ-гатен яклап яуларда йвргэннэр. Тормыш кэсеплэре шуннан гыйбарэт икэн. Э гаилэлэре шушы узэнлек-тэ кучмэ тормышта тирмэлэр корып гомер евргэн. Монгол яулары белэн беренче тапкыр очрашканда да алар шул хэллэрендэ булганнар. Кыпчак ханны-рыннан Кунчак (Кончак, Квнчак) хаиньщ улы Чура (Юра, Ж,орЖ,) шушы билэмэлэрдэ хуж,а саналган, Ж,эбе-нойон Ьэм Свбудэй-баиадур Ж,итэкчелеген-дэ монголлар явы аларны Твньяк Кавказга китэргэ мэж,бур иткэн. ГалимнэрнеН язуына Караганда, кара-куйлылар кученеп килгэндэ, бу инкулек инде буш калган, дилэр. Э бэлки кыпчаклар уз кардэшлэре угызларны яннарына сыендырганнардыр?
Кызыклы фактлардан берсе — татар халкында ЕТукай мэртэбэсендэ искэ алынучы шагыйрь кебек ук, эрмэннэрдэ кунеллэреннэн твшмэгэн XVIII йвз шагыйре Саят-Нова (Арутюн Саядян) бар. Ул шушы твбэк белэн бэйле тэхэллус йврткэн тугелме? Эзер-байж,ан шагыйре Шаи Хатаи (Исмэгыйль Хатаи, 1487-1524) шулай ук шушындый нисби имзада узен кайбер эсэрлэрендэ курсэтэ торган булган, чвнки ул -ак-куйлылардан (ак-коюнлы), э алар бу инкулекне XV йвздэ яулап алганнар, аны «Сайад» («Са-ад») дип атап йврткэннэр. Исмэгыйль Хатаи шунда ускэн. Ул Нэсими шигъриятен иж,атында влге иткэн, хоруфи-ларньщ шигырьлэрен эдэби идеал санаган.
Шулай итеп, «Сагад» яки «Сайяд» дип аталып йвртелгэн ул инкулек-узэн «Чухуры-Сайад» («Чу-хуры-Сагад», «Чухуры-Сайяд», «Чохур Са-ад» ва-риантларында да халыкларда асылда тел-с9йлэм узенчэлеклэре чагылышьшда тврлечэрэк аталып йвртелгэн), урта гасырларда Кавказда шактый бил-геле твбэклэрдэн булган, аны шагыйрьлэр узлэренен нисби исемнэрендэ дэ курсэткэннэр.
Сайяд ицкулегендз татарлар ХШ-Х1У гасырлар буена тоташ диярлек идарэ иткэннэр. Эмма XIII йвз ахырында кара-куйлы угызлары берара встенлек алып, аларны узлэренэ буйс^1ид^1рганиар. Шушы твбэктэ кара-куйлылар эмире узен хвкемдар буларак таныту макстында «эмире чухуры-Са-ад» дип атап, «Сайяд инкулеге эмире» дэрэж,эсен алуга ирешкэн. Чвнки Чухуры-Сайяд куптэннэн шушы атамада бу-лып, эмир вчен ул нисби исем булып киткэн. Димэк, ул эмирнен уз исеме булмаган. Монда яшэуче ха-лыкларны да (хэзер свйлэшэбез бит«арчалар», яки «сарманнар», яисэ «казаннар» дип) «сайядлар« Иэм «са-адлар» буларак йвркэннэр. «Сайяд» Иэм «са-ад» бер ук аталышньщ ике тврле фонетик фарианты гына икэнлеге анлашыла торгандыр? Аньщ «сэгад» дигэн-нэре дэ шул ук тел узенчэлеклэренэ бэйле, билгеле. Хэер, «сайат» дигэне дэ бар, гарэп графикасындагы язмаларда анысы да теркэлгэн. Мэсэлэн, эрмэн шагыйре Саят-Нова «Саят»ны уз язмасында «Сайат» язган (гарэп графикасындагы язуларында ул ачык куренэ). Бу узэнлектэ хэзер дэ тврле халыклар яши.
Сайяд чокыры-иЦкулегендэ иске заманнарда Ордубад каласы булып, 1047 нче елда аны салчук (сэлж,ук) твреклэре яулап алганнар. Шуннан сонДП йвздэ бигрэк тэ, ул данлыклы калаларньщ берсенэ эверелэ, сэудэ юлында Кавказда твп капкаларньщ берсе санала. XIII йвздэ Ордубад монголлар явы астында кала. Ж,имерелэ.
Сайяд ицкулегендзге бу каланы бэлки «Сайяд каласы» буларак та халык телендэ атагаииардыр? Булырга бик мвмкин (Казанны «Татарстанньщ баш-каласы» дигэн кебек, твбэккэ бэйле рэвештэ шэиэр исемнэрен халыкта атау тэртибен куздэ тотып бу фи-кергэ килэбез). Эмма моны чыннан да шулай булган дип расларлык язмалар элегэ табылганы юк.
Ордубадньщ «Урда каласы», ягъни «Гаскэр торган шэнэр» дип аталуы кызыклы. Алтын Урдада андый калаларны «Твмэн» исеме белэн атаганнар, алар да твп кэрван юлларында урнашканнар. Мэсэлэн, Твмэн -Себердэ, Урта Азия Иэм Кытай белэн Идел буе арасындагы сэудэ юлында, Темников — Мор-
довада, Европа Иэм Русь иле белэн Идел буе Иэм Кавказ арасындагы олы кэрван юлында урнашкан. Ордубад, димэк, Кавказда шулай ук кэрван юлларын саклаучы гаскэрлэр торган кала булган. Аларньщ кэрваннарны юлбасарлардан саклап озата йвргэн хэрбилэрне туплаган твп станнар икэнлеге бэхэс уята алмый. Димэк, Ордубад, яки Урдабад, яисэ Урдубад Иичбер сэер атама була алмый. Дврес, ул инкулек-нен эувэлдэн ук «Сайяд» яки «Сагадэт» аталуы сэ-бэплэре безгэ тэмам ачык дия алмыйбыз. «Сайяд» дигэннэрендэ -«аучы», «сэгадэт» дигэндэ -инде атама «бэхет» мэгънэсенэ ия булып, «са-ад» Иэм «сайад» яки «сайат» шуларньщ фонетик вариантлары гына, дибез дэ, эмма аларньщ мэгънэлэре бвтенлэй башка икэнлеген искэрергэ мэж,бурбез.
Баштарак вакытларда «Чухуры-Сэгадэт» исемен йвртеп, ягъни «Бэхет инкулеге» мэгънэсендэ аталып, аннары «Сайяд»ка, ягъни «Аучы»га эйлэнуе, анда киек-ж,анварныц куплэп урчеп, аучылык вчен унай шартлар барлыкка килугэ, хвкемдарларньщ ау аулап ял иту урыны булуына нисбэттэ исеме дэ узгэргэн дип анлатыла ала, билгеле. Атаманьщ фонетик ян-гырашы узгэруе Иэм тврледэн-тврлегэ кучуе, монда яшэгэн халыкларньщ берлэре киткэннэн сон, алар урынына башка кавемнен килуеннэн дэ килеп туа ала, билгеле. Бусы да мантыйкка сыешлы. Чвнки угызларда «сэгадэт» сузе «са-адэт» буларак эйтелэ. Бу факт исэ кара-куйлылар монда килгэндэ инку-лекнен «Сагад» аталаганлыгы хакында свйли тугелме? Алар бу Ж,ирлэрне, димэк, шул рэвешле атаган халыкларны яулап килеп урнашканнар булып чыга. Ничэмэ татар авылы Иэм шэиэре рус телендэ бвтенлэй башкача янгыраш алган кебек, руснын Легцевы татарда Лэшэугэ эйлэнгэн сыман, монда да шундый ук хэл кузэтелэ дияргэ кала. Атамаларда фонетик янгырашнын узгэрешен башкача анлатып булмый. Шулай килеп чыкканына ышанырга гына кала. Эмма ни вчен бер гарэп атамасы — «Сайяд», икенче гарэп атамасы «Сэгадэт»кэ алыштырылган сон? Ордубад белэн алай булмаган тугелме сон?
Монда да хикмэт халыкларньщ тел узенчэлеклэренэ бэйле. Кара-куйлылар вчен (узлэренчэ атасак: кара-коюнлулар) «сайяд» та, «сэгад» та бер тврле, ягъни «са-ад» рэвешендэ эйтелгэн, омонимик янгыраш алган. Бугенге твркмэн теленэ игътибар итсэк, ала «атага» дип свйлэшми, «ата-а», дилэр, «алган», дими, «алйан», ди, «берйэн» («биргэн»), эмма «алан», «берен»не дэ бар. Мэсьэлэне Ж,ентеклэп анлатуны тел белгечлэренэ калдырабыз.
Эрмэн шагыйре (хэер, грузинча Иэм эзербай-ж,анча да язганлыгы сэбэпле, аны вч халыкньщ да шагыйре булуын танырга кирэк) Арутюн Саядянны да «Сайат-Нова» буларак белэлэр, дидек. Аньщ тэхэ-ллусе «Саядян» нисбеннэн ясалмаганмы? Уз язуында бу шулай. Анда, кабат искэрик, «Сайат» диелгэн, «Саййат-Нэува», хэтта.
1914 нче елдан бирле Тбилисидэ (Тифлистэ), аньщ кабере янында, ягъни Сурб-Геворк эрмэн чиркэве ишегалдында беек шагыйрьнен бэйрэме ел да узды-рыла. Ул май аенда Вардатон (гвл чэчкэсе)бэйрэме буларак оештырыла. Анда тарихи халык музыка ансамбле чыгыш ясый, шагыйрьлэр шигырьлэр укый,
халык кукрэклэренэ кызыл роза-гвлчэчэк кадап Ж,ыела.
Арутюн Саядян 1712-1795 нче елларда яшэгэн, Сайат-Нова исеме белэн танылган. Аны буген дэ шулай атап йвртэлэр. Эрмэн телендэ 68 шигыре, гру-зин-гврж,ичэ 34 шигыре, эзербайж,анча 115 шигъри эсэре мэгълум. Асылда эсэрлэре грузин элифбасында сакланганнар. Моньщ аерым сэбэплэре бар.
Сайат-Нованьщ (Нэуваньщ) тормыш юлы, хэбэр-лэрдэн Ьэм риваятьлэрдэн алып твзелгэнгэме, шак-тый гыйбрэтле. Ул Тифлис шэнэрендэ туган дип санала. Эмма шигырьлэре нигезендэ бу фактны бэхэс тэ итэлэр.
Ул яшьли шигырьгэ Ьзм Ж,ырга-моЦга тартыла. Эмма системалы белем алу бэхетен татымый. Ши-гырь-моЦда, башка шагыйрьлэр кебек ук, ул да Illah Исмэгыйль Хатаиньщ иж,атын влге итэ.
Illah Исмэгыйль Хатаи Сэфэвилэр дэулэтен твзегэн бвек шэхес. 1500 нче елда Кавказны яулый башлый, 1501 нче елда Бакуны ала. 1487-1524 нче елларда яшэп, узен эзербайж,анньщ inahHHiiiahbi итеп таныта, «Сэед Гасыйм» тэхэллусе белэн яза. Аньщ «Сайяд» имзасы да булган, дилэр. Бу исэ «Сэ-ед»не «Сайяд» буларак, гарэпчэ язылышта шактый охшаш булулары сэбэпле, кулъязмаларын кучеру-челэрнец хатасыннан дияргэ мвмкин. Illah Хатаи уз заманында бвек шагыйрь буларак танылып, иж,аты шигъриятнен бвек влгесенэ эверелэ.
Сайат-Нова яшьли Хатаиньщ иж,ат мирасы тэ-эсирен татып, ахырда аньщ мисалында зур шагыйрь буларак формалашып Ж,итэ. Тифлис naTinahbi Ираклий Икенче аны уз сараена алдыра. Сайат-Нова андатуры сузле шагыйрь буларак таныла. Ул чор вчен гадэти булганча, Ираклий сараенда да тврки телдэ шигырьлэр иж,ат иту Ьэм укып ярышу гадэте са-клана. Сайат-Нова бу яктан да танылу таба. Кайбер хэбэрлэргэ Караганда, ул падишаиньщ сенлесе Анни Батонишвилигэ гашыйк була, ана эсэрлэрен багыш-лап яза. Шул сэбэпле аны сарайдан читлэштеру Ж,а-ен карыйлар. Гади кеше баласыньщ патша нэселенэ гыйшык тотуы тэуфыйксызлык санала. Кайбер рива-ятьлэрдэ аньщ мэхэббэте Ираклий Икенченец кызы булу хакында да свйлэнелэ. Ике-вч елдан шагыйрьне патша кабат уз сараена кайтарта. Эмма Сайат-Нова инде гыйшкын тапмый, сагышка бирелэ. Сарайдан китэргэ мэж,бур була. Гилэн каласына килэ Иэм андагы эрмэн чиркэвендэ хезмэт итэ башлый, диндар булып яши. Стипонос исемен ала. Эмма монда да ку-неле тынычлык тапмый. Сайат-Нова кабат Тифлискэ кайта. Аннан Kahn каласына юл ала. Анда килеп, мэктэптэ укыта. Мэрмэр исемле кызга ейлэнэ. Оган Иэм Мэликсэт исемле уллары, Сара Иэм Мэрж,эм исемле кызлары туа. Эмма хатыны 1768 нче елда вафат булгач, Сайат-Нова диндарлыкка кабат кайта Иэм моныстанда яши башлый. Шул елларда Ara Мвхэммэт гаскэре Кавказга басып керэ. Сайат-Нова, гаилэсенэ кайтып, аларны Моздак каласына оза-та. Узе Тифлискэ юнэлэ. Ara Мвхэммэт гаскэрлэре Тифлискэ бэреп керэ. Чиркэудэ гыйбадэт вакытында Сайат-Нова алар кулыннан Иэлак булган дип санала.
Сайат-Нованьщ иж,ат мирасын улы Оган (ягъни «Иван») китап итеп кучереп туплый. Аны «Дэфтэр»
дип атый. Моны грузин шаНзадэлэреннэн Тэймураз (1782-1846) утенече белэн башкара. Ул шаизадэ аны яшь вакытында куреп, ишетеп белгэн икэн. «Дэфтэр» Тэймураз вчен грузин элифбасында твзелэ.
Сайат-Нова калэменэ «Дастаны-Бабахан»ны нисбэт итэргэ мвмкинме? МоЦа ачык Ж,авап бирэ алабыз: Иич кенэ дэ мвмкин тугел! Эмма шагыйрь-нен «Сайат» булуы кызыклы.
Хэер, Шаи Исмэгыйль Хатаи да дастанньщ авторы була алмый, бусы да твгэл мэгълум.
Димэк, «Бабахан дастаны» ни XIV, ниХУП, ни-ХУШ йвзлэрдэ язылмаган.
