Научная статья на тему 'ИССИҚЛИК АККУМУЛЯТОРЛИ ЧУҚУРЛАШТИРИЛГАН ГЕЛИОЛИМОНАРИЙ'

ИССИҚЛИК АККУМУЛЯТОРЛИ ЧУҚУРЛАШТИРИЛГАН ГЕЛИОЛИМОНАРИЙ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
30
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳаво тўплагич / каркас / конструкция ёйи / иссиқлик аккумулятори / ҳаво узатгич-коллектор / вентелятор / калорифер / air intake / frame / structure arc / heat accumulator / collector air duct / fan / heater

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Махамов Хўжахмат Товашович

Мақолада лимон дарахтининг совуққа бардошлиги, ярим цилиндрик чуқурлаштирилган гелиолимонарийнинг конструкцияси, геометрик параметрлари ҳамда конструкцияда ишлатиладиган тупроқ ости иссиқлик аккумуляторининг тузилиши ва иш фаолияти ҳақида маълумотлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the cold resistance of a lemon tree, the design and geometric parameters of a semi-cylindrical buried heliolimonarium, as well as the device and principle of operation of an underground heat accumulator.

Текст научной работы на тему «ИССИҚЛИК АККУМУЛЯТОРЛИ ЧУҚУРЛАШТИРИЛГАН ГЕЛИОЛИМОНАРИЙ»

УДК 662.997:537.22

ИССЩЛИК АККУМУЛЯТОРЛИ ЧУ^УРЛАШТИРИЛГАН ГЕЛИОЛИМОНАРИЙ

Махамов Хужахмат Товашович - т.ф.н., доцент. ^арши давлат университети, Карши ш. Узбекистан. Тел: +998999415664

Аннотация: Мацолада лимон дарахтининг совуцца бардошлиги, ярим цилиндрик чуцурлаштирилган гелиолимонарийнинг конструкцияси, геометрик параметрлари уамда конструкцияда ишлатиладиган тупроц ости иссицлик аккумуляторининг тузилиши ва иш фаолияти уацида маълумотлар ёритилган.

Калит сузлар: хаво туплагич, каркас, конструкция ёйи, иссицлик аккумулятори, хаво узатгич-коллектор, вентелятор, калорифер.

The article describes the cold resistance of a lemon tree, the design and geometric parameters of a semi-cylindrical buried heliolimonarium, as well as the device and principle of operation of an underground heat accumulator.

Key words: air intake, frame, structure arc, heat accumulator, collector - air duct, fan, heater.

Кириш. Турли хил дармон дорилар, минерал тузлар ва органик кислоталарнинг инсон организми учун ахамияти жуда катта. Бундай зарурий моддалар цитрус усимликлар таркибида куп булади. Айникса лимон фойдали мевалардан бири хисобланади. Х,озирги пайтда республикамизда лимон етиштиришни йулга куйиш ва кенгайтириш, озик-овкат масалаларини хал килишда мухим вазифалардан хисобланади.

Узбекистон иклим шароитида лимон махсус химояланган иссикхоналарда етиштирилади. Чунки, у субтропик усимлик булиб, совукка чидамсиздир. Лимон етиштириш учун иссикхоналарни органик ёкилгилар билан иситиш талаб этилади, бу эса органик ёкилгини куп сарфлашга олиб келади. Ёкилги сарфини камайтириш учун куёш энергияси ёрдамида иситиладиган лимонарийлардан фойдаланиш купрок самара беради.

Марказий Осиё иклим шароити куплаб микдорда лимон етиштириш имкониятларини келтириб чикаради. Тупроги химояланган курилмаларда лимон етиштиришда энергия сарфи, тайёр махсулот таннархининг 40-50% ни ташкил килади.

Республикамизнинг иклим шароити лимонарийларни иситиш учун куёш энергиясидан кенг микёсда фойдаланиш имкониятларига эга. Гелиолимонарийларни иситиш учун куёш энергиясидан самарали фойдаланиш табиий ёкилгиларни тежаш ва махсулот таннархини камайтиришнинг самарали йулларидан биридир.

Масаланинг куйилиши ва тадкикот усули. Лимон дарахти совукка чидамсиз булиб, йилнинг совук даврларида уни химоялаш талаб этилади. Лимон дарахтини кисмларга ажратиб унинг совукка бардошлик критик температурасини куйидагича изохлаш мумкин:

1 .Мевасида -1,5-2,5 0С гача.

2.Барги ва куртакларида - 3 -4 0С гача.

3. Бир ва икки йиллик навдаларда - 5 - 6 0С гача.

4. Асосий навдаларда - 7 - 8 0С гача.

5. Тулик совук уриши - 8 - 10 0С гача.

