Научная статья на тему 'ИШ ЮРИТИШДА ФАОЛ ҚЎЛЛАНАДИГАН АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ТУЗИЛИШИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИШ ЮРИТИШДА ФАОЛ ҚЎЛЛАНАДИГАН АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ТУЗИЛИШИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
406
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маълумотнома / билдиришнома / йўриқнома / тавсифнома / далолатнома / қайднома / ҳужжат / ҳужжатчилик / ўзбек ҳужжатчилиги / ҳужжатлар тили / иш юритиш қоғозлари / хизмат ёзишмалари / хизмат хатлари / расмий иш услуби.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ўлмас Рахматович Саидов

Мамлакатимизда иш юритиш тизимини тўлалигича ўзбек тилига ўтказиш долзарб вазифалардан биридир. Айни пайтда турли соҳа ходимларининг иш юритиш борасидаги билим ва малакаларини мунтазам ошириб бориш ҳам зарурий эҳтиёждир. Мақолада ташкилот ва муассасаларнинг иш юритиш фаолиятида энг кўп ишлатиладиган ҳужжатлар, қўлланадиган атамалар ва уларнинг ишлатиш тартиб-қоидалари тўғрисида фикр юритилди. Шунингдек, ҳужжат турлари ва атамаларнинг тил меъёрларига алоҳида тўхтаб ўтилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИШ ЮРИТИШДА ФАОЛ ҚЎЛЛАНАДИГАН АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ТУЗИЛИШИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Hm roPHTHm^A OAO^ Ky^^AHA^HrAH ATAMA.tfAPHHHr CEMAHTHK TY3H^HmH BA XYCYCHHT^APH

Улмас Рахматович Саидов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Узбек тилшунослиги

кафедраси таянч докторанти. saidov7 5 @umail. uz

АННОТАЦИЯ

Мамлакатимизда иш юритиш тизимини тулалигича узбек тилига утказиш долзарб вазифалардан биридир. Айни пайтда турли соха ходимларининг иш юритиш борасидаги билим ва малакаларини мунтазам ошириб бориш хам зарурий эхтиёждир.

Маколада ташкилот ва муассасаларнинг иш юритиш фаолиятида энг куп ишлатиладиган хужжатлар, кулланадиган атамалар ва уларнинг ишлатиш тартиб-коидалари тугрисида фикр юритилди. Шунингдек, хужжат турлари ва атамаларнинг тил меъёрларига алохида тухтаб утилди.

Таянч суз ва тушунчалар: маълумотнома, билдиришнома, йурикнома, тавсифнома, далолатнома, кайднома, хужжат, хужжатчилик, узбек хужжатчилиги, хужжатлар тили, иш юритиш когозлари, хизмат ёзишмалари, хизмат хатлари, расмий иш услуби.

Кириш. Жужжат номлари ва иш юритиш атамаларини узбек тилининг уз имкониятлари асосида шакллантира бориш, хужжатчиликдаги суз, суз бирликлари ва ибораларнинг узбекча мукобилини излаб топиш ва амалиётга киритиш мухим вазифалардан саналади. Масалан, хозирда узбек хужжатчилигида "справка" маъносида "маълумотнома", "рапорт" урнида "билдириш", "инструкция" урнида "йурикнома", "акт" урнида "далолатнома", "характеристика" маъносида "тавсифнома", "ведомость" урнида "кайднома", "протокол" урнида "баённома" каби атамалар ишлатилмокда. Албатта, бу холат мантикан тугридир.

Мавзунинг долзарблиги иш юритишда хужжатларнинг тили ва услуби, кулланилаётган атамалардаги узига хос хусусиятларни аниклаш, хужжатчилик тарихини яхши урганиш, иш юритиш тилига доир муаммоларни аниклаш хамда хужжатчиликни янада такомиллаштириш лозимлиги билан белгиланади. Колаверса, иш хужжатлари тили ва услубини кенг тадкик килиш, атамаларнинг семантик тузилишини аниклаш бугунги кунгача чукур урганилмаган масалалардан хисобланди.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

Республикамизда иш юритиш тизимини урганиш буйича илк кадамлар куйилган, хусусан бир номзодлик диссертацияси химоя килинган1. Мустакиллик йилларидан кейин хам хужжатчилик сохасига оид бир канча адабиётлар ва кулланмалар яратилди. Жумладан, "Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар

л

тури" (Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А.) , "Давлат тилида иш юритиш" (М.Аминов, А.Мадвалиев, Н.Махкамов, Н.Махмудов, Е.Одилов) каби амалий кулланмаларни эътироф этиш жоиз. Бу кулланмаларда узбек тилидаги иш юритиш хужжатларига умумий таъриф ва тавсифлар берилган. Шунингдек, "Давлат тилида иш юритиш" кулланмасида иш юритиш хужжатлари турлари, шакллари ва мазмуни кабилар бирмунча кенгрок ёритиб берилган.

