CC BY
10
ФОЛЬКЛОРИСТИКА
УДК 398(470.621)
ББК 82.3(2=Ады) Н 16
Нагароков К.Р.
Аспирант кафедры истории и культуры адыгов Адыгейского государственного университета, e-mail: kazbich001@mail.ru
Исполнитель в современном фольклорном поле: особенности репертуара
Джырэ къэбар^атэхэм я1ор1отэ зехьэк^ хабзэхэр
(Рецензирована)
Аннотация:
Рассматриваются проблемы организации и проведения поисковых работ на отдельно взятой территории. Выявляются характерные особенности современного фольклорного поля. С целью описания локальной фольклорной традиции анализируются материалы, собранные в течение последних 5-6 лет в ауле Джерокай (частично - Хакуринохабле) Шовгеновского района РА, где компактно проживают такие адыгские субэтносы, как абадзехи и темиргоевцы. В исследовании применены сравнительно-типологический и описательный методы. Метод включенного наблюдения позволил установить, что в репертуаре современных носителей адыгского фольклора преобладают нарративы, народные песни и истории о них, усвоенные ими в детстве. Повторные записи от одних и тех же информантов, сделанные в течение 2-х лет, позволили обнаружить уникальные, ранее никем не зафиксированные фольклорные тексты. К таковым относятся смеховая песня о Гошегаг, дочери Мача Нагарокова, известного в прошлом народного флейтиста - камыляпша; истории о Пшигуте Хабаруко мужественном наезднике из аула Джерокай, защитнике справедливости. Зафиксированные разрозненные фрагменты истории «Песни аулов» проливают свет на причины появления вариантов к характеристикам отдельных аулов, в частности, аула Джерокай. Делается вывод о том, что современное фольклорное поле остается достаточно продуктивным. Особое место в нем занимает местный (локальный) фольклор, в котором функционируют ранее неизвестные уникальные тексты. Сформировался новый тип носителя фольклора, в пассивной памяти которого в большей степени хранятся фрагменты традиционных фольклорных текстов, а также песни и нарра-тивы из местного репертуара. Введение собранного нами материала в научный оборот послужит основанием для дальнейшего исследования локальных очагов фольклорной культуры адыгов.
Ключевые слова:
Современное фольклорное поле, локальная традиция, смеховая песня, нар-ратив, репертуар сказителя, носитель фольклора.
Nagarokov K.R.
PhD student, Department of History and Culture of the Adyghes, Adyghe State
University, e-mail: kazbich001@mail.ru
Performer in the modern folklore field: features of
the repertoire
Abstract:
The article deals with the problems of organization and carrying out search operations on a single territory. Characteristic features of the modern folklore field are revealed. In order to describe the local folklore tradition, the author analyzes materials collected over the past 5-6 years in the aul of Dzherokay (partially Khakurinokhabl) of the Shovgenov district in the Adyghea Republic, where such Adyghe subethnoses as Abadzekhs and Temirgoevts live compactly. The study used comparative typological and descriptive methods. The method of included observation made it possible to establish that narratives, folk songs and stories about them, learned by them in childhood, prevail in the repertoire of modern carriers of Adyghe folklore. Repeated recordings from the same informants, made over the course of 2 years, made it possible to detect unique, previously unrecorded folklore texts. These include a laughing song about Goshegag, the daughter of Mach Nagarokov, a famous folk flutist in the past - kamylyapsh; stories about Pshigut Khabaruko, a courageous rider from the aul of Dzherokay, a defender of justice. The recorded scattered fragments of the history of the "Song of Auls" shed light on the reasons for the appearance of variants for the characteristics of individual auls, in particular, the aul of Dzherokay. It is concluded that the modern folklore field remains quite productive. A special place in it is occupied by local folklore, in which previously unknown unique texts function. A new type of folklore carrier has been formed, in the passive memory of which fragments of traditional folklore texts, as well as songs and narratives from the local repertoire, are stored. The introduction of the material collected by us into scientific circulation will serve as the basis for further research of local centers of Adyghe folklore culture. Keywords:
Modern folklore field, local tradition, laughing song, narrative, repertoire of the storyteller, carrier of folklore.