Х,аво ва тупрокнинг харорати + 9 0С булганда лимон дарахти усишни бошлайди. Унинг тулик усишга киришиши учун макбул харорат + 16 + 18 0С булиши керак. Х,аво харорати + 10 0С дан юкори булганда, лимоннинг вегетацион даври 200 - 220 кунни ташкил килади. Лимон гуллаш ва бутоклаш даврида тупрок ва хаводаги намга ута талабчан булади. Лимон дарахти учун тупрокнинг намлиги 60 % атрофида булиши максадга мувофик.

Тажрибалардан маълумки, цитрус усимликларни очик майдонларда етиштириш имкониятлари асосан хаво хдрорати минимум - 6 - 12 0С дан максимум + 30 + 35 0С гача булиши, вегетацион даври 180 - 220 кун булиши ва хавонинг нисбий намлиги 60- 80% булишини талаб килади.

Тупроги химояланган курилмаларда лимон етиштиришни самарали амалга ошириш максадида оддий пленкали гелиоиссикхонани [1,2] траншеяли лимонарий [3,4] билан уйгунлаштириб курамиз. Лимон дарахтининг габарит улчамларини хисобга олган холда курилмаларнинг геометрик параметрларини оптималлаштириш натижаларига кура, тупрок ости иссиклик аккумуляциялаш тизими [5] га эга ва тупроги чукурлаштирилган траншея типидаги цилиндрик сиртли, икки кават плёнка билан копланган куёш лимонарийсининг конструкцияси ишлаб чикилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мухокамаси. Куйидаги 1-расмда эни L = 6 м; узунлиги L = 30 м; пленка билан копланадиган цилиндрик сирт диаметри D = 6,3 м; тупроги чукурлаштирилган траншея баландлиги h = 0,8 м; чукурлаштирилган траншея сиртининг горизонтал эни L = 3,5 м ва траншея тупрогида кияланган сиртнинг эни L = 1,48 м.

Конструкция ёйининг каркаси (1) диаметри 0,018 м булган пулат кувур ёки (25х25х3) улчамдаги прокат пулатдан тайёрланади. Каркас оралик масофаси 0,04...0,06 м булган икки кават полиэтелин плёнка билан копланади. Ташки коплама ёйлари хар бир метрда урнатилади, ички к;оплама ёйлари эса хар икки метрда урнатилади.

/9- ' у\ 8-У/ -h \

| - 3 Т^л - ^ <

б—

А 1 -^

1-расм. Гелиолимонарийнинг схемаси: 1-икки цатлам пленка цоплама учун каркас, 2-фундамент, 3-траншея тупроц цатлами, 4-лимон усимлиги контури, 5-иссицлик аккумуляциялаш канали, 6-коллектор-щвотуплагич, 7-калориферли вентелятор, 8-^авотуплагич, 9-электрошит, 10-йулка, 11-эшик.

Каркас кундаланг кесими 0,3...0,4 м булган фундамент (2) га махкамланади. Лимон буталарининг атрофи буйича шартли диаметри D=1,5 м. Лимон кучатлари хар 2,3 метрда биттадан килиб, лимонарийнинг узунлиги буйича икки катор экилади. Лимонарий узунлиги буйича лимон дарахтлари орасидан утиш учун йулакча эни L= 1 м (10). Лимон дарахтларининг жойлашиш кундаланги буйича оралик масофаси 0,8 м ни ташкил килади. Лимон дарахтининг бундай жойлашиши унга кулай агротехник хизмат курсатиш имконини яратади.

Иссикликни аккумуляциялаш тизими иссиклик аккумуляцияловчи канал (5), хавоузатгич-коллектор (6), вентелятор (7), хавотуплагич (8) дан иборат [6]. Иссиклик аккумуляциялаш канали сифатида ички диаметри 0,11...0,13 м ва узунлиги 4,5 м булган керамик, метал, бетон ва бошка материаллардан тайёрланган кувурлардан фойдаланиш мумкин. Кувурлар оралик масофаси 1,12 м килиб, 0,4...0,5 м чукурликда ёткизилади. Кувурнинг шимол томонидаги учи хавоузатгич-коллектор (6) билан бирлаштирилади, иккинчи учи эса жануб томонда хавони курилма ичига олиб чикадиган, узунлиги 1,2... 1,5 м киркимдаги кувурга бириктирилади. Хавоузатгич-коллектор урта кисмининг кундаланг кесими (вентелятор билан бирикиш жойи) 0,2х0,4 м2 ва тугалланган кисмлари 0,2х1 м2 улчамларда бетондан тайёрланади.