Маколанинг илмий янгилиги шундан иборатки, иш юритиш хужжатлари таркибига киритилган иш когозларининг тили ва услуби тулалигича изохланмаган, хужжатларининг морфологик, синтактик, грамматик аспектларига алохида эътибор каратилмаган, иш юритиш атамалари семантикаси ва лексикографик талкини алохида тадкик этилмаганлигини айтиб утиш зарур.

Тадкикотнинг максади иш юритиш хужжатлари таркибига кирувчи хизмат хатлари (ахборот хат, даъво хати, талабнома, илова хат, илтимос хат, кафолат хати, суров хати, тасдиц хат, фармойиш хат, эслатма хат ва %.к.) тилининг алохида хусусиятларини урганиш, атамаларни изохлаш, узбек тилида хужжатлар тилига хос булган холатларни аниклаш каби масалаларга эътибор каратишдан иборат.

Тадкикотнинг объекти сифатида узбек хужжатчилигидаги расмий иш юритиш жараёни танланди.

Тадкикотда тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Асосий кисм. Хужжатлар оркали давлатлар, идоралар, ташкилотлар, турли муассасалар, корхоналар уртасида расмий алокалар урнатилади, турли мазмундаги хизмат алокалари амалга оширилади. Хужжатлар мазмунининг мукаммал, тулик, аник ва лунда булиши уни кабул килувчи томоннинг осон тушунишини таъминлайди. Хужжатшунос А.С.Головач шундай ёзади: "Бошкарув сохасидаги камчиликларнинг асосий сабабларидан бири айни соха ходимларининг купчилигида назарий ва амалий тайёргарликнинг бушлигидир, улар муассаса, ташкилот ва корхоналарда кабул килинган хужжатлар билан

1 Бабаханова Д.А. Официально-деловой стиль современного узбекского литературного языка. Авторефарат дисс. на соискание уч. ст. канд. филол. наук. -Ташкент, 1987.

2 Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А. Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури. - Тошкент: Узбекистан Республикаси Халк таълими вазирлиги Республика таълим маркази, 1997.

3 М.Аминов, А.Мадвалиев, Н.Махкамов, Н.Махмудов, Ё.Одилов. Давлат тилида иш юритиш. Амалиий кулланма. "Узбекистон нашриёти", Тошкент-2020.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

ишлаш йурикномалари, усуллари ва йуллари мажмуини етарли даражада билмайдилар"4. Натижада хужжат матнида ва мазмунида турли гализликларга йул куйилади. Хужжатлар тилида хатоликларга йул куймаслик, холисликни таъминлаш учун юкорида таъкидланганидек, тилнинг барча асосий конуниятлари ва коидаларини маълум даражада билиш зарурдир.

Хужжатчилик расмий иш юритиш таомилларига кура хужжатлар мазмунида колиплашган бирикмалар тез-тез такрорланади, чунки бундай хатларда купинча бир хил турдаги вазиятлар акс этади. Шу сабабли, иш хужжатларининг баъзи мухим жихатлари учун бир хил лингвистик дизайнга эга булган тил бирликлари ишлатилиши табиийдир. Бундай жихатлар учун суз бирликларининг маълум бир синтактик модели мавжуд булиб, у семантик, услубий хусусиятларига караб бир катор узига хос нутк вариантларига эга. Масалан, муайян бир шарт ёки ваъдани тасдиклаш максадида тузиладиган кафолат хатларида кафолат маъноси куйидагича ифодаланиши мумкин: "Туловга кафолат берамиз", "Туловни кафолатга оламиз " каби. Айнан шу жумлани кенгайтириш хам мумкин:

- Курилиш ишлари тугаши билан бир ой муддат ичида тегишли уацни Саноат-цурилиш банкининг 27-булими орцали тулашга кафолат берамиз.

- "......иш тугатилгач туловни кафолатга оламиз ";

- "......шартнома шартлари учун тулов кафолатланади" каби.

Бундай моделларнинг мавжудлиги ва уларнинг нуткий вариантлари хужжатлар тузилишини сезиларли даражада осонлаштиради. Ягона вазифа -тегишли гапга мос келадиган синтактик моделни ва унинг нутк вариантини тугри танлашдир.

Хужжатлар тилида от туркумига оид сузлар хам айникса жуда куп кулланади. Хужжат матнларида баёнот, тавсифлаш, тасвирлаш холати устунлик килади, шунга мувофик матнларнинг мазмуни коида тарикасида куплаб тафсилотларни номлашни талаб килади. Бу эса хужжатлар матнида от туркумидаги сузларга тез-тез мурожаат килишни такозо этади.

Хар кандай ёзишмада, умуман, куп хужжатларда от суз туркумининг куйидаги турлари ишлатилиши кузатилади:

- кишиларнинг исми, отасининг исми, фамилиясини билдирувчи шахс номлари (антропонимлар) - Рауим Исломович Алиев, Махмуд Собирович Каримов;

- жой номлари (Самарканд шаури, Богишамол кучаси, Тошкент шаури, Куйлиц дауаси, 42-уй, 14-хонадаон).