Адыгэ 1ор1отэш1эныгъэм ид-жырэ пшъэрылъхэм ащыщ 1ор1у-атэм иугъоин, изэгъэзэфэн 1офхэр. Сыдигъуи зэрэхабзэу къэралыгъо гъогук1э экспедициехэр зэхащэх, къаугъоирэ щы1эмэ архивхэм арагъ-эк1у, зэрагъэзафэ, тхылъ шъхьаф-хэу къыдагъэк1ых. А 1офышхом анахь мэхьанэ зи1эмэ ащыщ 1ор1отэ угъоиным изэхэщэн. Джырэ уахъ-тэм щагъэфедэрэ технологиехэр хэб-гъэлажьэзэ угъоен 1офыр зэхэщагъ-эмэ, ыуж къырык1ощт 1офхэр нахь псынк1э хъущтых [1: 67].
Тыкъызтегущы1эщтыр Шэуд-жэн районым Джыракъыерэ Хьа-курынэхьаблэрэ мы аужрэ илъэси 5-6-м къащытыугъоижьыгъэ 1ор1у-атэмрэ, тызэрихьыл1эгъэ орэды1о-тхыдэ1уатэхэмрэ тагъэш1ыгъэ гуп-шысэхэр ары.
Адыгэм итарихъ 1ор1уатэк1э зэ-рихьэзэ л1эш1эгъу пчъагъэу къы-зэпичыгъэм къырык1уагъ. Унагъо пэпчъ хьак1эщхэр адэтыхэу, ахэмэ
пчыхьэрэ л1ыжъхэр ащызэрэугъ-оихэмэ хъугъэ ш1агъэхэр къыща-1уатэхэу, тарихъ орэдыжъхэр къа-ща1охэу, 1ор1уатэр зыщызэрахьэрэ ч1ып1эу ар щытыгъ. Уахътэри зы ч1ып1э итэп, адыгэм ищы1ак1э зэ-маным диштэу адрэ лъэпкъхэм афэ-дэу зэблэхъугъэ хъугъэ. Дунаим тет лъэпкъхэм ящы1эныгъэ зэрэлъы-к1уатэрэм диштэу адыгэ лъэпкъы-ри лъэк1уатэ. Пэсэрэ хьак1эщхэр ц1ыфхэм ягу1этып1эу, гъэсап1эу, зы гущы1эк1э къэп1он хъумэ - "ин-ститутэу" щытыгъэхэмэ, джы ахэмэ пшъэрылъэу я1агъэхэр нэмык1хэм агъэцак1э хъугъэ.
Хъугъэ-ш1эгъэ нахь шъхьа1эу адыгэ шъолъырым щыхъугъэхэр па-сэм щы1эгъэ джэгуак1охэм къэбар-к1э е орэдк1э къа1онэу аш1эщтыгъэ. Л1ыхъужъ ц1эры1охэу Айдэмыр-къан, Хьатх я Къок1ас ык1и нэ-мык1хэм якъэбархэр ахэмэ яш1эжь хэлъыгъэх. Нарт эпосым щыщ пщы-налъэхэм арызэныкъокъун фэдизэу
хьак1эщым къихъухьэгъэ л1ыжъ-хэр губзыгъэу щытыгъэх.
Глобализация зыфа1орэ зэма-нэу непэк1э тызыщыпсэурэм ады-гэ 1ор1уатэм изытет зыфэбгъазэмэ, зэхъок1ыныгъэхэр фэхъугъэх. Ар нафэ къыщыхъугъ 2014 илъэсым къыщыублагъэу Шэуджэн рай-оным, нахьыбэу къуаджэу Джы-ракъые, 1ор1уатэм иугъоинк1э тызыщэлажьэм. Къызэрэхэдгъэ-щыгъэмк1э, нахьыбэу джы непэ щы1э л1ыжъхэм къа1ожьхэрэр ежь ашъхьэк1э алъэгъугъэ ц1ыф-хэм къащыш1ыгъэ хъугъэ-ш1агъ-эу чылэ хьак1эщхэм яц1ык1угъом ащызэхахыгъэхэр арых нахь, нарт къэбархэр, пщыналъэхэр, л1ыхъ-ужъ орэдхэр ик1ыхьап1эк1э къэзы-1ожьын тырихьыл1агъэп. Ау зы нэбгырэ ехьыл1эгъэ къэбар е орэ-дыр ц1ыф зэфэшъхьафхэм къытфа-1уатэзэ, цыпэ-цыпэу тыугъоижьэу къыхэк1ыгъ. Ащ фэд, гущы1эм пае, Мак1 и Гощэгъэгъ ехьыл1эгъэ орэдымрэ къэбарымрэ [2].