Ул гасырларда ТаИир-ЗвИрэ мэхэббэте хакында риваятьлэр халык арасында яхшы мэгълум булып, инде тврле вариантларда яшэгэн булган. Аларда «Дастаны-Бабахан»дагы эдэби кузаллаулар тэртибе бвтенлэй юк.Алар башка эдэби кузаллаулар стихия-сендэ мэйданга чыкканнар, иж,ат ителгэннэр.
Тагын да шунысы кызыклы, Сайат-Новага кай-тсак, аньщ этисе МаИтяси Карапэт Саядян булган, яшь вакытында Олеппо шэнэрендэ яшэгэн, энисе Сара исэ Тбньяк Эрмэстанньщ Сэнаин каласыннан икэн.
Бу фактлар Сайат-Нованьщ нисби тэхэллусен дврес ачыкларга ярдэм итэ. Аньщ Сайат булуы чын-нан да этисенэ нисбэтле, анардан килгэн Саядян фамилиясенен кыскартма формасы гына булып тора. «Нова»сы — «нэува» сузеннэн, «моЦлы» мэгънэсенэ ия. Шулай булгач, Сайат-Нова тэхэллусе аньщ уз фамилиясенэ кушылган, «Галишэр Нэваи» («Са-гышлы Галишэр») дигэн кебек, «Сагышлы Сайат» мэгънэсенэ ия. Этисеннэн килгэн фамилия-нисбесе тврки-гарэп кушма вариантта (татарлардагы кебек, мэсэлэн) «Сайатж,ан»рэвешен алыр иде, югыйсэ. Эмма шагыйрь эзербайж,ан телендэ язылган ши-гырьлэрендэ ул юлга бармый, аны эрмэнчэ янгы-рашында калдыра. Болардан чыгып, Сайат-Нова тэхэллусендэ аерым Ж,ирлеккэ-твбэккэ, авылга яки калага, яисэ халыкка нисбэтле аталыш юк икэнлеген анларга Иэм кабул итэргэ тиеш булабыз. Ул узен Иэм Чукуры-Сайяд белэн дэ бэйлэмэгэн.
Сайяд узэнлегенец аталашы «Сэгадэт» дип ата-лыштан узгэртелу вариантына, яки киресенчэ бу-луына игътибар иткэн идек инде. Моньщ вчен анда яшэгэн халыкньщ башкалар белэн алышынуына да, куптврле халыкларньщ тврлечэ фонетик янгырашта шул ук исемне телдэ йвртулэренэ дэ тукталдык. Э андый хэллэр, кешелэр яшэгэн башка твбэклэрдэ еш булгалап торган кебек, анда да кузэтелгэн. Эле эрмэ-ннэр, эле гврж,и-грузиннар, эле фарсылар, гарэплэр, твркилэр, оситиннар, Византия греклары, тагын да итальяны, татары, русы — кыскасы, берсе икенчесен алыштырып торган, араларыннан монда яшэп кал-ганнары да булган. Бу Сэгадэт узэнлеген, яисэ Сайяд чокырын берэулэре уз билэмэлэре ясап алгач та, ацлаганнарынча Иэм теллэре Ж,аена туры килгэнчэ аталышында кабул иткэннэренэ бэйле, свйлэм Ж,ай-ларына туры китереп исемлэп йврткэннэр. 1219-1220 нче елларда Кавказда кыш уздырган Свбудэй-баи-адур Иэм Ж,эбе-нойон Ж,итэкчелегендэге монгол явы асылда Мвган болыннарын уз иткэн, Мвганда даласында яшэгэн. Аньщ Сайяд инкулеге белэн то-
xarnbm киткэн пoчмaгы дa бap. Бopынгы cyфилap-иьщ китaплapыидa, XII йвздэ яшэгэи Э^теэвитеЦ mигъpи xикмэтлэpeидэ дэ «nHpe MEFan» твmeнч-эce(ягъии «MbT^ изгeлэpe» мэгънэceидэ) xax-xax oчpый. Пиpe-мвгaннap, amyг-шaгыйpьлэpдэи бyлa-pax, мвpитлэp кapшындa oлы xвpмэттэ caнaлгaниap, кyнeллэpeиэ илиaм ииeп шита^ь эйтyлэpeи илaИи мoгЖ,изa бyлapaк тaныткaниap.
Taubm дa бep мэcьэлэгэ игътибap итмичэ мвм-кин тyгeл. Cyз «Cэгыйдия мэмлэкэтe» xa^ima бapa. Aньщ тapиxы гыйбpэтлe. Шэpкый Tвpкecтaнньщ квибaтыm влemeидэ бapлыккa килгэн Иэм 1514-1665 me eллapдa яшэгэн Moгyлиcтaнны, ягъни Mэм-лэкэтe-Moгyлияиe, шул итем бeлэи дэ йвpткэииэp. Двpec, aкьщ «Яpкэид xaклыгы», «Kamгap xarabira» иceмкэpe дэ бyлгaк. Бу твpлeчэ aтaлyлapbшьщ cэ-бэплэpe дэ бap. Бamкaлacы эувэлдэ, 1596 нчы eлгa кaдэp, Яpкэкдтэ икэи, aикapы Karnrapra кучкэи. Meиэ шул бamкaлaлapы бeлэн бэйлe xaклыкны дa aтaгaкиap («Kaзaн xaилыгы» дигэи кeбeк).
«Cэгыйдия мэмлэкэтe» иceмeидэ булуы иcэ aкьщ бepeнчe xaкыиa бэйлe. 1514 ичe eлдa Coлтaн Cэгы-йд-xaк aкдa тэxeткэ кyтэpeлгэи, 1533 ичe eлдa вaфa-тыиa кaдэp xвкeмдapлык тoткaи. Илси дэ aиьщ иceмe бeлэи aтaгaннap. Taгыи дa шyныcы эизмиятлe, 1632 me eлдa тэxeткэ aкьщ нэceлeннэн Coлтaк-Mэxмyт xaк кyтэpeлгэи. Aньщ кyшaтaмы Kылыч-xaк икэи, ииcби иceмe — Cэгыйди. Димэк, Х^тлыч Cэгыйди, э кыcкapтмa вapиaктыидa «^мыч Cэйди». Ул 1635 me eлдa тэxeтeииэи твшepeлэ. Aньщ ypыиыиa Фу-лaт (Пyлaт, Бyлaт-xaн) кyтэpeлэ. Э aкьщ уз иceмe — Coлтaк-Эxмэт xaк Икeнчe.Ул Coлтaк-Mэxмyт xaкгa кaдэp дэ 12 eл шул ук тэxeттэ yтыpгaн бyлгaк.
«Дacтaкы-Бaбaxaк»иьщ aвтopы ^мыч Caйядинe ^мыч Cэгыйди бeлэи бyтaп бyлaмы? Бик мвмкии. Эммa «Caйяди» бeлэн «Cэгыйди» (xэттa «Cэйди» дэ) итете икe твpлe язылaлap. Шyлaй дa бу Moгyли-cтaкдaгы язмa твpки тeл бeлэк бopыкгы xaxap ки-тaплapы тeлeидэ ypтaклыклap дa rnarabin Aлapиьщ мэдэии-милли йoгыитыcы xaxapra булмый кaлмaгaи. Гoмyмэк дэ Уpтa Asm, бшрэк тэ Фэpгaкэ твбэгe йoгынтыcыннaн тaтap тapиxbIи, мэдэииятeи тэмaм aepbm бeтepeп кapapгa яpaмый. Бу apaлaшy иcкe зa-мaкиapдaк ук утеп, иыгып килгэн бyлгaк. Mэcэлэи, шул твбэктэге Kapaxaкилap дэyлэтeидэ твpки мэдэ-иияxиeH ycemeи Иэм бamкa xвpки xaлыклapгa тээст-peи гснэ aлып кapacaк xa, cyзeбeз xaклыгыи paCTay^bi кyптвpлe фaктлapиы caкaп бapыpгa тыт кaлa.
Meкэ шул Kapaxaкилap дэyлэтeндэ XI ra^ip бambшдa гacкэpи xeзмэтxэ тopгaк Toгpyл-бэк тиз apaaa яу йвpтyчeлэpиeц бepceиэ эвepeлэ. Ул yзeнeц xyгaкы Чaгpы-бэк бeлэи бepгэ кучмэ xвpки габил-элэpдэи Ж,ыeлгaк квчлэp вcxeииэи идapэ итэ. Ka-pax^^ap дэyлэxeкeк тapкayлbIккa бapybш кypeп, явын Xapэзм ягыиa aлып китэ Иэм Xapэзмнe яулый, шyндa твплэиэ. Э 1028 me eлдa Mэpвa Иэм Hишэ-пyp вcтeиэ йвpи, aлapны яулый Иэм «coлтaк» aтaлa бaшлый. Э 1040 нчы eлдa Дaндaнaк яиыидa opыштa гaзиэвилэpиe тapмap итэ. Aлгa тaбa дa зyp Ж,ицyлэp бeлэк йвpeп, 1049 нчы eлдa Kaвкaз вcтeкэ бapa, Эpмэиcтaкиы яулый. Aньщ бвeклeгeи xэтxa Бaгдax xэлифe дэ тяный, xвтбэлэpкe Toгpyл-бэк Hcei^e^
иэи эйтepгэ фэтвa биpэ. Шyлaй ул, xэлиф фэpмaкы бeлэи, «Гapeп вэ Шэpык xвкeмдapы» aтaлa бaшлый. Aкьщ чopыидa xвpкилэp Caйяд ицкyлeгeндз дэ уз xopмышлapыи кaбax Ж^га caлaлap. Moидa яшэгэи xaлыкиы юк иту Иэм кyaлay xиcaбыиa тyгeл, бэлки яmэemиe бepгэ oemxыpyлapы aprarama ycem aлaлap. Шyиыcы эизмиятлe, Toгpyл-бэк твзeгэи ил«Caлчyк (Cэлж,yк) мэмлэкэтe» бyлapaк aтaлгaк, э xaлкыиьщ «capчyк xвpeклэpe» дип йвpтeлyлэpe тapиxлapдaк яxшы мэгълум.
Бyгeкгe тaтap тapиx китaплapыкдa aлapны «œ-лж,yклэp» бyлapaк кypcэxэлэp. Бу импepиянeн Koиья coлxaилыгы бслэи ^^ул^к иэceлeииэи Kылыч-A-pыcлaк coлxaк xвкeмдapлык иткэи. Aньщ чopыидa бвтeи Caлчyк илe Mэxмyx coлтaк кyлыидa бyлгaн.
Бoлapиы шyнa иcкэpxэбeз, ^мыч иceмe caлчy-клapдa oлы мэpтэбэдэ йвpтeлгэнeн accызыклыйcы-быз килэ. Taubm дa myкbICbшa игътибapкbI юиэл-xepгэ xиeшлe, 1118 ичe eлдa Caлчyк импepияce икeгэ бyлeиэ. Kвибaтыш Иpaк, Иpaк, шyлaй ук Эзepбaй-ж,aк дa Mэxмyx Mвxэммэx coлxaкиьщ влeшe aтaлa бamлbIЙ. Бamкaлa итeп ул Xaмaдaккы caйлbIЙ. Э Xвpэcэи, Xapэзм, Бyxapa xвбэклэpe aкьщ aгacы Crn-ж^ (Чэичep) coлxaкиьщ милкeиэ эвepeлэ. Бaшкaлa бyлapaк ул Mэpвa кaлacыи yjem xyш к^э. Moидa caлчyк coлтaннapыньщ твpбэлэpe xopa.
Hи вчeк Mэxмyт Mвxэммэткэ, ягъни Mэxмyx бииe Mвxэммэт coлxaкгa игътибap иxxeк, чвнки бу тapиxи mэxecкe Mэж,лиcи yзeкeц «Cэйфeлмвлeк дacтaкы»кдa бepиичэ xan^^ тeлгэ aлa, xэттa эcэpeи ami мaкxayгa бaгышлaвbш дa иcкэpxeп yзa. Бэлки Mэж,лиcи шул caлчyклapдaк бyлгaидыp?
Бсздэ Cэлж,yк импepияceиэ бэйле cyз кyзгaтbIлca, эдэбият aлapдa бapы тик фapcы тeлeндэ гeиэ бyлгaн, э фэииe гapэп тeлeидэ ycтepгэииэp дип aклaтy Иэм pa^ay кaбyл иxeлгэи. Уиивepcиxexлapдa шyлaй arna-тып бeлeм биpэлэp. Шyнлыкxaн бapчaбыз дa ул чop-лapдa cэлж,yклэpдэ xвpки xeлдэ киxaплap язылмaгaн дигэи фикepдэ xopaбыз. Ул чopлap xвpки эдэбиятлap-иы Ж,иxэpлeк дэpэж,эдэ вйpэими xopып, мoидый кapamиы yjrapxepra Иэм xaтaлapиы твзэтepгэ мвмкии тyгeл. Чвнки xaкыйкaтьиeи ypиamybI вчeн фaктлapиьщ aчыклaкybI Иэм pa^a^i тaлэп итeлэ.
Cэлж,yк xвкeмдapлapы acкexлapчa, xopмыш pэxэ-тлэpeккэк мвмкии кaдэp чиклэкeп яmэyкe вcтeк кypгэииэp, cyздэ Иэм гaмэлдэ иxлac бyлгaкиap, бaй-лыккa, вcxeилeккэ кызыкмaгaкиap. Aлap чopындa эдэбияттa дa шушы кapamлap югapы кyeлгaк, aздaк кaкэгaть булу идeaлbI ypкaшкaи. Coлтaикapыкдa гaдэти тaбигый зэвык, гaди твcлэp Иэм Ж,ииaзлap, Ta^ киeм-caлым cвeклe бyлгaч, xaлкbI дa шул юлиы xoxкaк, эдэбияxxa дa бвeклeкиe гaдилeкxэ кypгэииэp. Эммa oбpaзлы фикepлэyдэ югapывы зэвыккa Иичбep xилaф китepмэгэииэp.
Tapиxтa aидый coлтaкиap xa^m дa oчpыйлapмы? Xэep, мэмлyклэpдэ иэкъ шyлaй дэвaм иткэи. Шyиa дa aлapиы мэмлук, ягъни «иэ мaлик» дип, «мвлкэт ияce тyгeл» дигэи мэгънэдэ aтaгaкиap. Бу Бэйбapc кeбeк xвкeмдapлapы чopыидa myлaй бyлгaи. Aннapы aлapдa дa yзгэpeшлэp бamлaкгaк. Чэpкэcлэp дикacxияce xэxexкэ мeигэч, бaйлыккa иxлacлык итэ бaшлaгaк-иap. Зaтлылык, югapы зэвык бaйлыккa бэйлeмe coЦ
ул?
Хакыйкатьне ачыклау вчен фактларны бвртеклэп барларга Иэм Ж,ыйнарга туры килэ. Аларньщ хэтта кайсылары артык та кебек тоелырга мвмкиннэр. Эмма барланган Иэм табылган хэбэрлэр хакыйкатькэ, твп мэсьэлэне ачыклауга бвртек тэ ярдэм итмэскэ мвмкиннэр. Шулай да, алар эгэр урынлы икэннэр, турыдан-туры булмасын, эмма мэсьэлэнен узен КУ3 алдына китеру Ьэм ачык анлау вчен хезмэт итми калмыйлар. Бары тик хаталы Иэм уйдырма тына бул-масыннар, дврес анламауга Иэм анлатуга корылма-сыннар, мэсьэлэгэ яктылык биругэ хезмэт итсеннэр.
