Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИДА ХАВФ ВА УНИ ХАЛҚАРО ТАЖРИБА АСОСИДА СУҒУРТАЛАШ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИДА ХАВФ ВА УНИ ХАЛҚАРО ТАЖРИБА АСОСИДА СУҒУРТАЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
30
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ялпи ички маҳсулот / озиқ-овқат хавфсизлиги / даромад / самарадорлик / бандлик / меҳнатга лаёқат / тавакалчилик хавфи / бизнес / логистика / ҳосилдорлик / нарх / қиймат / қиймат занжири / динамика / ресурс / валовой внутренний продукт / продовольственная безопасность / доход / эффективность / занятость / трудоспособность / риск / бизнес / логистика / производительность / цена / стоимость / цепочка создания стоимости / динамика / ресурс.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хужақулова И. У., Яхъяев О. Ю., Ганиев Б. Г.

Бугунги кунда қишлоқ хўжалигидан олинадиган фойданинг ЯИМ даги фоиз улушини ошириш, шунингдек, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш даражаларини халқаро миққиёсда мустаҳкамлашга турли омиллар таҳдид солмоқда. Жумладан: иқлим ўзгариши, агроиқтисодий билимларнинг етишмаслиги, сув танқислиги, ва доимий паст ҳосилдорлик ҳолатлари кузатилмоқда. Ушбу мақолада қишлоқ хўжалигидаги турли ҳавфлар ифодаланиб, уларга халқаро амалиётдаги иқтисодий ва илмий ечимлар келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Сегодня различные факторы угрожают увеличению доли сельскохозяйственной прибыли в ВВП, а также укреплению продовольственной безопасности на международном уровне. К ним относятся изменение климата, отсутствие агроэкономических знаний, нехватка воды и устойчиво низкие урожаи. В этой статье описываются различные угрозы сельскому хозяйству и некоторые экономические и научные решения в международной практике.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИДА ХАВФ ВА УНИ ХАЛҚАРО ТАЖРИБА АСОСИДА СУҒУРТАЛАШ»

УУТ: 502:338

Хужакулова И. У., Яхъяев О. Ю., Ганиев Б. Г.

;ишло; ХУЖАЛИГИ ФАОЛИЯТИДА хавф ва уни хал;аро тажриба

АСОСИДА СУГУРТАЛАШ

Хужакулова И. У., Яхъяев О. Ю. - магистрлар (ТИКХММИ); Ганиев Б. Г. - ассистент (ТИКХММИ Кдрши филиали)

Сегодня различные факторы угрожают увеличению доли сельскохозяйственной прибыли в ВВП, а также укреплению продовольственной безопасности на международном уровне. К ним относятся изменение климата, отсутствие агроэкономических знаний, нехватка воды и устойчиво низкие урожаи. В этой статье описываются различные угрозы сельскому хозяйству и некоторые экономические и научные решения в международной практике.

Ключевые слова: валовой внутренний продукт, продовольственная безопасность, доход, эффективность, занятость, трудоспособность, риск, бизнес, логистика, производительность, цена, стоимость, цепочка создания стоимости, динамика, ресурс.

Today, various factors threaten to increase the share of agricultural profits in GDP, as well as to strengthen food security at the international level. These include climate change, lack of agro-economic knowledge, water scarcity and persistently low yields. This article describes the various threats to agriculture and some of the economic and scientific solutions in international practice.

Key words: gross domestic product, food security, income, efficiency, employment, ability to work, risk, business, logistics, productivity, price, cost, value chain, dynamics, resource.

Кишлок хужалиги хам иктисодий усиш учун хал килувчи ахамиятга эга: 2018 йилда у жахон ялпи ички махсулотининг (ЯИМ) 3,2 фоизини, айрим ривожланаётган мамлакатларда эса ялпи ички махсулотнинг 25 фоизидан купрогини ташкил этди. Кишлок хужалиги кашшокликни йук килиш, озик-овкат хавфсизлигини яхшилашнинг энг кудратли воситаларидан бири булиб хисобланади. Кишлок хужалигидаги усиш кам таъминланганларнинг даромадларини ошириш учун бошка тармокларга Караганда турт баравар самаралидир. Кишлок хужалигида бандлик маълумотлари тахлили шуни курсатадики, мехнатга лаёкатли камбагалларнинг 65 фоизи кишлок хужалигидан тирикчилик килади [1-3].