Орэдыр едзыгъо т1урыт1у-щы-рыщэу къытфа1озэ зэдгъэу1ужьыгъ. Едзыгъуищ хъоу мэкъамэм илъэу мы орэдыр Эльдарэ Чыназ къы1о-жьыгъ, едзыгъуит1у къыпчъызэ орэ-дышъом имылъэу Къайтмэс Аминэ къы1ожьыгъ, ау нахьыбэу хэлъхэр орэдк1э Щыкъ Кимэ къы1ожьыгъэх. Нэужым ахэр зэк1э зэдгъэк1ужьыгъ-эх. Орэдышъоу Чынази Кими къызэ-ра1уагъэр зэхъок1ыныгъэшхо имы-1эу зэтефэ. Къэбарэу пылъым щыщ пычыгъохэр Эльдар Чыназ къы1о-жьыгъ, ау нахь игъэк1отыгъэу ащ тыщызгъэгъозагъэр Гощэгъэгъым ятэшэу Зэчэрыем ыкъом ыкъожьэу Нэгэрэкъо Амбый [2].
Икъун фэдиз къулай фы-тимы1эу 1ор1уатэм иугъоин тыфежьэгъагъ, ау 1офым т1э-к1у-т1эк1узэ тигъэсагъ. Зэрэд-гъэунэфыгъэмк1э, ц1ыф пэпчъ бгъодэхьак1э зэфэшъхьаф и1эу къыч1эк1ыгъ. Ежь 1ор1отэзехьэ-хэри яш1эныгъэк1э зэфэшъхьа-фых, зыр тхыдэжъхэм атегъэпсы-хьагъэмэ, адрэм чылэ къэбархэр нахь къы1онэу еш1эх. Зым орэдхэр
къы1онэу еш1эмэ, ят1уанэр сэмэр-къэухэм нахь атегъэпсыхьагъ. Ау жанрэ пстэуми ащыщхэр къытфэ-зы1уагъэ нэбгырэ зэе-т1уаи тыри-хьыл1агъ. Анахьэу ахэмэ къахэз-гъэщымэ сш1оигъор Хьак1эц1ык1у Рай. 2016-17 илъэсхэм ащ къы1о-хэрэр ттхыжьыгъэх. Илъэсит1у к1оц1ым 15 зы1удгъэк1агъ, къы-1огъэ пстэур диктофонк1э ттхыгъэ, 3 гъогогъум видео дытетхыгъ, ма-териалэу ттхыгъэм ипчъагъэ шъэм къехъу. Рае илъэс 90 ыныбжь, тхыдэ къэ1отэным лъэшэу фэ1аз, заом ыпэ, джыри пшъэшъэжъыеу ятэ ихьак1эщ щызэхихыщтыгъэ тхыдэжъхэр къы1отэнэу къызхид-зэк1э пэсэрэ зэман чыжьэу ахэр зыщыхъугъагъэм уахищэ пш1о-ш1эу 1упк1эу унэгу къык1егъэуцо. Рае къы1уатэхэрэм къябэк1хэрэр л1ыхъужъ тхыдэхэр арых, ахэмэ ащыщых: Хьаткъокъошхор къыз-щынэфагъэр, Хьаткъокъошхом къызэрищагъэр, Нэгъой нэшъум ыкъу, Чэчанэкъо Чэчан, Шэуджэ-ным итхыд, Борэжъ къехъул1агъэр ык1и нэмык1хэри. Мыхэм ащыщ-хэм ц1э ямы1эу къыригъажьэу къы1уатэхэу бэрэ къыхэк1ыгъ, ет1анэ сэ ц1эхэр къызтегущы1арэм елъытыгъэу афэсш1ыжьыгъэх. Е къыхэк1ыщтыгъэ сэ зэхэсхыгъэ л1ыхъужъыц1э горэм ыц1э къы-зес1ок1э, «ай икъэбар къедэ1у», ы1оти къысфи1уатэщтыгъэ. Джащ фэд, гущы1ам пае, Хьаткъокъош-хом, Чэчанэкъо Чэчанэ ятхыдэхэр къызэрэсфи1отагъэхэр.