Мвхэммэд пэйгамбэр заманында.УП гасыр-да, Мэдинэдэ Эссаф бине Сайяд исемле кешенен яшэве мэгълум. Ул уз билэмэсендэ пальма агачла-ры твбендэ бвркэнеп ятып йокларга ярата торган булган. Вакыты-вакыт белэн саташа башлап, транс халэтен кичерэ икэн бу. Яиуди динендэ булган. Сэ-хих Бохариньщ 1355 нче хэдисендэ хэбэре килгэнчэ, бервакыт Мвхэммэд пэйгамбэр дусты Гобэйд ибне Кэгъбэ белэн бергэ Ибне-Сайядньщ пальма бакча-сына килгэннэр. Саташу халэтендэ, транс вакытында аньщ ни-нэрсэлэр свйлэвен Пэйгамбэребез ишетер-гэ телэгэн. Ибне-Сайядньщ нэкъ бвркэнеп яткан ча-гына туры килгэннэр. Нэрсэлэрдер кычкыра, свйли бу. Эмма Иичбер сузе анлаешлы булмый. Шунда Пэйгамбэрне Ибне-Сайядньщ энисе куреп ала, улын дэшеп уята. Шунда Эссаф ибне-Сайяд торып баса. Пэйгамбэребез: «Эгэр дэ аны борчымаган булсалар, узен белдерер иде»,— дип эйтеп куя.
Бу хэдис ислам дине белгечлэре хезмэтлэрендэге Ибне-Сайяд ДэЖ,Ж,алныЦ узе булмадымы икэн дигэн фикерлэмэлэрендэ искэ алынучан. Аньщ ДэЖ,Ж,ал булырга да мвмкин икэнлеген алар Мвхэммэд пэйгамбэрдэн соЦ пэйгамбэрлек дэгъва-сын тотуында курэлэр. ДэЖ,Ж,ал — ялган пэйгамбэр тугелме? Буген дэ кемдер берэу пэйгамбэрлек дэгъ-валаса, аньщ ДэЖ,Ж,ал аталырга тиеш икэнлеген белэбез барыбыз да.
Бу хэдисне электэн яхшы белгэннэр. Шунлык-тан бернинди нисбэтсез Сайяд исеме белэн бэйле тэхэллус алу унышлы булыр идеме? Хэтта «сэйяд» дигэннэренэ Караганда, «са-ад» аталуьщ хэерле.
Дврес, Эссаф ибне-Сайяд, яиуди булуыннан тук-тап, ислам диненэ кучкэн, Мвхэммэд пэйгамбэре-безгэ иман китергэн. Тарих ул фактны да хэтерли. Шулай да, Сайяд исеме ишетелугэ ук, хэдистэн хэбэрдар кешенен кунеленэ ул салкын тээсир иткэн. Хэтта йолдызны да «Сэйфес-сайяд» дип тугел, «Сэйфес-Ж,эббар» дип узгэрткэннэр. Алар икесе дэ «Аучы кылыч» мэгънэсэ ия булганга ул.
Эгэр дэ тарих буйлап эзлэнсэк, Бабахан исеме дэ берничэ тапкыр очрый. Шул исемне йврткэн кешелэрнен берсе — 1530-1582 нче еллар арасында яшэп, 1556 нчы елдан 1582 нче елга кадэр Тврке-станда хан булып утырган, э 1574 нче елдан 1580 нче елгачасын Ташкент каласыньщ эмире хезмэтендэ торып алган.
Тагын да бер Бабахан бар. Ул каж,арлар нэселен-нэн булып, 1797 нче елда Иран шаны тхетенэ менгэн. Яшэгэн вакыты 1772 нче елдан 1834 нче елгача икэн.
Болар Бабахан исеменен (хэзергечэ ул «Ата хан»
булыр иде) твркилэрдэ дэ, ираниларда да кулла-нылышта булганлыгы, солтаннарга-шаНзадэлэргэ кушылуы, ханнарныкы Иэм шаиларныкн булуы хакында да свйли. Димэк, «Дастаны-Бабахан»дагы хан бу исем белэн очраклы гына аталмаган, электэн кулланылышта йвргэн. Аньщ исем рэвешендэ кул-ланыла башлавы сэбэплэре тврле булырга мвмкин, хэтта бвтенлэй башка исемнен янгырашына ияреп ясалырга да мвмкин. Гарэп, фарсы, монгол, рус, европа исемнэрен матур янгырашлы булганнары вчен сайлап алмаганбызмы? Анда да уз телебезгэ яраклаштырганбыз. Аларда хикмэтле мэгънэлэр дэ курэбез эле, Ж,итмэсэ.
«Бабахан» дигэн исемгэ аваздаш исем йврткэн хвкемдарларны борынгырак заманнардан да Шэры-кта табарга була. Мэсэлэн, Ардашир Бабэкэн. Аньщ атасы Бабэк исемле булган. Аньщ хакында Иэртвр-ле хорафи риваятьлэр иске язмаларда Ж,итэрлек таралыш тапакан, алар хэтта тарих китапларына да кертелгэннэр. Ардашир Бабэкэн 224-241 нче елларда Сэсэнилэр Ираны падишаны булган, аньщ исемен-нэн акчалар сугылган. Узеннэн сон уллары Шапур, Пэрваз, МиИршаИ аньщ хвкемдарлык эшен дэвам иттергэннэр. Барысы да ФидэусинеН данлыклы «ШаНнамэ»се каиарманнары.
Ардашир Бабэкэннец этисе Бабэк 200 нче елга кадэр Бэктегэн куле буендагы Хира шэнэрчеге хв-кемдары була. Аньщ улы Ардашир Бабэкэн Дарэб-гэрд каласына хвкемдар итеп куела. Э влкэн улы Шапур ил тэхетенэ менэ, эмма 220 нче елда аны Ардашир бэреп твшерэ, урынын узенэ ала. Фирдэуси-неН «ШаНнамэсе»ндэ ул Ардашир Баиман буларак тасвирлана. Бу факт исэ Бабахан исеменен «Баиман хан»нан ясалуын анларга ярдэм итэ. Исемнэр, ата-малар халык свйлэмендэ шулай узгэрешлэр киче-рулэре Иичкемгэ сер тугел. Дусмвхэммэтэн — Дусем, Элмвхэммэттэ — Элмэт, Мвхэммэттэн — Мамай, Мвхэммэтж,аннан — Мокамай, тагын да йвзлэрчэ исемнэрне, атамаларны гына исебезгэ твшерик. Эллэ «Ыктан килмешлэр»дэн Актаныш ясалмаганмы?
Гарэп тарихчыларыньщ китапларында Бабэк — Сасэн улы, зур булмаган Истахра влкэсенен хвкемда-ры, шул ук вакытта гыйбадэтханэдэ дини Ж,итэкче мэртэбэсендэ тасвирлана. Ардашир аньщ икенче улы, Дарэгэрд хвкемдары сараенда тэрбиялэнэ. Бабэк Парсэдэ тэхет вчен гаугаланучыларга иярэ Иэм тиздэн аларньщ Ж,итэкчесе ителэ, Ж,ицеп чыгып, илгэ улы Шапурны шаи итеп утырта. Эмма ул бераз вакыттан соЦ тэхетен Ардаширга тапшыра. Бу фак-тлар табылган тарихи акчалар белэн дэ хакыйкать буларак расланалар.
Бу фактларньщ берсен дэ «Дастаны-Бабахан»ньщ тарихи Ж,ирлеге дип эйтеп булмый. Эгэр дэ ТаИ-ирньЩ Багдат тэизренэ сандыкта агып килуенэ игътибар итеп, монда аны Тигр-Диж,лэ суы гына китерергэ мвмкин икэнлеген исэпкэ алсак, шуннан чыгып Бабахан хвкемдарлык иткэн илне шул елга буйларында дип фараз кылсак, БабэкнеН Истахра влкэсендэ идарэ тотуын исэпкэ алып, Звирэ хэллэре ана бэйле риваятьлэр тээсирендэ туганлыгын да ку-заллаучылар табылыр. Без дэ, мавыгып китеп, бэлки Бабэкэнгэ бэйле тарихлар, узгэрэ-узгэрэ, килэ-килэ,
TaИиp-Звиpэ R^ca^ma эpeлeгэидep дия aлaбыз. Hигэ, ФиpдэycииeH «ШaHиaмэ»ce дэ тapиxи фяк-тлapиы тypыдaк-тypы яктыpтмыйлap, бэлки тapиxи мoтивлapгa гыиa кopылгaи фикep Иэм мэгънэ биpyчe эдэби эcэpлэp тyгeлмeни?
Шyлaй дa, «Дacтaкы-Бaбaxaк»гa тapиxи Ж,иpлeк-иe эзлэу xэepлe эш бyлa aлмый дип, aкдый xaтaлaкy-ны тaкыpгa мэж,бypбeз. Бamкaчa иэpcэ эйтepгэ бyлa coЦ? Эммa, «Дacтaкы-Бaбaxaн»дa бepнинди тapиxи Ж,иpлeк тэ юк дип, мэ^эл^дэи Ж,ицeл гeиэ ^тылу дa фэи кapшыидa двpec Иэм мaктayлы гaмэл тyгeл. Шyнлыктaк эзлэкepгэ, мэcьэлэнe чишу юллapык тaбapгa кaлa.
Шуныгсыи дa сиытмыйк, 620-630 ичы eллapдa ™p-килэp Kaвкaздa уз xвкeмдapлыклapын Ж,эeлдepyдэ aктивлык кypcэтэ бamлbIЙлap. Aлap бeлэк мoкдa Бypи-шaд иceмлe xaн идapэ итэ. Aньщ явы Эвгaни илeи бacып aлa. Эммa Tвpки кaгaктыидa тapкayлык ap'ram, xaилыклapы aparama тapткaлam бaшлaкып, Бypи-maд уз явын кaгaиткa aram кaйтып китэ. Э твpкилэpнeн Kaвкaздaк китye 630 ичы eллapдaн co-Цpaк, Apдamиp Эчeнчe шaHиишaИиыH yлeмeииэи coЦ бyлa.
Бу фaктлap иигeзeкдэ бу oчpaктa бapы бep иэpcэиe тэкpapлapгa тиemбeз: тypыдaк-тypы xapMxH фякт-лapгa гыкa бэйлэп эдэбияти^! R^a^pra т:ыpbImy Иэм фэнни эзлэнyлэpнe ялгыз шул юлдaи 1ыт aлып бapy эдэби мэгъиэлэpиe двpec aцлay-aцлaтyдaк epa-клamтыpa. Эдэбиятиьщ нигeзe тapиxи фaктлapиьщ yзлэpe тyгeл, бэлки кудал двкьяcы xaкыйкaтълэpe гeиэ бyлa aлa. Tapиx yзe ac^rn вaкыйгaлapньщ вeкe ягы, aдэм бaлacыиьщ вeкe киeмe cымaк ул. Э кушл двиьяcы дицгeз кeбeк чикceз, acылтaшлap кeбeк чыи мoгЖ,изaлapдaк шул ул.
2
«ДacтaнbI-Бaбaxaн»дa a^rop yзeк Kылыч Cana-ди, Cэйф Caйяди, ^тыч Caйяд Иэм Cэйф Caйяд иceмиэpe бeлэн твpлeчэpэк aтый. Ул ^тыч xa, ул Cэйф тэ, ул Caйяди дэ, ул Caйяд xa. Эммa Еылыч иceмe гapэптэгe Cэйф иceмeнeн твpкичэ вapиaкты гыиa, Caйяд xa шул ук ииcби Caйяди, бaшкa твpлe иceм тyгeл.
Cэйф Caйяди тeзмэce — фapcы гpaммaтик кя-гыйдэce иигeзeидэ твзeлгэи. Tэж,eмэ итeэк «Ayчы кылычы» дигэи твшeичэ чыгя. Шyииaк иэpcэ, ди-яpбeзмe?
Бopыигы гpeк мифoлoгияeeидэ Opиoи oбpaзы бap. Ул oзbш буйлы, ныгслы гэyдэлe, кypкэм зaтлapдaк иeэплэиэ, дaклыклы яучы бyлapaк мэгълум. Улeмeи-иэи шЦ яны кук йвзeиэ кyтэpгэииэp Иэм ул rnyma йслдызлык булып бялкып яиa бaшлaгaи. Opиoи йал-дызлыгы мeиэ шул ayчы иидe. Гapэп тeлeкдэ «ayчы» cyзe «caйяд» буля.
Шушы Opиoииьщ ИЦ якты йoлдызлapыииaн ял-тыкчыcы кук Ж,иceмкэpeк вйpэнyчe acтpoкoмия фэиeидэ бyгeи дэ «^эйф» дип aтaлa. Димэк, «Cэйф Caйяди» бepии дэ тyгeл, э чыннaн дя «Ayчы кылыч» дигэи эгънэгэ ия булып, aexop тapaфыккaк бaштa ук мaxcyc шуляй, тэxэллyc игеп caйлaп aлыкгaк, «Opиoи йoлдызлыгыиыц Cэйф (^тыч) йoлдызы» дигэи твmeкчэдэк гыйбapэт булып чыгя. Э бу иcэ
aвтopны яч^хкляу мэcьэлэceк тaгык дя кaтлayлaк-дыpa. Taгыи дя шутют бap, Opиoи Cэйфe, ягъии Cэйфe Caйяди гapэn тeлeидэ «Cэйфeл-Ж,эббap» дип aтaлып йвpтeлэ, тepмии бyлapaк гapэп китanлa-pыидa шуляй кyллaкbIлa, эммя ул дя шул ук «^учы кылыч» дигэи мэгъиэгэ ия. <^эйф Caйяди», димэк, фapcыиыкы, фapcы тeлe гpaммaтикacы кaкyниapы иигeзeидэ yзapa яpэшкэн. Эммя aлap икece дэ гapэп cyзлэpe икэиeи oиытмыйк. Mэгъиэдэ œsce apacыидa кapшылык юк, «Kылыч Caйяди» иcэ, твpки «кылыч» cyзe булганы вчeи, «caйяд» cyзe гapэптэи, э cyзлэpнeц yзapa яpamyлapы фapcы гpaммaтик кaгыйдэceиэ ии-гeзлэигэи булугя кapaмacтaн, бapыбep дэ твpкииeкe. Гapэп-фapcы-твpки apeaлeндэ бapлыккa килгэи. Бу иcэ эcэpнeн шушы xaлыклap apacыидa xy^^rn^! xasbima cвйлэмимe?