Об-хаво аномалиялари, кишлок хужалиги учун сувнинг танкислиги ва кишлок хужалигига сармоянинг пастлиги, айникса, ривожланаётган мамлакатларда хосилдорликни пасайтирмокда. Кишлок хужалиги нафакат иклим узгариши ва сув танкислиги курбони, балки бунинг сабабларидан биридир. Кишлок хужалиги дунёдаги чучук сувни тортиб олишнинг карийб 70 фоизини ишлатади, кишлок хужалиги ва ердан фойдаланиш узгариши эса иссикхона газлари чикиндиларининг 24 фоизини ташкил килади. Кишлок хужалигини баркарор, дехконлар учун фойдали ва экологик жихатдан хилма-хил килиш дунё учун мухим. Бу факат кишлок хужалигида технологияларни жорий этиш кенгайтирилса мумкин булади. Кишлок хужалиги хавфи: хавф хар кандай бизнеснинг мухим жихати булиб, табиатига кура кишлок хужалигида купрок намоён булади. Кишлок хужалигида куплаб ноаникликлар мавжуд, улар куплаб омиллар, жумладан махсулотга талаб, махсулот ишлаб чикариш прогнозлари, мукобил махсулот нархлари, кайта ишлаш занжири динамикаси, давлат аралашуви ва бошка бозор кучлари, шу жумладан саклаш, логистика ва бошкалар киради.

Кишлок хужалигидаги молиявий таваккалчилик фермерлар карз олганда ва карзни тулаш мажбуриятини тугдирганда мухимдир. Ривожланаётган мамлакатлар фермерларининг купчилиги уюшмаган кредитга боглик булгани учун, улар институтсионал кредит олиш имконига эга булган ривожланган мамлакатлар фермерларига караганда анча катта хавф остида. Молиявий таваккалчилик фоиз ставкаларига, кредит шартлари ва кредитор турига боглик. Чекланган кредитнинг мавжудлиги хам оперaцион, хам молиявий хавфнинг асосий жихати хисобланади. Тахлил шуни курсатадики, кишлок хужалиги кредитларини икки баравар ошириш кишлок хужалиги хосилдорлигини тахминан 4-5 фоизга оширишга олиб келади.

Купгина мамлакатларда кишлок хужалиги ижтимоий, сиёсий ва маданий муаммо хисобланади. ^ишлок хужалиги тугридан-тугри тирикчилик, озик-овкат хавфсизлиги ва урф-одатлар билан боглик булиб, сиёсатчилар учун кийинчилик тугдиради. ^олаверса, озик-овкат хавфсизлигининг халкаро таъсири ва кишлок хужалигининг атроф-мухитга таъсири хам уни глобал сиёсий муаммога айлантиради. Институтционал таваккалчилик, шу жумладан, соли; конунчилиги, халкаро озик-овкат савдоси (импорт/экспорт) сиёсати, кишлок хужалиги кимёвий моддалари тугрисидаги коидалар, кишлок хужалиги чикиндиларини йук килиш коидалари, озик-овкат махсулотларини субсидиялаш, товарларни саклашнинг асосий режимлари, озик-овкат сиёсати махсулотларини оммага таркатиш ва нархларни тулаш даражасига боглик ёки даромадларни куллаб-кувватлаш кишлок хужалигига катта таъсир курсатиши мумкин булган хукумат карорларининг намунасидир.