Гелиолимонарий жанубий кенгликка мулжаллаб курилади. Гелиолимонарийнинг бундай мулжал буйича курилиши киш ойларида гелиоиссикхоналарга тушадиган куёш радиациясининг микдори бошка турдаги шарк-гарб меридиани жойлашув буйича курилган иссикхоналарга нисбатан купрок булади. ^иш фаслининг очик кунлари, гелиолимонарий ичидаги хаво харорати 20...25 0С дан ошиб кетади ва вентелятор (7) кушилади. Лимонарий

юкорисидаги иссик хаво хавотуплагич (8) ва хавоузатгич-коллектор (6) оркали иссиклик аккумуляцияловчи канал (5) ларга келиб тушади. Иссик хаво канал деворларига иссикликнинг бир кисмини узатади, совийди ва яна лимонарийга кайтиб келади. Бу жараёнда иссикхонада харорат кутарилиб кетиши олди олинади ва канал-кувурлар атрофидаги тупрокда иссиклик аккумуляцияланишини амалга оширади. Тунги вактларда иссикхонадаги хаво харорати 11...15 0С га пасайганда кундузги каби хаво айланиши бошланади. Совук хаво каналларда кизийди ва иссикхонага утади, керакли харорат билан иссикхонани таъминлайди. Аккумуляцияланган иссикликни иссикхонага керак булган хароратни саклаш учун сарфлаш жараёни амалга оширилади.

Сурункали булутли ва паст хароратли (ички хаво харорати +11 0С дан паст) кунларда иссикхоналар учун иссиклик етишмаслиги бошланади. Бундай пайтларда вентеляторли (7) калорифер ишга туширилади. Танланган конструкцияда КВБ, КВПП, СЕД-300 ва бошка турдаги сувли калориферлардан фойдаланилади. Калориферларни табиий газда ишлайдиган автоном сув иситиш агрегатларига ёки марказий иситиш тизимларига улаш мумкин. Автоном сув иситиш агрегатларидан фойдаланганда агрегат иссикхонадан ташкарида ёки иссикхона ичкарисига урнатилиши мумкин. АГВ, КС, КМ ва бошка типдаги сув иситиш агрегатларидан фойдаланса булади. Агрегатлар вентелятор ва электрошит ёнида урнатилиши лозим. Дудбурун фундамент сатхи буйича жойлаштирилади. Х,аво-калориферли тизим кам кувватли булиб, оддий техник воситалар ёрдамида автоматик тарзда эксплуатация килинади.

Лимон дарахтларини сугоришда томчилатиб сугориш тизимидан фойдаланилади. Томчилатиб сугоришда сув тежамкорлиги, сувни марказдан дозалаш имконига эгалиги ва дарахтни минераллар билан озиклантириш осонлиги каби имкониятларни беради.

Хулоса. Чукурлаштирилган гелиолимонарий ярим цилиндрик типдаги анъанавий гелиолимонарийга нисбатан 13...26 % га яхши радиацион режимга эгалиги ва иссиклик йукотилишининг 4...18 % камлиги билан хам фарк килади.

Чукурлаштирилган гелиолимонарийда хавонинг уртача суткалик харорати ярим цилиндрик типдаги анъанавий гелиолимонарийга нисбатан 1,2...5,9 0С га юкори.

Иссиклик аккумуляторли гелиолимонарийда хавонинг уртача суткалик харорати анъанавий типдаги гелиолимонарийга нисбатан 2,3...4,2 0С га юкори, кундузги вактларда 4,3...7,4 0С га паст ва тунги вактларда эса 1,5...2,7 0С га юкори эканлиги билан фаркланади. Шу билан бирга гелиолимонарийдаги хаво хароратининг меъёрда булишини таъминлаш имкониятига эга.

Чукурлаштирилган типдаги гелиолимонарийлар учун йиллик иктисодий тежамкорлик куйидагиларни:

1.Шартли ёкилгида - 1909,06 кг ш.ё./йил ёки 10,6 кг ш.ё./(м2 йил);

2.Табиий газда - 2216 м3 / йил ёки 12,3 м3 /(м2 йил) ни ташкил килади.

АДАБИЁТЛАР

1. Ниязов Ш.К. Исследование тепловых режимов пленочных теплиц с солнечным и

незкотемпеатурным подпочвенным обогревом. Автореферат. Дисс...канд.тех.наук. -Ашхабад.: 1981. -26 с.

2. Ким В.Д. Радиационные и тепловые режимы в солнечных плёночных наклонных теплицах

с подпочвенными аккумуляторами тепла. Дисс... канд.тех.наук. -Т.: 1988. -20 с.

3. Первушина П.А. Выращивание лимонов в условиях Узбекистана. -Т.: Узбекистан. 1980. -40

с.

4. Нуриддинов Б., Хайриддинов Б., Ким М. Лимончиликда куёш энергиясидан фойдаланиш. -

Т.: Фан. 1993. -55 б.

5. Махамов Х.Т., Хайриддинов Б.Э., Ким В.Д. Гелиолимонарий углубленного типа с

аккумулятором тепла. //Гелиотехника. 2001. №1. 33-36 с.

6.Махамов Х.Т. Режим отопления гелиолимонарии с аккумулятором тепла. Дисс... канд.тех.наук. -Т.: 2002. -70 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.