Taтapлapдa Opиoк йoлдызлыгык «^мыт тал-дызлыгы» дип тэ, «Xaчи йoлдызлыгы» дип тэ, «Ka-eк aгaчы йoлдызлыгы» дип тэ ятяп йвpтэлэp. «Xaчи йoлдызлыгы» булуыиьщ cэбэбe xaчигa, ягъии тэpeгэ oxшam бул^тнян, aиыcы. «Kaмыт йслдызлыгы» булуыиьщ cэбэбe caбaк eвpгэидэ yгeз мyeнынa кидep-тeлэ тopгaи кaмыткa тартым бул^ити шуляй. «Kaeк aгaчы йапдызлыгы» иcэ тapaктacиы Ж,иккэидэ ypxa тэpтэ тapткыcы aгaчыиьщ шуляй araлybшиaк шуляй, «киeк aгaчы» дя дилэp. Имeш, вч тyгaк, тapaктacкa aтлap Ж,игeп, дв^ят! эйлэкepгэ Ж^фляп чык-кaннap икэи. Cлaвьяи xaлыклapы бу йоддызлыкны «Caбaк» иceмe бeлэк дэ aтaгaннap, дилэp. Ул яня eл aлдыннaн кypeиэ бamлый. Ривaятьлэpeиэ кypэ, кyклэp кaтыидaгы иляи Cвapoгa ялтыи caбaнын crn-дaлгa caлып твяpгэ чыгя Иэм яны, эшлэп бeтepгэч, кeшeлэpгэ бyлэгe бyлapaк Ж,иpгэ ицдepэчэк, дилэp.
Шэpык йoлдызчылapы ииaкдыpyлapы aцлaткaк-чя, Opиoи йoлдызлыгы тэpбияeeидэ Xaзapия ^ap-cылapдa: Ьэзэpия) мэмлэкэтe яши. Бу xa^ra иcлaм тapиxчылapы дя xэбэpлэp тepкэп кaлдыpгaкиap.
Эгэp дэ шyшылapгa тaяиып фикep йвpтeэк, Xaзap дицгeзeнeц (Kacпийиьщ) твиьягы, xэrra Tвиьяк Елв-кяз дя Opиoи йслдызлыгы тэpбияeeндэгe влкэлэp бу-лapaк кyзaллaигaи. Cy^ yкaeииaи, Идeл-Уpaл-Ceбep, rarapлapиьщ влкэлэpe, йoлдызчылap a^ax^i^a, Aй тэpбияeeкдэгe иллэp caнaлaлap.
Opиoи йoлдызлыгы тэpбияeeидэгe твбэктэи бул-гaкы вчeи Kылыч Caйяди yзeнэ яиьщ бeлэи бэйлe тэxэллyc aлгaн дип тэ бeлдepepгэ мвмкиклeк бap, димэк. Эммя мсиьщ нэкъ шуляй, чыи xaкыйкaть дип кyзaллay вчeн, aвтopыиьщ бу xaктa эcэpeидэ ишap-эce булу шapт, ул яны бeлдepми кaлмacкa тиeш идe. Эммя «Дacтaкы-Бaбaxaи»иaк яидый cyзлэpeи тябя aлмaдык. Шуляй дя, фapaзы бep raparn бyлapaк, яны иeэпкэ кepтepгэ яpый дип caкapгa кяля.
Шушы эзлэнyлэpнeц иэтиж,эce бep иэpcэиe яи-лapгa яpдэм итэ: aexop yзeиэ кук Ж,иceмeнэ бэйлe тэxэллyc aлгaкгa oxmый. Эммя, иичeк кeиэ булмя-ган, кeшe yзeиэ гeиэ тyгeл, бяшкя бepэyгэ иceмиe caйлaгaкдa дя, aepым мэгьиэгэ, тeлэккэ, вмeткэ, œ-бэпкэ нигeзлэнeп эш итэ. Иceм, aтaмa, тэxэллycлэp бamкaчa буля aлмыйлap, xaira киcби иceмкэp дэ шуляй. Иceмe дэ кeшeгэ бэxeт китepэ, вcтeндэгe мя-
тур киеме кебек рольне башкара. Кылыч Сайяди дэ шушы мантыйкта эш итми калмаган. Ьичбер сэ-бэпсез генэ хэтта эткэ-мэчегэ дэ исем кушмыйлар.
«Дастаны-Бабахан» эсэре каиарманнарына игъти-бар итеэк, алар шулай ук Кук Ж,исемнэре исемнэрен йвртэлэр. Звирэ — Венера (Чулпан, Тан) йолдызы, Маиым — Ай (Тулган Ай). Э ТаИир? Саф, чиста, якты. Квн бируче — Кояш, элбэттэ. Кояшны Звирэ йолдызы каршы ала, аны куреп кызара Иэм сунэ. Кояш белэн Ай
Иичбер вакытта да бергэ була алмыйлар, хэтта Ай Кояшка карап торса да. Бусы — МаИымныН яз-мышы. Хэтта Кук йвзендэ хэллэр шушылай.
Э эсэрдэ, калганнары кемнэр? Бабахай, Кара гарэп?.. Болары барысы да гади кешелэр генэ ке-беклэр, элбэттэ. Алармы Кук Ж,исемнэре язмышына узгэреш кертэ алырлар? Мвмкин хэл тугел!
Ьэм менэ шагыйрь узен дэ язган эсэре «Дастаны-Бабахан» каиарманнары янэшэсендэ узен дэ Кук Ж,исеменэ бэйле тэхэллус белэн атый, моньщ вчен эмма тэкъдир белэн уйнаучы (нэрхэлдэ язучы эсэре геройлары язмышын узе телэгэнчэ боргалап йвртуче) Марены да сайламый, э бэлки Орион йолдызлыгы Кылычы итеп узен таныта. Шушылай эшли икэн, бу сэбэпсез генэ тугел, элбэттэ. Каспийньщ Идел тамагы буйларыннан булуы, Кавказ артыннан ки-луе, Ж,итмэсэ «Кылыч» дигэн исем йвртуе — болар аньщ тврки, хэтта татар кавеменнэн булуын икэнлеген раславы тугелмени? Бу анлашылып тора, бик тэ гади кебек. Моны шушы мантыйкта Иичбер бэх-эс итеп булмый. Бу фикернен двреслеген эсэренен тврки телдэ язылуы да раслап тора. Эмма эсэрдэ кыпчак-татар теле узенчэлеклэре генэ тугел, угыз теле катламый да шактый квчле. Татарда бу хэл бо-рынгыдан алып К.Насыйрига кадэр, хэтта Г.Тукай Иэм Г.Исхакыйгача шулай килэ. Безнец тврки тел дип аталган эдэби телебез угыз, хэтта чыгътай теле белэн шактый баетылган, тврлэндерелгэн тел. Укы-мышлылар татар эдэби телен гади свйлэм теленэ нигезлэнэ ала дип башларына да китермэгэннэр, Наман-Иаман аны чит халыкларньщ сузлэре белэн баетуны Иэм чуарлауны узенэ курэ бер мэртэбэ итеп кургэннэр. Шуна курэ дэ борынгы гына тугел, хэтта XIX йвз ахыры, XX йвз башыньщ беренче унъел-лыгы эсэрлэреннэн кайберлэрен укыганда тврле алынмаларга бай булуларына хэйран итэсеН— Бездэ язмада тел чуарлау эллэ нинди бер бвек Иэм мвкат-дэс нэреэ саналган. Эллэ инде башка халыклар да ул язмаларны укырлар дип вметлэнгэннэр Иэм кузал-лаганнармы? Монысын ук белдермэгэннэр, эмма укымышлы телнен тврле алынмаларга бай булырга тиешлеген искэртэ белгэннэр. Ул мэдрэсэлэребез Ж,итештергэн шэкерт-мвгаллимнэр теле. Шуна да укымышлылар теле. Бугенге квндэ мэктэплэребез рус телле итеп тэрбиялэп чыгара икэн, татар теле-безнен язмышы килэчэктэ ничек булганлыгын куреп Иэм анлап торабыз бит инде. Ярым-татар, ярым-рус теллэрендэ хатлар язышулары, хэбэрлэр алышулары,
свйлэшулэре татарлы-руслы эдэби телне тудырырга итэ тугелме сон? МоЦа бары тик мэдэни карашлар, тэрэккыять кануннары гына чик куеп тора. Шуна да кыргыйлыкка дан Ж,ырлаучы эсэрлэрне встен чыгара барып, шуларны мактап, шуларны данлауда авыз суларын корытып, бездэ тормыш кануннарын мэдэни-тэрэккыятьтэн встен чыгарырга омтылыш ачыктан-ачык Иэр влкэне яулау Иэм шунда уз ка-зыкларын кагу юлы белэн алып барыла. Бу эшлэре милли мвхитебезгэ каршы алып барылган диверси-яне без таный алырлык хэлдэ мэдэни яктан ачык карашлы булырга тиешбез.
Уз шэхеслэрен уйдырма имза артына яшеру эдэби-ят вэкиллэрендэ мэдэнилек билгесе дэ булган. Шул ук вакытта Кылыч яки Сэйф исеменен тумыштан
авторньщ узенеке икэнлеген дэ кузалларга мвмкин. Э Сайяди — бу очракта да нисби исеме, аны-сында бвтенлэй дэ шик юк.
Эдэбият тарихында тврле чорда нэкъ шул чорга гына хас узенчэлеклэр мэйданга чыкканнар. Шул чор эдиплэре аларны иж,атларында, мода белэн киенгэн кебек, шунда ук файдалана башлаганнар, чвнки бары тик шулай гына чын заманча эдэби эсэр тудырырга мвмкин дип санаганнар. Чорлар алышынганда алардан яналар баш тартканнар. Алга таба ул узенчэлеклэр кулланылмый Иэм эшлэтелми башлаганнар. Ьэр чорга хас эдэби узенчэлеклэрне вйрэну, тел, стиль чараларына, тормышны биру узенчэлеклэренэ иярэ биреп, эдэби эсэрлэрне дэ, аларньщ эдиплэрен дэ твркемлилэр. Берлэрен, мэсэлэн, мэгърифэтчелек реализмы вэкиле санасалар, икенчелэрен роман-тикларга, вченчелэрен импрессионистларга Иэм башкаларга кертэлэр. Борынгы чорларга бэйле ан-дый твркемлэу тэртиплэрен фэн элегэ тудыра алганы булмады. Моньщ сэбэбе эдэбиятыбыз ядкэрлэрен Иэм гомумэн дэ борынгы, урта гасырлар эдэби эсэр-лэрнен Ж,итэрлек дэрэж,эдэ вйрэнелмэвеннэн килэ.
Димэк, теге яки бу эсэрнен кайсы чорда языл-ганлыгын ачыклау вчен аньщ твп узенчэлеген бил-гелэргэ Иэм тагын кайсы эсэрлэрдэ алар кабатлана икэнлеген ачыкларга кирэк. Эгэр дэ кайсыларыньщ язылган еллары да ачык булса, калганнары да шул елларда язылган дигэн суз бу. Тенденция твеен алган Иэр куренеш, мода сыман, билгеле бер чорларга гына хас. Кием-салымда да тенденциялэр кабатлана, эмма искелэр монда да бергэ-бер искене янартмыйлар, алар бары тик иске мотивларга ияру генэ. Уз чорын-да тудырылган эсэрнен твп узенчэлеге яНа дэвердэ мотив твеен генэ алып кабатлана. Хикмэт образлар системасында. Э «Дастаны-Бабахан»да образлар си-стемасы твгэл эшлэнелгэн.
Шулай итеп, Кылыч Сайяди эсэренен твп хикмэте каиарманнарыньщ исемнэре (иэм узенеке дэ) Кук Ж,исемнэре белэн бэйле аталган булуына барлык игътибарны юнэлтеп, аны хакыйкать итеп алсак, Кук Ж,исемнэре исемнэре Иэм аларньщ узара мвн-эсэбэтлэре белэн тэнгэл образлар системасы корып, каиарманнарын атап язылган эсэрлэр тарихта тагын да булганмы Иэм алар кайсы гасырда Иэм елларда
тyдыpылгaннap дигэи мэcьэлэнe ялга кyeп эш nrapra, эзлэиyлэpгэ биpeлepгэ кяля. Бу marahm куп вaкыт-иы Иэм тыpышлыкны copый тopгaк, Иичбep я^ян бэялэп бeтepeп бyлмacлык xeзмэт.
ЙoлдызлapнbI вйpэкy, aлap бeлэк язмыmлapкы бэйлэу, тэкъдиpкe яч^хкляу кemeлeк двкьяcыкдa бopышы зaмaккapдaк яшэп Иэм ycтepeлen килэ, ныклы кигeзлe иcлaм дикe тэгълимaтлapыкдa ул иккapь итeлэ. Moкьщ cэбэбe зэpдymлэpдэ, ягъии уткя тaбыкyчылapдa K^ Ж,иceмкэpe тopыmыкa кapan тэкъдиpиe билгeлэyлэpeнэ, гoмyмэи дэ иcкe дэвepлэpдэ бeлep-бeлмэc килeш тэгъбиpиaмэ гый-лeмe бeлэн мявыгуньщ бэлaлэpгэ Иэм ялгaкгa ки-тepyeкэ тэик^1йди кapaштaк килэ. Иолям Шэpык двиьяcы бapы тик acтpoнoмия гыйлeмe rapaфыииaк aчыклaкгaн xaкыйкый xэбэpлэpгэ raяиyиы гыия кя-бул иткэи, amira дя бик шиклэиeп, чиклe pэвeштэ гeиэ. Aкcaк Tимep чopыннaн бу мэcьэлэдэ кятгый тaлэплэp кepтeлэ.
Acтpoиoмия гыйлeмe йoлдызиaмэ гыйлeмeииэи aep^rna. ЙoлдызкaмэчeлэpкeH тэкъдиpгэ бэйлe xэбэpлэpe фapaзыйгa чыгapылa, язмышиьщ Aллaиы rэгaлэ кулыидя булуыи, фopcarиьщ бэидэ иxтыяpыиa бэйлe икэилeгeи тяну гыия кaлдыpылa. Бу кянун ут, кылыч бeлэи, yлeм ж,эзacы кepтeлeп иыгытылa. XV та^^ньт; тэyгe eллapыииaк Aкcaк Tимep импepи-яceиeи Иэp пoчмaгыидa шушы xэл кyзэтeлэ. Бвтeи иcлaм двиьяcы яньщ тээcиpeи тятый, xэтra талды-знaмэлэpгэ тaякyчы мэмлyклэpдэ дэ шушы кянуи квч яля. Бу xэл, acылдa, XVIII гacыpгaчa дэвям итэ. Шул чopдaн гыия бepaз йoмшan, XIX йвздэ талды-зкaмэлэp xэттa китяп итen бacтыpылыn чыгapылa бaшлыйлap.