Инсон ёки шахсий хавф деганда, соглик муаммолари ёки шахсий стресс, дехкончилик бизнесига таъсир курсатадиган омиллар тушунилади. Бахтсиз ходисалар, касалликлар, улим ва оиладаги жанжаллар кишлок хужалиги корхоналарига хавф тугдирадиган шахсий инкирозларга мисол була олади. Барча асосий хавфлар орасида энг мухимлари - бу ишлаш хавфи, нарх ёки бозор хавфи. Унлаб йиллар давомида кишлок хужалигидаги бу икки хавфни камайтириш учун турли воситалар ва ташаббуслар изчил синовдан утказилди. Ривожланаётган мамлакатлар хам, ривожланган давлатлар хам кишлок хужалигидаги бу икки хавфга карши курашиш сиёсатини ишлаб чикдилар. Х,осилни сугурталаш шундай воситалардан бири эди, турли мамлакатлар махаллий талабларга мос равишда турли сиёсатларни ишлаб чикдилар ва сугурта компаниялари бу фермерларнинг талабларини кондириш учун махсулотларни доимий равишда ишлаб чикаришни йулга куйдилар. Экинларни сугурталаш-хавфларни камайтиришнинг мухим воситаси. Экинларни сугурталаш кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига етказиб берувчи томонидан берилади, бунинг учун етказиб берувчига сугурта мукофоти туланади. Бу мукофот етказиб берувчига ишлаб чикарувчи томонидан туланадиган, хукумат томонидан туланадиган/субсидияланган, ишлаб чикарувчи томонидан кисман туланадиган ва кисман давлат томонидан туланадиган/субсидияланган учта модел асосида туланади.

2019 йилда глобал сугурта саноати 34,05 миллиард доллар ишлаб топди ва 2027 йилга келиб 53,02 миллиард доллар ишлаб топиши кутилмокда, 2020 йилдан 2027 йилгача 6,1% CAGR, 51% Шимолий Америка хиссасига тугри келади. Америка ^ушма Штатларида федерал кишлок хужалиги сугуртаси 1930 - йилларда куп хавфли экинларни сугурталаш ёки MPCI куринишидаги асосий табиий сабаблардан хосил йукотишларини коплаш учун тузилган. Дастур 1980 - йилларнинг бошигача чекланган асосда ишлади, уша пайтларда сугурта сезиларли даражада кенгайтирилди ва мукофот субсидиялари купайтирилди ва 1994 ва 2000 йилларда кейинги асосий ислохотлар кучга кирди. 1990 - йилларнинг урталарида даромадларни сугурталаш федерал экинларни сугурталаш тизимига киритилган.

Бугунги кунда ^ушма Штатларда хавф-хатарларни бошкариш агентлиги томонидан бошкариладиган ва экинларни сугурталаш буйича федерал конун билан тасдикланган, куп фермерлар ва 100 дан ортик турли хил экинлар учун мавжуд булган сугориладиган федерал куп хавфли сугурта дастури мавжуд. 1994 йилда экинларни сугурталашни ислох килиш тугрисидаги федерал конун ва 2000 йилдаги кишлок хужалиги хавфини химоя килиш тугрисидаги конунга киритилган узгартиришлар USDAra сугурталанган экинларни етиштирувчиларга табиий офатлардан бепул сугурта килишни таклиф килди. Фермерлар кушимча мукофот тулаш оркали CAT даражасидан юкори кушимча копламани сотиб олишлари мумкин. Сугурталанмаган экинлар сугурталанмаган экинларни табиий офатларга ёрдам дастури (NAP) билан химояланган. Х,осилни сугурталаш фермерларга сотиш ва хизмат курсатиш учун масъул булган хусусий сугурта компаниялари томонидан таъминланади. Премиумнинг бир кисми, шунингдек, хусусий компанияларнинг маъмурий ва операцион харажатлари давлат томонидан субсидияланади. FIC туловларни жами мукофотлардан ошиб кетганда, дастурнинг зарарининг бир кисмини коплаш оркали компанияларни кайта сугурталайди. ^ушма Штатларда федерал сугурта дастури буйича 290 миллион гектардан зиёд

сугурта килинган, шу жумладан асосий дала экинлари экилган майдонининг 80 фоиздан

3

ортиги .