Тиапэрэ зэ1ук1эгъухэм сык1эры-сэу тхыдэжъ горэ къыригъэжьагъэу къы1уатэ зыхъук1э, къэзгъэуцути, къызгурымы1уагъэ ч1ып1эхэм са-к1эупч1эжьэу къыхэк1ыщтыгъэ. Ащ фэдэ ч1ып1эхэм зэпысыутынэу зэримыгуапэр къызгуригъа1оу теп-хъэшыхьэзэ, къэгубж фэдэу загъо-ри къысщыхъоу, «умыгузажъу», «къызэк1оц1ык1ыщт ар», е «джыри сыкъэсыгъэп», ы1оти сызэтыри1а-жэщтыгъэ. 1офыр зытетыр ш1эхэу къызгуры1уи, Рае икъэбар1отак1э зызэрезгъэк1ущтым нахь сыфэсакъ хъугъэ.
Къэбар1отак1эу Рае хэлъыгъэр ары згъэш1эгъуапэрэр. Ик1ыхьа-п1эк1э хъугъэ-ш1агъэхэр зэтригъ-ащэхэзэ, зы химыгъэзэу къык1э1о-тык1ыжьхэм адэмышъхьахэу, мыдэ сэ тэрэзэу къызгурэ1омэ еуплъэк1у фэдэу, къыс1уплъыхьэзэ къэбарыр къы1уатэщтыгъэ. Загъорэ зигугъу ыш1ырэр къызгурымы1он фэдэу къызыщыхъук1э «ош1а, нахьы-пэм аущтэу щытыгъ» ы1озэ, къэба-рым е1ол1апхъэхэр къыхегъэчэра-зэх. Шъыпкъэ, тхыдэжъхэм непэ зэрахьэрэ пкъыгъохэр, «кастру-лэ», «столб», «сумк», «кухн» зыфэ-п1ощтым фэдэхэр къыхилъхьэхэу хъугъэ. Ар тэ, едэ1ухэрэм, тилажьэу къыч1эк1ын, бэрэ къэбар к1ыхьэхэр къа1уатэмэ тядэ1оу хъурэп ны1а. сыдэу щытми, ащ фэдэхэр зытехъу-хьэрэм шъхьафэу тегупшысэн фаеу хъугъэ.
Орэдэу Хьак1эц1ык1у Рае къы-1охэрэм ш1улъэгъуныгъэ орэдхэр къябэк1ых. Ахэр «Абрэдж Нухьэ иорэд», «Мэмэт», «Лелэ иорэд», «Мэзгуащ», «Тацэ иорэд», «Дышъэ медальон», Джыракъые шъузабэмэ къа1ощтыгъэ орэдыр. Ащ ыц1э ыгу къэк1ыжьыгъэп.