Э мeнэ acтpoиoмия гыйлeмe, яиьщ бep тapмaгы бyлгaк йoлдызиaмэчeлeк Шэpык телям двиьяcыи-дя ИЦ югapы кoктacыкa Ж,итэ. Йoлдызкaмэлэp твзeтyгэ бигpэк тэ фapcылap Иэм кbmчaк-мэмлy-клэp и^я^ы бyлaлap. Бу мaвыыгy тapиx китaплa-pыиa гыия тyгeл, эдэби эcэpлэpгэ дэ yтeп кepэ. Kyк Ж,иceмнэpe иceмиэpe бeлэи эдэби кaиapмaниapыи ятяп, йoлдызлap, nлaиeтaлap мвкэcэбэтлэpeк шул кaиapмaннapы язмышыия кyчepeп, мoиы эдэби от-cтeмa дэpэж,эceиэ Ж,иткepeп бвeк эдэби эcэp язгяи шaгыйpьлэpиeи бepce Taccap Tэpизи булгян. Ул зyp гыйлeмнэp ияce. «Mэиpy-Mвшrэpи» дacraиыи иж,ят итэ. Эcэp 5120 кynлeт-бэeттэи xopa, 1376 ичы eлдa тэмaмлaкгaк, xэттa ул вaкbIЙгa cэфэp aeиьщ 10 ичы иpтэигe биштэ икэклeгe дэ фэигэ твгэл мэ-гълум. Димэк, квнe-cэгaтeнэ кaдэp билгeлe. Дacтaк фapcы тeлeидэ.
Гaccap Tэбpизи 1325 me eлдa Tэбpиз кaлacыидa туя, 1390 me eлдa вяфят буля. Ул фapcы Иэм эзep-бaйж,aк xaлыклapыньщ шaгыйpe caкaлa. Acтpoиoм Гaбдeccэмиттэ бeлeм aлгaк. Иж,яты эзepбaйж,aк гaлимиэpe тapaфыннaн яxmы вйpэиeлгэи, эзepбaй-ж,яи эдэбияты тapиxы Иэм эзepбaйж,aк шигъpия-xe aктoлoгиялэpeиж, эcэpлэpe эзepбaйж,aк тeлeиэ тэpж,eмэ итeлen кepтeлгэк. Шутют кызыклы, Шам^^ин Tэбpизикeц иж,ят м^яет xy^^m-чя бapлaкгaк Иэм вйpэкeлгэк тyгeл. Aньщ эдэби эcэpлэpдэ «Шэмceтдии» дигэи имзя фaйдaлaкyы дя мэгълум. Aндый имзялы pyxи ядкэpлэp «^я^^гян
китaбы»идa ^ын aлгaк. Эммя aлapиы Шэмceтдии Tэбpизи им^ы бeлэк иж,ят иткэи Ж,элaлeтдин Румигямы, эллэ Гaccap Tэбpизигэмe ниcбэт итэpгэ — бу copayra Ж^яп тaбылгaкы юк. Шyныcы ячык, итете дэ фapcы тeлeкдэ язгaкиap. Ж,элaлeтдин Ру-мииыкыи улы Coлтaк Вэлид твpки тeлгэ тэpж,eмэ итeп, тyплaнмaлapын твзeп кaлдыpгaк. Шэмceтдии Mвxэммэr Ибнe-Эxмэт — Гaccap Tэбpизииeц Уз roe-мe, Эxмэт улы Шэмceтдии Mвxэммэт. Ул тэзкиpэчe дэ, ягъии эдэбият тapиxbшa бaгыmлaкгaк фэиии xeзмэтлэp aвтopы дя. Гялим бyлapaк ami «Mэyлaнэ Шэмceтдии» дип aтыйлap. Coлтaк Гoвэйcи яиы уз capaeиa якыиaйrыpгa тeли, кacыйдэ, гязэл, pсбaгый-лapыи укый. Acтpoиoм-йoлдызчы, йoлдызиaмэчe, мaтeмaтик бyлapaк тя Гaccap Tэбpизи xamma. Шэ-тикя, эcтeтикa гыйлeмиэpe бeлэи бэйлe тpaктaтлap дя твзи, cyзлeкчe дэ. Apao^ ИЦ дaилыклы эcэpe «Mэкpy-Mвmтэpи» дacтaкы буля. Aкьщ эчтэлeгe бeлэи тaкышкaидa, «Дacтaкы-Бaбaxaк» бeлэи ypтaк яклapы дя бapлыгыи aчыклapбыз. Эммя aлap итете икe твpлe дacтaк.
«Mэкpy-Mвmтэpи» дacтaнbIндa cypэтлэкeлгэк-чэ, Иcтэxp шэиэpeиeи пaдишaны Шanyp niah икэи. Aньщ дя, вэзиpeиeц дэ бaлaлapы юк. Xoдaйдaн бяля биpyeи тeлилэp.
Бepквккe бoлap ayra чыгaлap. Уpдaдaк, ягъии oзaтыn йвpyчe гacкэpдэк, aep^m^m китэлэp. Tay бaшbшa килen чыгaлap. Moидa гoмepeн ялгызлы-ктя yздыpгaк гябиткэ тypы килэлэp. Kyлыи yбэлэp. Э ул aлapгa бep тeлeм икмэкиe итегэ бyлeп биpэ дэ, вйлэpeкдэ xaтbшнapbI бeлэк бepгэ yтыpыn amapra кушя. ВэзиpиeH кызы туя, mah Шaпypньщ — улы. Kызыкa вэзиp «Mвштэpи» (Юnитep) иceмe биpэ. ПядишяИ улын «Mэиp» (Koяш) дип ятый. Шуныгсы кызыклы, ^тыч Caйядидэ Звиpэ ^ян талды^ы, куккэ кyтэpeлгэидэ Koяшиы кapшы ялучы, Э Гaccap Tэбpизидэ кыз — Mвшrэpи, Koяш бaeгaидa кypeнyчe, Koяшиы oзaтып кялучы йoлдыз.
Бу бaлaлapньщ ycye-rэpбиялэиye шaгыйpьлэpиeи икeceиeи дэ эcэpлэpeкдэ дэ бepтвpлe: aлap бepгэ yc-элэp, ук ук мвгaллимнeн мэктэбeиэ йвpeп y^ifeap, кynтвpлe Iыйлeмнэp yзлэmтepэлэp, yзapa гaшыйк бyлaлap. Эммя Гaccp Tэбpизи эcэpeидэ шymыкдa ук MэИepнeH квидэшe вaкыйгaлapгa кaтиaшып китэ. Шяииьщ Haж,ибы дя улы Бэ^ям^! aлap бeлэи бepгэ укугя б^ган икэи. Эммя ул тэкъдиp кeбeк квтмэ-гэидэ yзгэpyчэи, зoлым mce, дунгыз кeбeк Ж,иpгэ бaккaк, талте кeбeк xэйлэкэp булгш. Aкьщ кyзe Mв-шrэpигэ твшэ. Бэиpaм — Mapc ул, rэкъдиp йoлдызы. Kaйвaкыттa кичлэpeк, Koяm икгэкдэ, ул ^pem. Aньщ aлcy-кызыл твcтэ булуы Mapc икэнлeгeн бeл-дepэ. Димэк, «Дacтaны-Бaбaxaн»дaгы Kapaгapэп тэ Mapc плaкeтacыиьщ твpкичэ aтaлышы икэи.
Шяииьщ Шanyp aтaлyы дя эизмиятлe. Ул «шэб» Иэм «фуй» cyзлэpeккэк яcaлгaк, «Teкгe кук йвзe» мэгъиэceиэ ия. Димэк, Бaбaxaныбыз дя шул ук мэ-гънэгэ ия булып чыгя, ягъии «Teme кук йвзe xaкы». Mишэpлэpдэ эти ramem «эзи» дип эйту бap. Бябя ул -«ятя» дигэи cyj. Шушыиы гыия бeлгэидэ дэ, ку-клэpиeи твpкилэp кyзaллaвыидa ятя topra бyлapaк кyзaллaкybшa, ыmaнyлapыидa шуляй бeлдepeлyгэ шик кaлмacкa тиeш.
«Мэнру-Мвштэри»дэ Бэирам кызны узенэ кияугэ алырга алдан ук уй корып йври башлый. Моньщ вчен ана ин тэудэ Мэир белэн кызньщ араларын бозарга кирэк була. Мвгаллименэ, эгэр дэ шаЪ Мвштэри белэн Мэир арасындагы мвнэсэбэтлэрне белэ калса, яхшыга булмасын эйтэ. Мвгаллим аларньщ хэллэрен шайка узе барып свйлэргэ мэж,бур хэлгэ твшэ. Вэ-зиренэ шаЪ шунда ук Мвштэрине дэреслэреннэн тыярга куша. Эмма вэзир уз кызына ышана. Шулай да дэреслэренэ барудан тыярга мэж,бур була. Шуньщ нэтиж,эсендэ яшьлэр аерылу утыннан квя башлыйлар. МвштэринеН дус кызы Бэдр (Тулган Ай) исемле икэн. Ул ана кунел тынычлыгы бирэ. Ул арада МвштэринеН этисе вафат була.
Мвштэри белэн Мэир хат алыша башлыйлар. Хат-ларны араларында йвртуче Бэдр икэн. Эмма Бэирам бу серне белеп ала, бер хатны кулына твшереп, шайка китерэ.
1ИаИ, Ж,элладны чакыртып, МвштэринеН башын чаптырмакчы. Аньщ бу вакытта яНа вэзире икэн -Бэизат. ЯшьлэрнеН бер-берсенэ бэйле икэн-леклэрен шайка искэртэ. Мвштэрине хвкемдар ил-дэн кудырта, э
Мэирне чылбырга утырта, тоткын итэ. Бу инде Кояшньщ тотылуы, бэхетнец йорттан куылуы дигэн суз. Чвнки Мвштэри — бэхетле язмыш символы, Кояш — чэчэк ату, гаделлек билгесе.
Мвштэри белэн илдэн Бэдр дэ чыга. Димэк, илнен бэрэкэте, тынычлыгы китэ. Чвнки Тулган Ай — мул-лык, тынычлык символы. Тулган Ай киек-Ж,анвар-га, кош-кортка, адэменэ-Ж,ененэ ишле гаилэ, матур балалар бирэ. Аньщ китуе « илнен болардан мэхрум калуы дигэн суз.
Юлда Мвштэри шактый куп газапланулар кичерэ, зарларын, кунел дэртлэрен Кояшка карап свйли. Бара торгач, юлбасарларга тап булалар. Ярый да аларньщ башлыгы кызларга мииербанлык курсэтэ. Ул аларны азат итэ. Кызлар уз юллары белэн китэлэр. Йври торгач, аяклары кабарып чыга.
Бэизат вэзир исэ МиИрне шайка тоткынлыктан азат итуен сорый. Ул ризалыгын бирэ.
МэИрнеН Ж,эунэр исемле хезмэтчесе бар икэн. Аны ул ияртеп алып китэ. МвштэринеН венэ бара-лар. Кунеле зарларын егет Мвштэри йолдызына свйли. Эсэд исемле дусты белэн килешенеп, Мвштэрине эзлэп юлга чыгалар. Эсэд йолдызлыгы батырлык, тугрылык, встенлек, хэтта шаилык символы да ул. Шулай итеп, МиИр илдэн Мэртэбэне алып китэ. Шаи Шапур Иэр тарафка улын эзлэтеп илчелэрен Ж,ибэрергэ мэж,бур була.
Бэдр белэн Мвштэри бер шэнэргэ Ж,итэлэр. Анда дуслары Мэирапны очраталар. Алга таба бергэ китэлэр. Шулай итеп Бэхет, Бэрэкэт-Муллык Иэм Иман-Тугырылык бергэ кушылалар. Максатка шулай гына ирешергэ мвмкин.
Мвштэри артыннан Бэирам да эзлэп чыккан икэн. Ничек инде ансыз, Кара Тэкъдирсез? Нэрсэ-нэрсэ, эмма явызлык квтмэгэндэ уз гамэлен башкаручан. Кызларны эзлэп таба, аларны тотып, суга батырыр-га эмер бирэ. Эмма ничек Бэхет, Бэрэкэт-Муллык, Иман-Тугырылык гарык булсын, ди? Кызлар, такта-ларга-агачларга тотынып, судан йвзеп чыгып, исэн
калалар.
Мвштэри Иэм кызларньщ котылган урыны Дэбэнд каласы янында икэн. Ул аньщ шанын таный. Дусла-шалар. Дэрбэнд шаны Мвштэри олы хврмэтлэрен курсэтэ. Шуннан соЦ Мвштэри Кыпчак даласына китэ. Эмма монда да кызлар урманнарда-кырларда адашып йвреп, зур бэлалэргэ очрыйлар. Ахырда та-вык кетэклегендэ качып яталар.
Мэир исэ олы дицгездэ йври, Эсэд белэн бер-гэ куптврле бэлалэргэ дучар булалар. Бэхетлэренэ, аларны сэудэгэр квймэсе ала. Монда Шэрэф исемле сэудэгэр белэн дуслык коралар. Алга таба юллары Харэзмгэ китерэ. Шулай итеп кыз белэн егет Хазар дицгезенец икесе ике ягында калалар.
Мэирне Шэрэф, сагышыннан айнытыр вчен, элбэттэ, ауга алып чыга. Шунда Харэзм шаны Кэй-ваньщ (Сатурнньщ) кызын свйли. Егет аны Мвштэри икэн дип уйлый.
Гассар Тэбризи дастанны ике сызыктан алып бара. Аньщ берсе — каиарманнарыньщ язмышы, икенчесе -йолдызнамэ хэбэрлэре. Тышкы эчтэлеге белэн ул шактый тирэн, хикмэтле Иэм маж,аралы мэхэббэт дастаны. Шагыйрь бу яктан да эсэрен шактый кицзй-тэ, эмма йолдызлар фалы темасы дастанны Иаман да тыгыз итеп, тарткатмый Ж,ыеп тота. 1НуЦа да Гассар Тэбризи кутэргэн Иэр яНа тема дастанньщ органик влешен тэшкил итэ башлый. Эбул-Касыйм Фирдэусидэн (934-1025) килгэн кип масштаблы сюжет кору фарсы эдэбияты вчен яналык булмый, аны-сы. Эмма Гассар Тэбризи кебек йолдызнамэ гыйлеме мэгънэлэренэ мэхэббэт маж,аралары сакыйгаларын кору — бусы инде шагыйрьнен зур ачышы саналы-рга тиеш. Чвнки бугенге квндэ дэ мондый серле гыйлемле шушы рэвешле мэгънэлэр акыллы Иэм талантлы итеп твзу урнэклэре Кылыч СайядинеН «Дастаиы-Бабахаи»ыииаи башка бутэн очрамый, фэнгэ элегэ билгеле тугел. Хэтта Сэйф Сараиньщ «Свиэйл вэ Гвлдерсен»е дэ, твп каиарманы итеп Сви-эйл (Канопус йолдызы, Арго Квймэсе йолдызлы-гыньщ ИЦ якты йолдызы, затлылык Иэм гузэллек символы) алынса да, шулай ук ул Кук Ж,исемнэре белэн бэйле мэгънэлэр белэн тулы булса да, болар кебек ук катлаулы Иэм купкырлы итеп эшлэнелмэгэн. Аньщ схематик эшлэнеше авторыньщ ашыгуына, тизрэк язып калдырырга тырышуына бэйле икэнлеге сиземлэнэ. Сэйф Сараи гуяки кулэмле дастан язарга Ж,ыенган Ж,иреннэн, аньщ эчтэлеген кыскача гына свйлэп бируогэ алына.