Ривожланаётган мамлакатларда экинларни сугурталаш: Х,индистон мисоли, 2016 йилда бутун мамлакат буйлаб иккита компенсация ва параметрли дастурни амалга ошириш билан, Pradhan Mantri Fasal Bima Yojana (PMFBY) ва кайта курилган об-хаво шароитида усимликларни сугурта килиш схемаси (RWBCIS) Х,индистонда экинларни сугурталашда сезиларли узгаришларга учради. Бу дастурлар кишлок хужалигини сугурталаш миллий схемаси (NAIS) ва Узгартирилган миллий кишлок хужалиги сугуртаси схемаси (MNAIS) дастурларининг урнини босди, бу эса тизимли самарасизлиги туфайли фермерларга хизмат курсатишда самарасиз булди. (PMFBY) - рентабеллик индексига асосланган сугурта дастури булиб, у Х,индистоннинг усимлик сугуртаси портфелининг карийб 90 фоизини ташкил килади. У барча етиштириладиган озик-овкат экинлари, ёгли экинлар, йиллик тижорат ва богдорчилик экинларини камраб олганда, хосилдорликни тулик сугурталаш ва даромадлар баркарорлигини таъминлаш учун мулжалланган. Дастур федерал ва штат давлат идоралари, шунингдек, давлат ва хусусий сугурта компаниялари томонидан амалга оширилади. Фермерлар номинал мукофотни 1,5% дан 5% гача тулайдилар, колган кисми федерал ва штат хукуматлари томонидан тенг равишда туланади. Дастур кишлок хужалиги экинларини етиштириш учун институционал кредит олган ёки Кисан кредит карта хисобига эга булган фермерлар учун мажбурийдир, бошка фермерлар учун эса ихтиёрийдир. Бу дастур, асосан, мукаррар хавфларни уз ичига олган хосилни сугурталашдир4. Сугурта копламаси федерал хукумат томонидан эълон килинган минимал куллаб-кувватлаш нархлари ва экинларни кесиш тажрибаларига (CCE) асосланган назорат рентабеллигини махаллий хисоб-китоблари асосида белгиланади. ^ишлок хужалиги сугуртаси портфелининг колган 10% RWBCISra тугри келади. PMFBYга ухшаш фермерларнинг премиум тузилмаси, маъмурияти ва бошкалар. Даъвони хал килиш об-хаво шароитига караб олдиндан белгиланган шартларга асосланади. Бу сиёсат одатда богдорчилик ёки бошка экинларни сугурта килади, уларнинг хосилини CCE аниклай олмайди.

Усимликларни сугурталаш сугуртаси хинд рупиясида олти баробар ошди ва А^Ш долларида турт баробар ошди, 2010-11 йилдаги 8,5 миллиард доллардан 2018-19 йилларда 33,6 миллиард долларгача. 2018-2019 йилларда 52,65 миллионга якин фермерлар экинларни сугурталаш дастурлари билан камраб олинди. Х,осилдорликни сугурталашда хаётийлик ва кенгайиш кобилияти асосий тусик хисобланади. Х,ар кандай сугурта махсулотида улчовлилик баркарорликнинг калитидир ва аксинча. Купчилик экинларни сугурталаш дастурлари, айникса, ривожланаётган мамлакатларда, давлатнинг етарли молиявий куллаб-кувватлаши, ноаник субсидия моделлари, даъволарни кечиктириш, тулов тузилмалари, самарасиз оперaциялар, шаффофликнинг йуклиги, экотизим иштирокчилари учун рентабеллик ва юк ташиш харажатларининг юкори булишидан азият чекмокда.

Купгина холларда, дастурлар фермерларга караганда, хусусий провайдерлар учун яхширок ишлайди, фермерлар кабул килиши, провайдерлар бошкариши, хукуматлар назорат ва тартибга солиши кийин. Бу омиллар ушбу дастурларни этказиб берувчиларнинг иштироки учун иктисодий жихатдан нокулай холга келтиради ва паст таркалишга олиб келади, бу эса кишлок хужалиги экотизимининг юкори бахоси туфайли дастурларни молиявий жихатдан бекарор килади.

Хулоса урнида шуну айтишимиз мумкинки, технологияга ва талабга асосланган ёндашув бу дастурларнинг муваффакиятининг калитидир ва асосий ечим була олади, чунки у тезлик, хилма-хиллик ва синов кобилиятини таъминлайди. Шундай килиб, экинларни сугурталаш дастурлари фермерлар, сугурталовчилар, маъмурлар ва хукуматлар учун яхширок ишлайди, хамда кишлок хужалигидаги асосий хавф - таваккалчиликни камайтиради.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Рес^бликаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Рес^бликаси кишлок хyжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мyлжалланган стратегиясини тасдиклаш тyFрисида"ги ПФ-5853-сон фармони.

2. T. Gebrekidan, Y. Guo, S. Bi, J. Wang, C. Zhang, J. Wang, K. Lyu, Climate Risk Management 23, 67-77 (2019).

3. L. Johnson, B. Wandera, N. Jensen, R. Banerjee, The Journal of Development Studies (6), 12211239 (2019).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.