Рае ик1элэгъум зыхэла-жьэщтыгъэ чэщдэсхэр, к1апщэхэр зэрэрек1ок1ыщтыгъэхэр, гъун-джэиплъэ яхьаблэ пшъашъэхэм зэрафиш1ыгъагъэр 1упк1эу унэгу къык1игъэуцозэ къы1отэжьыгъ-эх. Мыщ фэдизыр зыш1эрэ ныом сш1огъэш1эгъонэу сыдэлэжьагъ, къы1уагъэр зэк1э диктофоным тестхагъ. Тетхэныр тыухэу сыкъ-ык1эрык1ыжьы зыхъук1э - «джы сыдигъо сыкъак1омэ хъущт?» с1оу сызеупч1ык1э - «о зыщыпш1оигъ-ом къак1о, сэ сш1эрэр джыри ш1э-хэу уухын плъэк1ыщтэп, - ы1озэ нэгуш1оу сыкъыдигъэк1ыжьыщ-тыгъэ. Сэри бэ тесымыгъаш1эу ет1а-ни зы1узгъак1эщтыгъэ. Джаущтэу Хьак1эц1ык1у Рае къы1отэжьыгъэ 1ор1отэ л1эужыгъоу зэк1эмк1и шъэм ехъу ттхыжьыгъэ. Ащ нэмы-к1эу Байкъулэ Мурат (1943-2018) къысфи1отэжьыгъ Джыракъые еп-хыгъэ къэбар заулэ. Ахэмэ ащыщ
джы нэсэ зыми ымыгъэунэфыгъэу л1ы ц1эры1оу Хьабарыкъо Пщыгъ-ут (Ситымымэ ащыщыгъ) икъэ-бархэу апэрэу стхыжьыгъэхэр. Мурат ахэмэ къахигъэщрэр Пщыгъут ил1ыгъэ зек1уак1, адыгэ хабзэм иухъумак1оу зэрэщытыгъэр ары [2].
Ц1ыфэу тыздэлэжьагъэхэр яш1эныгъэк1э, ятхыдэкъэ1отэнк1э зэфэдэхэп. Зыр тегъэпсыхьагъэу 1упк1эу къе1уатэмэ, адрэм упч1э-хэр ептызэ ыгу къэбгъэк1ыжьын, къэбар цыпэм хэпщэн фае. Къахэ-к1ыщтыгъэ "ео-ой сэ зи сш1э щы-1эп," - зы1оу, ау упч1э зыт1ук1э гукъэк1ыжьмэ захапщэк1э тегъэп-сыхьагъэу дахэу къызэк1оц1ихырэ къэбархэр къы1уатэхэу. Ащ фэдэу Байкъулэ Анатолий (92 ыныбжь) тызы1ок1эм ижъык1э чылэм щыхъ-угъэ-щыш1агъэхэмк1э теупч1ыгъ. Ежьым къыригъажьи, ыпэк1э зэхэ-тымыхыгъэ чылэ къэбар гъэш1эгъ-оныбэмэ тащигъэгъозагъ. Ежь ышъхьэк1э къехъул1агъэ къэбархэ-ри къытфи1отагъэх [2].
Ц1ыф гъэш1эгъонэу тызэри-хьыл1агъэмэ ащыщ Шъэоц1ык1у Нурят. Ащ джы илъэс 88 ыныбжь, ш1эжь кууи и1. Адырэ ттхыгъэ-мэ Нурят нахь къахэзыгъэщырэр 1уры1упчъэ гъэш1эгъонхэр зэри-ш1эхэрэр ары. Ежь къызэри1ожьы-рэмк1э ыш1эрэр къызбгъодихыгъэр илъэсишъэрэ тфырэ зыныбжьыгъэ ятэжъ янэу Фэмый зыфа1ощтыгъ-эр ары. Ар къушъхьэм къыч1эк1ы-жьыгъэмэ ащыщыгъ, ылъэгъугъэри ыш1эщтыгъэри бэ, ыныбжь емылъ-ытыгъэу иакъыл зэнэу (иакъыл иеу) щытыгъ.
Сабый ц1ык1ум ыбзэ къутэ-нымк1э амалыш1оу къепчъэк1 зэфэшъхьафхэр нахьыпэм арагъ-аш1эщтыгъэх. Ащ фэдэу къеп-чъэк1 гъэш1эгъон Нурят тигъэт-хыжьыгъ [2].
Зэрэтлъэгъоу, джыри тиады-гэ чылэхэм ш1эжь куу зыбгъодэлъ л1ыжъ-ныожъхэр адэсых. Ахэмэ япчъагъэк1э мыбэми, къа1отэжьы-рэ тхыдэхэр, ушэтын гъэнэфагъэ-хэр ребгъэк1ок1ымэ, уугъоижьын зэш1обгъэуцожьын олъэк1ы. Ар
нафэ аш1ыгъ илъэсипл1ым Шэуд-жэн районым, анахьэу Джыракъые 1ор1уатэм иугъоинк1э щыредгъэ-к1ок1ыгъэ 1офыгъохэм.