Харэзмдэ Мэирне халык, чибэрлеген куреп, ка-дер-хврмэт итэ башлый. Э хэллэ Нэуруз бэйрэмен хэтерлэтмилэрме соЦ? Шэрэф исэ аньщ турында Кэйва шайка свйли. Мэирне тэхет каршына чакыр-талар. Э тэхет Кояшсыз тора алмый шул! Галимнэр мэж,лесендэ дэ, шакмат уенында да, квйчелэр кар-шында да, каиарманлыкта та Мэиргэ тицнзр табыл -мый. Кояш шул ул! Э Кэйва шаиньщ кызы НаИид (Яшьлек) ана гашыйк булып влгерэ.
Шаи белэн Мэир ауга чыгалар. Егет пэлэнк-тигр-ны аулый, утерэ. Шул вакыйгадан соЦ Мэирне шаи уз сараена ала.
НаИиднеН мэхэббэте хакында егеткэ кызньщ дай-э-хезмэтчесе свйли. Егет ашыкмаска, бераз сабыр
итэргэ киЦэш бирэ.
Самарканд шаиы Гарахан (Карахан, бусы да Марс) узенэ кияугэ НаИидны соратып илчелэрен Ж,ибэрэ. Эмма шаи Кэйван ул тэкъдимне кире кага. Гарахан гаскэрен кутэрэ. Мэир, шаи Кэйван белэн бергэ, яуда сугышка китэ, орышларда зур батырлыклар курсэтэ. Харэзмгэ кайткач, Кэйван ана атап мэж,лес кордыра. Авторньщ монда икенче Марены китереп кертуе кызыклы. Бусы да явызлык символы твеен ала. Куктэн Марс югалып торганда, аны Гарахан (шулай ук Марс, эмма аньщ кара тэкъдир биручесе) алыштыра дигэн карашньщ Газзар Тэбризи заманнарында ук булуы эизмиятле. Автор шушы караш нигезендэ эш итэ. Каиарманнарын кара тэкъдирдэн, ягъни Нэлакэт-тэн, кврэшеп котылуларын ачык яза.
Аерылу утында газапланган Мвштэригэ Мэир хакында хэбэр ирешэ. Ул Мэирап Иэм Бэдр белэн Харэзмгэ килэ. Бэирамны да юлы монда китерэ. Мвштэри белэн Бэдрне тоткыннары итугэ ирешэ. Мэирап бу хакта Мэиргэ белдеру Ж,аен таба.
МэИрнеН кешелэре Бэирамны кулга алалар. Мвштэри белэн Мэир кавыша. Э Бэирам кайгысыннан шашына Иэм юлэрлэнэ.
Мэир уз иленэ кайтырга итэ, Мвштэри белэн
НаИидне дэ узе белэн ала. Шаи бу хэлгэ куана, тэхетен улына тапшыра. Шулай итеп илгэ кабат Ко-яш хуж,а була, аньщ белэн бергэ Бэхет Иэм Яшьлек тантана итэ башлый.
Эзербайж,ан галимнэре эсэрнен Низами Ганж,э-ви традициялэрендэ, эдэби яктан югары кимэлдэ язылуын белдерэлэр, «гыйльме-неж,ум» (йолды-знамэ) белэн бэйле булуын ассызыклыйлар, пла-неталарньщ йолдызларга якынаюы Ж,иргэ нинди бэлалэр китеруен тасвирлаган эсэр, дилэр. Бу хакта бэхэс итунен урынсыз икэнлеге белэн килешергэ кала.
Иж,тимагый-сэяси мотивлары ягыннан Караганда, Гассар Тэбризинец «Мэнру-Мвштэри» дастаны гаделлекне яклап, тиран хвкемдарларга каршы юн-элдереп язылган, халыкньщ кунел хислэренэ аваз-даш твс алган. Эсэрдэге мэгънэлэрдэ тэкъдир хвкеме встен чыгарыла, хэтта кара язмыш, явызлык алып килуче Бэирам, Гарахан — Ж,ицелэлэр, яшьлэрнен бэхетенэ каршы твшкэн шаи та, якыннары да илнен кояшын, бэхетен сундеручелэр булып кузалланалар. Язмыш итеп бирелгэн тигез мэхэббэтне инкарь иту, ана каршы чыгу — тэкъдиргэ каршы бару буларак анлатыла. Э Кылыч СайядинеН «Дастаны-Бабахан»-нында мэхэббэтне инкарь иту, гашыйкларны утеру — илне юк иту, бэхетсез Иэм килэчэксез калдыру буларак сурэтлэнелэ. Бу яктан «Дастаны-Бабахан» эсэре «МэНру-Мвштэри»дэн дэ узып киткэн Иэм тагын да тирэнрэк эчтэлекле мэгънэлэргэ ия.
XIII гасырда, язылу датасы 1211 нче елга туры ки-лергэ тиешлеге фэндэ ачыкланган, фарсы телендэге «Бэхтияр-намэ» халык романында да Звирэ мэхэббэт каиарманы буларак телгэ алына, чибэрлектэ аньщ белэн ярышу мвмкин тугел икэнлеге белдерелэ. Бу факт халык арасында ЗвИрэнеН ТаИирга тугыры мэхэббэте турында риваятьнен электэн телдэ-тел-гэ йвруен расларга мвмкинлек бирэ твсле. Звирэ хакында телгэ алынган эсэрлэр тагын да бар. Алардан
чыгып, ТаИир-ЗвИрэ вакыйгалары электэн таралыш алган дигэн фикерне алга сврерг Иэм дэлиллэргэ мвмкинлек бирэ сыман. Эмма мондый кузаллауны алга серу хата булыр иде. Чвнки ул риваятьлэрдэ Звирэ ТаИирдан башка, ялгызы гына телгэ алы-на. Бу бу исэ бвтенлэй башка риваятьнен куздэ то-тылуын анларгша ярдэм итэ. Гарэп мифологиясе буенча, гаж,эеп чибэр кыз булган икэн, аньщ исеме Звирэ икэн. Ьэм менэ ана Ьарут белэн Марут исем-ле фэрештэлэр гашыйк булалар. Звирэгэ алар Ал-лаиы тэгалэнен кодрэтле исемнэрен чишэлэр. Кыз шул исемнэрне эйтэ Иэм шул сэбэпле куккэ аша. Монда ана улемсезлек бирелэ, ул Звирэ (Венера) йолдызы икэн. Шунна бирле Кук Ж,исемнэренеН квйче-музыканты, аларньщ Ж,ырларына квйлэр иж,ат итеп уйнаучы икэн. «Дастаны-Бабахан»дагы ТаИир-ЗвИрэ вакыйгаларына бу ЗвИрэнеН бвтенлэй катнашы юк, димэк.
Эсэрендэ Кылыч Сайяди Звирэне бер генэ тапкыр да йолдызларньщ квчсезе буларак искэртми, телгэ алмый, Ьарут-Марут турында да суз кузгатмый. Бу исэ, аньщ ул риваятьтэн хэбэрдарлыгы бэлки булма-гандыр, дигэн фикергэ этэрэ. Югыйсэ «Ьарут-Марут кыйссасы» Насретдин Рабгузыйньщ 1310 нчы елда язылган, Алтын Урда эдэби ядкэрлэре исемлегенэ кертелгэн, халык арасында популяр булган «Кыс-сасел-Энбия» («Пэйгамбэрлэр турында кыйссалар») китабында урын алган. Аньщ гарэп телендэге вари-антлары да очрамый калмагандыр?
Кылыч Сайяди уз каиарманнарын куккэ ашты-рмый, алардан йолдызлар ясамый. Менэ шуна да «Ьарут-Марут кыссасы» аньщ фикер арсеналына керми. Аньщ максаты — кешелэрнен узара мвнэсэ-бэтлэрен ачу. Моньщ вчен ул йолдызнамэ мантый-гына нигезлэнэ, вакыйгаларны аньщ нигезендэ ача. Йолдызнамэ курсэтмэлэре ана каИарманнарыныН холыкларын Иэм хислэрен ачар вчен хезмэт иткэн. Ул йолдызчы-астролог булмаган, шунлыктан дастан вакыйгаларын Гассар Тэбризи кебек куерта алмаган, моны кирэк тэ санамаган. Гашыкларньщ улеме Татар иленен таркалуына, бетуенэ китерэ. Моньщ белэн ул йортка-илгэ яшэве вчен мэхэббэтнен нигез икэнле-ген ачык итеп тасвирларда раслауга ирешэ.
3
Татар эдэбиятына багышланган хезмэтлэрдэ, Кылыч Сайяди белэн бэйле суз кузгатылганда, аньщ «Дастаны-Бабахан» эсэренен кулъязма ку-чермэлэре арасында Петербургньщ Квнчыгыш-ны вйрэну институтында сакланучы Бибигамбэр твзегэн вариантына игътибарны юнэлтэлэр, аньщ 1818 нче елда кучерлгэн булуын искэртэлэр. Шул ук институтта сакланучы икенче кулъязма нвсхэгэ дэ тукталып, дастан тэмамлагач, ахырында мондый язма барлыгын, ассызыклыйлар: «Фи вакти эл-гасри тарихыл-ЬиЖ,рэти 1414». Бу дата гарэптэн татар теленэ болай тэрж,емэ ителэ: «Ьиж,ри елисэп та-рихы белэн вакыты1414 нче ел» дип. Мондагы 1414 нче елны хэзерге ел исэбенэ кучергэндэ 1993-1994 нче еллар килеп чыгуы да искэртелэ. Бу исэ электэн галимнэрне тэмам аптырашта калдыра килде. Аны тврлечэ ичэплэп караганнан сон, ахырда Милади ел
исэбелэн курсэтелгэн булырга тиеш дигэн нэтиж,эгэ киленде. Эмма мона ышанып Ж,итеп тэ булмый иде. Чвнки датаньщ Ьиж,ри ел исэбендэ икэнлеге кулъязмада твгэл курсэтелгэн шул.
Галим М.ЭхмэтЖ,ановныН Казанда 2015 нче елда басылып чыккан «Эйтер сузлэрем шушыдыр» дип аталган мэкалэлэр Ж,ыентыгы китабында бербер артлы, 33 нче Иэм 34 нче тэртип саннары белэн «Бабахан дастаны»на бэйле ике мэкалэсе бирелгэн. Аларньщ икесе астында да «Мэгърифэт» газета-сыньщ 2011 нче елдагы 30 нчы сентябрь санында бастырылулары курсэтелгэн. Текстлардан анлашыл-ган, аньщ берсен автор узе язган, икенчесен газетада редакциясендэ твзэткэннэр, журналистик мэкалэ ясаганнар. Аларньщ икесендэ дэ бер ук тврле мэ-гълумат китерелэ. «Бибигамбэр Йосыф кызы 1800 еллар чамасында Куян авылында туган, 1817 елда Шэрифулла исемле авылдашына кияугэ чыккан. 1818 елда Мотыйгулла исемле улы туган. Бибигамбэр буш вакытында дастаннар кучереп мавыккан» дип, 98 Иэм 99 нчы битлэрдэ кат-кат хэбэрлэр бирэ галим, бу авылньщ Мари республикасы Бэрэнге твбэгендэ булуын да курсэтэ. Эиэмиятле мэгълуматлар болар. Димэк, «Дастаны-Бабахан» берничек тэ 1993-1994 нче елларда иж,ат ителэ алмаган, чвнки аньщ кулъ-язма нвсхэлэреннэн берсен твзегэн Бибигамбэр Йосыф кызы чыннан да 1818 нче елда ул эшне баш-карган, ул чыннан да Куян авылында яшэгэн икэн.
Тарихлардан тагын да шулар мэгълум, XVII йвз ахыры — XVIII йвзлэр дэвамында, хэер, аннан соЦ да, татар укымышлылары КаИирэнеН Эл-Эзиэр университетында уку-укыту эшенэ тартыла торган булганнар. XVIII йвздэ татарда кулъязма кучермэ-лэрнец куплэп барлыкка килэ башлавы, аларньщ гарэпчэ Иэм фарсыча гына тугел, бэлки тврки-татар телендэ булулары, КаИирдэ сакланып калган кулъязма китапларньщ кучереп илгэ алып кайтулары Иэм Ж,ибэрулэре аркасында икэнлеге инде ачык билгеле. Ул шэкертлэр, мвгаллимнэр, КаИирэдэ яшэп тэ, уз халкыбызньщ ацлы-белемле булуларын кайгыртканнар. Бу эшлэре чыннан да олы мактауга Иэм чиксез соклануга лаеклы. Моны шуньщ вчен искэртергэ кирэк таптык, ул халкыбыз арасында ни вчен борынгырак чорларда кучерелгэн китапларньщ булмавы сэбэплэрен кузалларга ярдэм итэ. Хикмэт кэгазьнец чыдамсыз булуы, ике Й9з ел эчендэ тара-лып твшуенэ генэ бэйле тугел, азлыгыннан гына да тугел, бэлки татарларньщ ацда-белемдэ моннан ике йвз еллар элек шактый активлашып, укымышлылар катламыньщ артыуыннан Иэм аралашу чиклэренец кицэк>еннэн дэ икэн.
«Дастаны-Бабахан»да курсэтелгэн Ьиж,ри дата белэн 1414 нче елга кайтсак, аньщ да серен ачыкларга вакыт Ж,иткэндер? Бу датаньщ хикмэте шунда, ул криптограмма-могаммэ хикмэтлэренэ бэйле. Шэры-кта шагыйрьлэр Ьэм галимнэр даталарны могаммэ белэн бируне хуп кургэннэр. Мэмлуклэр канцеляри-есе криптограммалар хэбэрлэр алышуны принцибы иткэн. Бу аларньщ тирэ-курше тврки халыклардан сер яшерергэ мэж,бур булуларына бэйле икэн.
Могаммэ юлы белэн даталарны курсэту татар кулъязма китапларында да шактый очрый. Мон-
дый культура бездэ XIX йвз ахырынача дэвам иткэн. Могаммэлэрне, ягъни криптограмма тэртибендэ даталарны курсэтунен махсус кагыйдэлэре бар, шулар нигезендэ алар Ж,ицел чишелэлэр. Эмма аларньщ принципларыньщ Иэмиэсе хакында да элегэ кадэр серлэр ачылып бетмэгэн. Шундый могаммэлэр бар, аларны чишу вчен шактый кип мэгълуматлар талэп ителэ. Моньщ вчен хэтта галимнэргэ дэ махсус эзер-лек кирэк була. Хэтта ул гына да Ж,итми. Крипто-грамма-могаммэнеЦ ачкычын табу катлаулы эшкэ эйлэнеп китэ. МоЦа кадэр ачыкланган криптоанализ методлары да ярдэм итмэскэ мвмкин. «Дастаны-Ба-бахан»ньщ язылу датасы итеп курсэтелгэн 1414 нче ел белэн дэ шулай килеп чыккан. Гыйльми эзлэнулэр Иичбер нэтиж,элэр бирмэгэч, 1414 нче елны 1717 дип кабул итэргэ тэкъдимнэр дэ булган, 1616 нчы елны да анарда кургэннэр. Датаньщ Ьиж,ри ел исэбендэ икэнлеге курсэтелу дэ исэпкэ алынмый башла-ган. Аннары, «Дастаны-Бабахан»да Мэж,лисинец «Сэйфелмвлек дастаны» каиарманнары телгэ алына. Димэк, дилэр, галимнэр, ТаИир-ЗвИрэ вакыйгала-рына багышланган ул эсэр Бэдигыльж,амал-Сэйфел-мвлек хакындагы дастаннан алдарак языла алмый. Э «Сэйфелмвлек дастаны»н фэндэ XV йвз ахыры — XVI гасыр башында язылган буларак кабул ител-гэн, чвнки ул эсэр XVI йвздэ Бабур ханньщ кулына кергэн, ул аны укырга яраткан. Бу факт дастанньщ шул чорга кадэр ук язылган булуын раслар вчен генэ хезмэт итэ, югыйсэ.
«Дастаны-Бабахан» кулъязмасында кхурсэтелгэн датаны криптонализ юлы белэн чишкэндэ, мэсьэлэ чишелэ дэ китэ. 1414 нче датасына ачкыч буларак «гаер» сузе хезмэт итэ. Ул «иртэ» дигэнгэ дэ Иэм «минус» дигэн мэгънэгэ дэ ия икэн. Аньщ янында «та-рихыл-ЬиЖ,рэти» тезмэсе дэ бар. Э ул Ниж,рэт та-рихыньщ твгэл 622 нче елда булганлыгы фэнгэ яхшы мэгълум. Шушылардан чыгып, криптограмманы чишэр вчен 1414 саныннан 622не алырга (минусла-рга) кирэк. Аннан 792 саны кала. Димэк, эсэрнен язылу датасы криптограммада 792 дип курсэтелгэн. Эмма ул да Ьиж,ри ел исэбе белэн. Аны бугенге квндэ кулланылучы Милади ел исэбенэ кучереэк. 1390 нчы ел булып чыга. Аньщ да сентябрь ае. 12 нче сентябрьдэ 1390 нчы елда, мэсэлэн, «Гайдел-Фитр» бэйрэме квне булган. Юл унаеннан искэртсэк, Ис-кэндэрия шэнэрендэ мэмлуклэр сарае канцелярие-сендэ эшлэуче шагыйрь Сэйф Сараи фарсы шагыйре СэгъдинеН «Гвлестан» эсэрен тэрж,емэ иту эшен тэмамлаган, э данлыклы «Свиэйл вэ Гвлдерсен»ен 1394 нче елда иж,ат иткэн.
Бу чорда Мисырда Иэм Суриядэ Мэмлуклэр им-перияее чэчэк ата. Ул империяне барлыкка килуендэ Идел-Урал, Кырым-Кавказ, Себер-Урта Азия твр-килэре катнашкан. Кыпчак телле ил. Аларда асыл ватаннары белэн элемтэдэ яшэу гадэте квчле икэн. Мэмлуклэргэ килеп кушылган гврж,и, эрмэн Иэм башка кавемнэр дэ ул гадэтне уз иткэннэр. Анда 1382-1399 нчы елларда Бэркук эз-ЗаИир, чиркэ-слэрдэн, хвкемдарлы итэ. 1375 неч елда мж,млу-клэр Ефрат буйларындагы Квньяк Эрмэнстанны да яулыйлар. Урта Ефрат буйлары тулысынча алар кулына кучэ.
1370 me eлдa xвкeмдapлыккы Уpтa Aзиядэ уз кулыия aлгaк Aкcaк Tимep, 1388 ичe eлдa яу бeлэн килeп, Aлтыи Уpдaкьщ Xapэзм влкэceн бacып яля, бaшкaлacы Уpгэиeчкэ кepэ. Aньщ aкиaк тaтapлap-иы кууы, кaлaкы Ж,иp бeлэи тигeзлэп, вcткнэ apпa чэчэpгэ эмep биpye xa^i^a xэбэpлэp тapaлa. Чыи-лыктя aлaй булмый, элбэттэ. Бэлки xaлыклapдa тя-rapлapгa кapara мвиэcэбэr шушы кaдэp rиcкэpe бул-гaидыp? Aкcaк Tимepнe алыляу, яня cсклaиy xиcлэpe дэ илдэн-илгэ Ж,эeлгэи икэи дип тэ эйгеп булмый. Cэйфф Capan ami «Cвиэйл вэ Гвлдepceи» эcэpeкдэ мэpxэмэтeeз Иэм кaкcыз тиpaк бyлapaк бэяли, бя-cкыичы, гaдeллeккe юк итyчe xвкeмдap иreп racвиp-лый. Xaлыклapдa Aкcaк Tимepгэ мвиэcэбэт тиcкэpe гею дэ, xэттa уияй гыия дя бyлмaгaк, билгeлe. Ул
1391 me eлдa Ceбep, Уpaл ama узып, Идeл бyeиaчa яу бeлэи йвpи, Tyктaмыш xaкиьщ квчлэpeи ИдeлиeH yH ягыкдaгы Koдыpчaк eлгacы бyeидa тapмap итэ. Э
1392 ичe eлдa Kacпий бyйлapыи яуляп килeп, 1393 me eлдa Tэбpизиe Иэм Бaгдaтны бyйcыидыpa, 1394 ичe eлдa Kaвкaзгa yтeп кepэ. Aнa кaдэp 1385 me eлдa Tyкraмыш xaи 9 твмэн (90 Herne) гacкэp бeлэн килeп, Дэpбэидиe yтeп, Tэбpизиe яyлaгaн. Бу яклap Aлтыи Уpдa милте иeэплэигэи.
Tyкaтaмыш xaк 1394 me eлдa кябят яу кyтэpэ, мэмлyклэp coлтaиы Бэpкyк эз-ЗaИиp бeлэи coлыx твзen, Aкcaк Tимepгэ кapшы cyгышыpгa килeшэ, уз xвкeмдapлыгыи Kaвкaздa иыгытя. Ьэм мeиэ 1395 ичe eлньщ 15 ичe anpeлeидэ Aлтыи Уpдa явы Tepeк eлгacы бyeидa Aкcaк Tимep бeлэи йбзгэ-йбз opышa. Ty^a^im xaк Ж,ицeлэ, гacкэpe тapмap итeлэ. A^ caк Tимep явы Aлтын Уpдa Ж,иpлэpeиэ узя, Mэcкэy кeнэзлeгe чиклэpeиэ кaдэp килeп Ж,итэ. ^в^з aprы иллэpeиeи xвкeмдapы иreп 1392 me eлдa улы Mиpaк тайиы yтыpra, э 1393 ичe eлдa Mиpaи niah, 27 яmeидэ, Kaвкaз, Иpaк, Иpaк бeлэи идapэ итэ бяшлый. Aньщ зaмaиыидa xypyфи cyфилapны эзэpлeклэyлэp квч яля.
Aкcaк yзeи, Чьщгыз xaк кeбeк ук, Aллaиы
тэгaлэиeи иxтыяpыи yтэyчe бyлapaк бeлдepгэи Иэм кyзaллaгaк тиpaк. Шyнлыктaн диидэ Иэpтвpлe би-дгять гaмэллэpнe, тaйnылyлapкы cвйми, явыиьщ гaмэллэpeи дин гaкэpe эшe бyлapaк якляу cэяcэтeн xoxa. Ул yзeиeц тиpaкияceи, шуляй итeп, гaдeллeк итen яилый. 1390 нчы eлдa Гaccap Tэбpизи вяфят буля. Aкьщ йoлдызкaмэ мэгъкэлэpeкэ кopылгaн «Mэиpy-Mвштэpи» дacтaкыиa кви бeтэ.
Ул дя тyгeл, 1405 ичe eлдa Диж,лэ (Tигp) Иэм Еф-pax бyйлapыидa яшэyчe rвpкэмaииapиьщ (rypксмaи-нapньщ) кapa-кyйлы (кapa-ксюклy) угыз кaбилэлэpe бepлэшмэcлэpe aкrивлaшaлap. Aлapиьщ кapa-кyйлы-лap aтaлyлapыньщ cэбэбe бaйpaклapыидa кapa куй тaмгacы булудяи килэ.Диии кapaшлapдa шыгя мэ-зиэбeидэ тopaлap. Ул кapa-кyйлылap бepлэшмэceнэ бoxapлы, caйядлы, кapaмaклы, aлnaвыт, дyиapлы, Ж,иHиpлe, xaж,илы, aгaчэpи кaбилэлэpe кepэлэp. Ж,итэкчeлэpe бyлapaк бoxapлы Иэм caйядлы кя-билэлэpeи тaкыйлap. Бoxapлы ^б^э^ yзe Ивэ иэ-ceлeииэи camrn. Eфpaт Иэм Диж,лэ eлгaлapыиьщ югapы aгымы тyгaйлapыиa Чьщгыз xaк яyлapы тя-ляп yзгaкиaк coЦ кyчeнeп килгэииэp. Чыгышлapы бeлэк Уpдa Aзиядэн caкaлaлap. Aлap якэшэceидэ, Иpaк Иэм Kвньяк Эpмэкcтaндa Ж,aлaиp мoкгoл-
лapыннaн Эxмэr coлraк идapэ итэ. Aкcaк TимepиeH иэceлe rвpкилэmкэи бapлac мoнгoллapыннaн caиaлa. Moигoллapиьщ Ж,aлaиp кaбилэce дэ твpкилэшкэн бyлгaккap, ceбep тaтapлapы apamma дя aлapкьщ вэкиллэpe яшэгэи.
1382 me eлдa кapa-кyйлылap xвкeмдapы Ka-pa-Mвxэммэт Topмym (Topмыш, 1380-1389 ичы eл-лapдa идapэ итэ) Ж,aлaиpгa б^^гамя^и игълaи итэ, Tэбpиз кaлacындa яу квчлэpeи туплый бяшлый. Шушы pэвeшлe уз дэyлэтeи иигeзлe. ^em^ идapэ эшлэpeи rarapлapдaгычa oeшrыpa. Kapa-Mвxэммэr-кeц тэxeт yтыpтybшдa Aлтык Уpдaдaк Tyктaмыш xaикьщ cэяcэтe poлe зyp бyлгaклыгы aклaшылbш xopa. Tyктaмышиьщ Tэбpизгэ 1895 ичe eлдa 90 мeн-лeк гacкэp бeлэи килye дэ шушы cэяcэтнeн дэвaмы бyлмaгaнмы?
1395 me eлдa кapa-кyйлылap rэxereиэ Kapa Йocыф xaк бyлapaк кyтэpeлэ. Tиздэ, Aкcaк Tимep улугэ, яиьщ улы Mиpaн шяйкя кapшы cyгыш ячя, уз ягы-ия Иpaк Ьэм Эpмaнcтaн coлтaкы Эxмэтиe ayдapyгa иpeшэ. 1408 кчe eлдa Cэpдpyд янындaгы opыштa Mиpaк mah явыи тapмap итэ. Шуньщ иэтиж,эce бу-лapaк, Ж,aлaиpлap дэyлэтe TOp^r^rra. Эммя ялта тябя Kapa-Йocыф aлapиы тaныpгa тeлэми бяшлый. 1410 ичы eлдa Шэнби-Гaзaн яиыидя Эxмэт coлтaн-иьщ явыи тapмap итэ, coлтaк дя шушы яудя Иэляк буля. Шуляй Kapa-кyйлылap дэyлэтe 1410 ичы eл-дян тятму яля. Бaшкaлa итeп aлap Tэбpик тэизpeи caйлылap. Kapa-Йocыфraк шЦ яиьщ улы >K,ahaH-niah (1426-2467) xвкeмдapлык итэ. Taxap кулъязмя китaплapындa «Xaкыйкый» имзacы бeлэи язылгaк шигъpи эcэpлэp oчpый. ATap шушы шушы Ж^ян maHmi^i иидe.
Kapa-кyйлылapгa элeктэн aк-кyйлылap (aк-кo-юилу) дoшмaклык иткэннэp. Бoлapиьщ иcэ тaмгa-лapы «як куй» икэи, диидэ, тaтapлap кeбeк ук, cвиии мэзкэбeидэ тopгaккap. Kapa-кyйлылap бeлэк бep иэceлдэи бyлcaлap дя, бep ятяньщ икe улы иcэплэнe-лeп, yзapa мвлкэт Иэм бэxeтлэpeн бyлeшэ aлмыйчa, шул ук Eфpaн Иэм Диж,лэ бyйлapы тyгaйлapыидa кучмэ тopмыш бeлэи гoмep кичepгэииэp. Aлapньщ тapиxлapы Бaякдyp xaкиaк бaшлaкa. Ул уз нэceлeн Угыз xaкгa ниcбэтли. Aлтbш Уpдa xaккapыиъщ дя кyллapыннaн твшмэгэи дaклыклы «Угыз-иaмэ ки-тябы» aлapиbIкы caкaлa. Aк-кyйлbIлap дя твpкэмaн (тypкoмaи) кaвeмe бyлapaк билгeлe. Kaйбep гaлимиэp бу икe xaлыкны дя твpeкмэииэp итeп кyзaллыйлap.
Aк-кyйлылap дя бу Ж,иpлэpгэ Уpra Aзиядэи Чьщгыз яyлapы rapaфыииaк куылып киrepeлгэииэp, мoидa cыeиy табып, яшэп кaлгaннap. Kapa дицгeзиeц твньяк яpы бyйлapыкдa яшэгэи вяк Tpaneзyкд имш-pияce бeлэи дяими opышып, aлapдaн квтyлeк Ж,^-лэp дэгъвaлan, шул ук вaкыттa xaтыилыккa кызля-pын ялып киreп гaилэ кopy гaдэтлэpeн raшлaмыйчa, axыpдa, 1352 ичe eлдa yзapa килeшeиeп, ил чиклэpeи тынычлыктa кaлдыpыpгa вэгъдэлэp биpen coлыx килeшeнye твзилэp. Бу вaкыттa aк-кyйлылapкьщ xвкeмдapы Фэxpeтдии Гутлы (Koтлы) икэи. Ул Tpa-пeзyид пarшacы Aлeкceй Эчeнчeнeц ceилeceи кияугэ яля. MoЦa кaдэp дэ aк-кyйлылapиьщ xвкeмдapлapы Визяития импeparсpлapы кызлapыи дэгъвaлaп, aлap-гя eйлэнэ тopгaк бyлгaкиap.
Фэхретдин Гутлыны 1389 нчы елда улы Эхмэт алыштыра, аннан соЦ улы Кара Госман солтанлык итэ башлый. Аксак Тимер яуларына кушылып ки-тулэре дэ яхшы мэгълум. Бу гамэллэре аларга форсат ача. 1402 нче елда Аксак Тимер шушы ак-куйлыларга Тигр елгасы буйларындагы тугайларны Иэм Диярбэ-кр каласын булэк итэ. Шулай алар тиранньщ свекле кавеменэ эверелэлэр, Миран шаи та ак-куйлыларны кысраклауга юл куймый.