Зэфэхьысыжьыгъэу къэп1он хъумэ, апэрэмк1э джырэ 1ор1отэзе-хьэхэм анахь къахэбгъэщын плъэ-к1ыщтыр яц1ык1угъом зэхахыгъэ къэбархэр, орэдхэр яш1эжь хэлъых, ик1ыхьап1эк1э къэбархэр къа1уа-тэх, ау орэдхэр нахь а1эк1эзыгъэх [3]. К1эмгуе абдзэхэ чылэхэм орэ-дыжъхэм анахьи къэбархэр нахь къащызэтенагъэу ш1эныгъэлэжь-хэм зэра1орэр ащ зы лъэныкъок1э къегъэшъыпкъэжьы.
Ят1онэрэмк1э, зыщыпсэухэ-рэ ч1ып1эм щаусыгъэ, щызэхалъ-хьэгъэ 1ор1уатэм яшъыпкъэу гъунэ лъафы. Ежьхэм апэк1э щы-1эгъэ нэжъ-1ужъ губзыгъэхэм
къа1уагъэхэр амыгъэгъуащэу къы-к1а1отык1ыжьы. Къуаджэм ида-хэ зыхэлъхэр агъэпэрытых, ныб-жьыкъу тезыдзэхэрэр щагъэзыен яхьисапэу ащк1э 1эубытып1эхэр къагъотых. Дэир агъэдэгъунэу арэп, шъыпкъэм к1эдэух, лъэхъух, ар зыпкъ рагъэуцожьыным пылъых. Непэ псэухэрэри, аужк1э къэк1ощт-хэри ащ фэсакъынхэу щэгугъых.
Ящэнэрэмк1э, къэбар цыпэ-хэми, орэд ныкъохэми джырэ 1ор1отэзехьэхэм яш1эжь къыхэ-нагъэхэм джынэсэ амытхыжьыгъэ хьалэмэт горэхэр къахэфэх, 1ор1у-атэр зэрэмык1осагъэр, джырэ гъаш1эм рагъэк1узэ ар къызэрэ-рахьак1ырэр къаушыхьаты. Язы-рызыгъоу ахэр 1ор1отэш1эныгъэм ыушэтрэ 1офыгъохэмк1э тегъэ-к1ап1э екъух.
Примечания:
1. Унарокова Р.Б., Паштова М.М. Перспективы изучения адыгского фольклора // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер.: Филология и искусствоведение. Майкоп, 2011. Вып. 3 (82). С. 63-70.
2. Архив ЦА АГУ. Электронная база данных. Фольклорная коллекция Казбека Нагарокова: № 1 (Нэгэрэкъо Амбий, Къайтмэс Амин); № 2 (Эльдарэ Чыназ); № 3 (Щыкъ Ким); № 4 (Байкъулэ Мурат); № 5 (Байкъулэ Анатолий); № 6 (Шъэоц1ы-к1у Нурят).
3. Нэгэрэкъо К. Джырэ 1ор1отэзехьак1э хабзэхэр: угъоиным иапэрэ лъэубэкъ-ухэр // Псалъ. Мыекъуапэ, 2017. № 14 (17). С. 130-141
References:
1. Prospects of studying the Adyghe folklore // Bulletin of the Adyghe State University. Ser.: Philology and the Arts. Maikop, 2011. Iss. 3 (82). P. 63-70.
2. Archive of the TsA of ASU. Electronic database. Folklore collection of Kazbek Nagarokov: No. 1 (Nagarokov Ambiy, Kaytmesov Amin); No. 2 (Eldarov Chinaz); No. 3 (Shikov Kim); No. 4 (Baykulov Murat); No. 5 (Baykulov Anatoly); No. 6 (Shevotsukova Nuriet).
3. Nagarokov K. Modern folklore field: first collection experience // The Word. Maikop, 2017. No. 14 (17). P. 130-141