1435 нче елда кара-куйлыларга каршы яу кутэреп, Квньяк Эрмэнстанны басып алалар. Шул сэбэпле Ефрат буйларында Мэмлуклэр империясе курше-сенэ эйлэнэлэр. Эмма 1452 нче елда ак-куйлыларны Ж,аНан шаи Хакыйкый аларньщ яуларын тармар итугэ ирешэ. Бу вакытта ак-куйлылар солтаны Ж,и-Нангир икэн. Солых килешуе твзелэ. Ак-куйлылар кара куйлыларга буйсынырга тиеш булалар. Эмма Ж,иНангир солтанньщ абыйсы Озын Хэсэн бу солых шартларын танырга телэми, дау кубарып, ак-куйлы-лар явын кутэрэ Иэм уз халкын ирекле ясый. 1467 нче елда орышта Ж,аиан шаиньщ квчлэре тармар ителэ. Озын Хэсэн эшне ахырынача Ж,иткерэ Иэм кара-куйлылар дэулэтен тэмам юк итугэ ирешэ.
Ак-куйлылар дэулэтенэ Эзербайж,ан, Иран Эзер-байж,аны, Эрмэнстан, Твньяк Курдистан, Ирак, Хуж,истан, Фэрс Иэм Керман влкэлэре керэ. Алга таба кара-куйлылар ак-куйлылар тарафыннан тэмам диярлек йотылып бетэлэр. Шулай да, ак-куйлылар свнни мэзнэбендэ булуларына карамастан, шыга мэзнэбенэ карата начар мвнэсэбэт курсэтмилэр. Озак тормый, ак-куйлылар дэулэте 1500 нче еллар-га таркала башлый. Аларны Госманлы Твркия Иэм Сэфэвилэр Ираны узлэренэ буйсындыру Ж,аен ка-рый башлыйлар.
Эмма болар берсе дэ «Дастаны-Бабахан»дагы Татар иле, Татар ханлыгы тугел. ТаИирньЩ сандыкта Багдатка агып килуен, анда аны МаНымньЩ кыз-лары коткаруны искэ алсак, эдэби эсэрдэ, нинди генэ уйдырма булмасын, хронотоп Иэм географик шартлылык сакланырга тиешлеген инкарь итмэ-сэк, ул Татар илен дэ Диж,лэ буйларыннан эзлэргэ тиеш булабыз. Чвнки Багдат шэнэре Диж,лэ яры буйларына урнашкан. Дврес, ТаИирны сандыгында кош кутэреп китэ, аны оясына алып кайта. 1ПуЦа нигезлэнеп, сандык бер елгадан икенчегэ кучерелгэн дип анлауга эсэр мвмкинлек бирэ. Димэк, ул Татар иле башка бер олы елга буенда булып, анысын да Диж,лэ тирэсеннэн эзлэргэ тиеш булабыз. Э ул Фурат (Ефрат) та, Араке та, Терек тэ, башка елга да була ала, эмма аны, Кавказ таулары артында ук, хэтта олы кошларга да очып утэргэ шактый ерак булган-нары 9чен, Идел яки Дон буларак кузаллау мвмкин тугел. Шушы мактыйк нигезендэ Татар илен, Татар каласын Диж,лэгэ якын урыннардан эзлэргэ кала.
Тарихтан шуларны белэбез, 1357 нче елда Тэбриз тэизрен Алтын Урда ханы Ж,анибэк яу белэн килеп басып ала. Монда улы Бирдекбэкне солтан итеп кутэрэ, хвкемдарлыкны ана тапшыра. 1385 нче елда, аннан соЦ 1394 нче елда Алтын Урда ханы Тукта-мыш яу белэн монда килэ. Уз билэмэлэре буларак таныганлыгы сэбэпле, ул монда иркен йври. Бу фак-тлар Диж,лэ буйларында, Кавказ аръягында Алтын
Урданьщ Ж,ирле ханы да булмый калмагандыр дигэн уйга этэрэ. Кызганыч, мэсьэлэ тарихчылар тарафыннан бвтенлэй чишелмэгэн. Сораулар — куп, Ж,аваплар гына табылмый. П1уца да Татар илен яки Татар каласын барлау юлы гына кала. Бэлки шушылай эсэрнен мэгънэлэре ачыграк анлашыла башлар? Татарны тэртэр Иэм тартар дип белдеру очраклары да бар. Ул исемдэге твбэк яки кала ул якларда булмаганмы?
Бар икэн анысы да. Мэсэлэн, Баку шэНэреннэн 332 километрда, Карабах тигезлегендэ Тэртэр каласы буген дэ яши. Дврес, 1949 нчы елда аны Мирбэшир дип узгэртеп атаганнар, э 1991 нче елда тарихи исе-мен кабат кайтарганнар. Анда эзербайж,аннар яши, шыга мэзнэбен тоталар.
Тагын да эзлэсэк, Твньяк ОсетиянеЦ Киров рай-онында «Югары Ж,улат шэиэрчеге» дип аталган урта гасырлар каласы калдыклары бар. Аньщ Идел буен-дагы Болгар каласы хэрабэлэреннэн Мэчет манара-сына берникадэр тартым морынгы мэчет манарасы да булган. Галимнэр аны Баку каласындагы борынгы мэсет манараларына охшаш, дилэр, Болгар манарасы белэн уртаклыгы юк дип, катгый фикер чыгаручы хезмэтлэрне дэ укырга мвмкин. Фото-сурэтлэренэ Караганда, аньщ куренеше Болгар манарасы шактый охшаш, югыйсэ.
Ул манара эле 1981 нче елга кадэр исэн торган. Рус елъязмаларында аны Дедяков (Тетяков) каласы буларак та телгэ алганнар, анда кайчандыр ясса ка-веме яшэгэн, дилэр.
Бу каланьщ уз исеме Татартуп булган, ягъни Та-тар-тубэ (Татартополь) икэн. Ул бэлки Татар тавы дигэн исемнэндер, дияргэ дэ була. Эмма Татартуп дигэн атама «Татар каласы» дигэн исемнэн. Димэк, «Дастаны-Бабахан»дагы «Татар шэнэре» шушы икэнлеген дэгъва кыла алабыз.
Бу Татартуп каласы балкар халкында изге урын булып саналган. Аны осетин, кабарди Иэм башка халыклар да изгелэштергэннэр. Кала X гасырда ук корылган, Терек елгасыньщ уН як ярында урнашкан. Аньщ аша кэрван юлы узган. Татартуп «Кавказга капка» саналган.
1238-1239 нчы елларда аны монгол яулары Ж,име-реп узалар. Эмма озакламый кала кабат торгызыла, Кавказньщ узэклэреннэн берсенэ эверелэ. XIV гасырда аны Югары Жулат исеме белэн дэ атый башлыйлар. Ул Алтын Урданьщ твп калаларыннан берсенэ эверелэ. Анардан чыгып, кэрван юлы Тубэн Жулатка таба китэ, э аннан — Маж,ар каласына. Маж,ар ка-ласыннан чыккан кэрван хан шэнэре Сарайга килэ. Татартуп буларак Югары Ж,улатны Кавказ халыкла-ры атап йврткэн. Аньщ балкар каласы булуында шик юк. Татартупны «Татар каласы», «Татар станы» дип белгэннэр ачык билгеле.
Татартуп каласында бер Ж,эмигъ мэчет, бер кече мэчет, вч тврле христиан чиркэве булган. Узбзк хан заманнарында, Х1Уйвз башларында ул тагын да зурая Иэм ныгытыла. Монда ишле Иэм яхшы коралланган татар гаскэре торган. Шэнэргэ тврле яклардан сэудэ кэрваннары килгэн, Алтын Урдага белэн сэудэ юлы капкасы шушыннан узганлыгында шик юк. Сэяхэ-тче-галимнэр дэ бу калага тукталганнар. Хэтта XVII
йвз тврек сэяхэтчесе Эулия Чэлэби дэ анда булган, 800 борынгы бинасы барлыгын язып калдырган.
Татартупньщ исэн торган мэчет манарасы би-еклеге 21 метр иеэплэнелгэн. Нигезе таштан Иэм кирпечтэ корылып, узе кирпечтэн кутэртелгэн. Эшлэнеше белэн дэ Баку манарасы кебек, дилэр. Ул манара янында 23 метр озынлыгында, 11,5 метр кицлектз мэчет бинасы торган. XVIII гасырда да исэн булуы билгеле. Эмма инде тубэсе Ж,имереп твшкэн, диварлары гына калганлыгын язганнар. Терек елгасы суы кереп, яларын ишэ килеп, иске мэчетне дэ аударган.
1829 нчы елда монда А.С.Пушкин килэ. Манарага менэ, мэзин мэйданына чыга. «Арзрумга сэяхэт» язмасында бу хакта искэ ала. Чумадан улучелэрнец мецнэрчэ каберлеклэре встендэ юкэ Иэм чинар агачлары усуен, уНда якка таба Кавказ тауларыньщ карлы башларын ямь биреп торуларын, алда урман-лы калкулыклар булуын, кала диварларын кукен бэян итэ.
Манараны торгызырга телэп, 1981 нче елда ре-стовраторлар аны саксызлыклары аркасында ауда-ралар. Каш ясыйм дип куз чыгару була бу.
Риваятьлэргэ курэ, иске заманнарда Хуж,а-Бирде хан яшэгэн. Ул Ж,анибикэ ханньщ улы Бирдебэк солтан булмадымы икэн дигэн урынлы сорау туа. Шул заманнарда каланы Татартуп, ягъни «Татар шэнэре» («Татарныкы») дигэн исем белэн атап йвртэ башлаганнар икэн. Ана кадэр Ж,улат булган. «Ж,у-лат» атамасы кабарды теленнэн, ул «хэер калдыру урыны» дигэн мэгънэ ия, дилэр. Ж,анибэк хан килеп, аны Татартуп, ягъни «Татарныкы» иткэн.
Балкарлар Татартуп манарасында кешелэрне сузлэренец тугыры булуына ант иттерэ торган бул-ганнар. Алар, бисмилла эйтеп, Татартуп Иэм Пэн-ж,э-Хэсэн исемле ике бертуган исеме белэн антла-рын белдерэлэр икэн.
Нугайлар шушы Татар каласында Атын Урданьщ Борга ханы Ж,ирлэнгэн «Борга каш» тврбэсе бу-луны свйлилэр. Борга ханны Борак каган, Бораган исемнэре белэн дэ атыйлар. Мамай хан заманна-рында ул Кырымнан кученеп килгэн. «Идегэй даста-ны»ньщ нугайлар вариантында Татартупньщ ханы Бэрки хан буларак курсэтелэ. Туктамышны Аксак ТимернеН Ж,ицуе вакыйгалары ачык тасвирлана. 1665 нче елда килгэн Эулия Чэлэби кабер ташларын-дагы язуларны укыган, аларньщ тврки телдэ булуын искэрткэн. Ташларда тврле риваятьлэр язылган, ди. Эмма соЦгырак чор рус галимнэре ул ташларны ну-гайларга нисбэт итэлэр.
Шушы тарихчалардан ацлашылганча, «Даста-ны-Бабахан»да тасвирланган Татар иле, Татар каласы шушы Терек елгасы буендагы Татартупка Ж,ицел нисбэт ителэ ала. ТаИир-ЗвИрэ хэллэре анда бар-ган вакыйгалардан алынып, халык риваятенэ кучеп,
Кылыч Сайядидэ гыйбрэтле мэгънэлэр твсенэ кергэн тугелме? Ьэрхэлдэ безгэ, Татартуптан гайре, башка бер урында Татар иле, Татар шэиэре булганлыгы мэгълум тугел.
Кылыч СайядинеН узенэ килгэндэ, ул Диж,лэ Иэм Фурат (Тигр-Ефрат) буйларында кучмэ тормыш белэн яшэгэн твркеман кабилэлэреннэн берсе сайяд кабилэсеннэн була ала. Менэ шуна курэ дэ, ана бэйле рэвештэ узенэ «Сайяди» нисби исемен алганлыгы мантыкка ярашлы тугелме?
Бу фикер «Дастаны-Бабахан»ньщ язылу датасы 1390 нчы ела белэн каршылыкка килми, бэлки аньщ дврес дата булуына ышанычны тагын да ныгыта гына. Татар иле, Татар шэнэре, Татар ханы, татар-лар — болар барысы да чынбарлыктан булып, ТаИ-ир-ЗвИрэ хэллэренен дэ татарларга бэйле туганлы-гы белэн килешергэ тиешбез. Андагы вакыйгалар урта гасырлар татар тормышыннан алынган дип тэ ассызыклый алабыз. МоЦа ышанычны ныгыту 9чен дэлиллэрнен башкаларын да табарга була. Мэсэлэн, хан катында торган дэрэж,э иялэреннэн ясавыллар эсэрдэ телгэ алына. Ясавыллар — татарларга мон-голлардан кучкэн твшенчэ, татарларга бэйле тарихи чыганакларда (Мэсэлэн, шулардан берсе — «Тэ-варихы гвзидэн -носрат-намэ» («Дан китабыннан сайланма хэбэрлэр»), Себер ханлыгына бэйле 1505 нче елда твзелгэн эсэр) хан катында ясавыллар бул-ганлыгын бэян итэ. Алар ил идарэсендэ катнашкан хэрби башлыклар исэплэнелгэнен искэртергэ генэ кала. Кылыч Сайяди ясавыллар хакында махсус телгэ ала, ханлыкньщ чыннан да татарныкы булуын ул шушы юл белэн укучыга белдерэ. Эсэрдэ андый урыннар бер ясавылларга гына карамый.
Эгэр дэ авторньщ узен эле Кылыч, эле Сэйф исемнэре белэн белдеруенэ кайтсак, Кылыч аньщ уз исеме булып, анардан тэхэллус ясар 9чен ул Сэйф Сайяди имзасын да файдалана. Моньщ белэн шагый-рь дастанга салынган образлар системасына укучыны алып керэ, мэгънэсен Орион Сэйфе буларак та кабул итулэргэ вметлэнэ. Моны махсус, хэтта дини Иэм сэяси максатларда да шулай эшли дип анларга кирэк.
Тарихлар дэвамында ТаННир-ЗвИрэнеН мэхэб-бэте темасында халыкларда экиятлэр Иэм риваятьлэр свйлэнелу дэвам итэ. Эмма аларньщ берсе дэ Кылыч Сайядидэге кебек мэгънэлэргэ Иэм эчт-элеккэ корылмаган. Тврекмэн шагыйре Мулланэпс (1810-1862) халык риваятьлэре нигезендэ «ТаИ-ир-ЗвИрэ» дастанын яза, соЦрак, 1876 нчы елда, Э.Уразаев-Кормашиньщ «ТаИир-ЗвИрэ кыссасы» басылып чыга. 1945 нче елда узбэк кинорежиссеры Нэби Ганиев, киносценаристлары Сабир Абдулла Иэм Алексей Спешнев «ТаИир Иэм Звирэ» нэ-фис фильмын Узбэк киностудиясендэ твшерэлэр. Мэхэббэт темасын иЖ,тимагый-героик мэгънэлэр белэн ачуга ирешеп, двньякулэм таныла алалар.