4 Головач А.С. Оформление документов. Киев-Донецк, 1983.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

- ташкилот, корхона, муассаса номлари (Узбекистон Республикаси Вазирлар Маукамасига, Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига, Олий хужалик судига, Маданият ва спорт ишлари вазирлиги, Узбекистон миллий университети ва ш.к.);

- тарихий сана ва байрам номлари (8 март - халцаро хотин-цизлар куни муносабати билан муборакбод этамиз, 21 март - Навруз байрами муносабати билан чин дилдан цутлаймиз, 1 октябрь - Уцитувчи ва мураббийлар куни муборак булсин ва ш.к.);

- сув хавзалари ва иншоотлари номлари (Чирчиц дарёси, Чорвоц сувомбори, Аму-Бухоро канали ва ш.к.);

- шахс отлари (уцитувчи, ишчи, педагог, врач, мууандис, уайдовчи, уцувчи, тарбиячи, санъаткор, тадбиркор, вазир, уоким, сувчи, пахтакор ва ш.к.);

- нарса отлари (цогоз, китоб, дафтар, автобус, машина, автотранспорт, телефон, эшик, дераза, кийим, парта, стол, стул ва ш.к);

- урин-жой отлари (сайилгоу, ошхона, сартарошхона, шауар, цишлоц, мауалла, вилоят, туман, шарц, гарб, куча, гулзор, олмазор ва ш.к);

- фаолият-жараён отлари (чорвачилик, овчилик, пахтачилик, гулчилик, асаларичилик, уругчилик, терим, чопиц, атторчилик, савдогарчилик ва ш.к).

Хатто феъл билан ифодаланувчи харакат ва холатлар ифодаси учун хам отга якин суз шакллари танланади, яъни «харакат номи» деб аталувчи суз шакллари фаол ишлатилади: «...тайёргарликнинг бориши уацида», «...царорнинг бажарилиши тугрисида», «...ёрдам бериш мацсадида», «...цабул цилишингизни сурайман» каби.

Иш юритиш хужжатлари мазмунида от туркумига оид сузлар хужжатлар тилининг тушунарли ва лунда булишини таъминлаши керак. Хужжат матнининг равшанлиги, фикрнинг аниклиги, мазмуннинг тулик булиши учун от туркумидаги сузлар уз урнида ва мазмунга мос равишда ишлатилиши максадга мувофикдир. Хужжатлар тили - бу мулокотнинг расмий хусусиятини таъкидлашга ёрдам берадиган лексик воситадир. Матнда суз ва шаклни танлаш, жумлалар тузиш, маълумотни тугри етказиш хужжатлар тилининг тулик ва тушунарли булишини таъминлайди. Хужжатда келтирилган маълумот уни кабул килувчига хабарга кандай муносабатда булиш тугрисида хам сигнал беради.

Иш юритиш хужжатлари давлатлар, идоралар, ташкилотлар, корхоналар уртасида, шунингдек, бир томондан шахс, бошка томондан жамият, давлат, муассаса уртасида урнатиладиган расмий муносабатлар сохасига хизмат килади. Шунинг учун расмий маънога эга булган хар бир суз, хар кандай грамматик курилиш, манзил эгасига жуда мухим ахамиятга эга булган хабарни олганлигини,

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

унга жиддий ва масъулиятли муносабатда булиши, у ёки бу вазифани бажариши кераклигини билдиради.

Хулосалар:

- расмий иш юритиш хужжатларининг узига хос тил хусусиятлари мавжуд;

- хужжат юритишда хар доим тил коидаларига амал килинади ва бунга катта ахамият берилади;

- бошкарув сохасида хужжатлар билан ишлаш йурикномалари, усуллари ва йуллари мажмуи мукаммал даражада эгалланган булиши лозим;

- хужжатларнинг мазмунида бир хил лингвистик дизайнга эга булган тил бирликлари, уневарсал характердаги атамалар ишлатилиши табиийдир;

- хужжатларда лингвистик моделлар ва уларнинг нуткий вариантларидан тугри фойдаланиш хужжат тузилиши хамда мазмунини тушунишни осонлаштиради.

- хужжатларда тегишли гапга мос келадиган синтактик моделни ва унинг нутк вариантини тугри танлай билиш лозим.

- иш юритиш хужжатлари матнида баёнот, тавсифлаш, тасвирлаш холати устунлик килади, шунга мувофик матнларнинг мазмуни коида тарикасида куплаб тафсилотларни номлашни талаб килади. Бу эса хужжатлар матнида от туркумига оид атамлар ва бирликларга тез-тез мурожаат килишни такозо этади;

Узбек хужжатчилигида фойдаланиб келинаётган хужжатларнинг тил хусусиятларини тахлил килиб куйидаги амалий таклифларни беришимиз мумкин:

- хужжатнинг мазмуни тулик ва мукаммал булишини таъминлашда тил бирликлари ва терминлардан тугри фойдаланиш;

- хужжатлар тилида от туркумига оид сузларни хужжат мазмунига мос равишда тугри танлаш ва уз урнида ишлатиш;

- хужжатларнинг расмий хусусиятидан келиб чикиб матнда суз, термин ва суз шаклни танлаш, жумлалар тузиш, маълумотни тугри етказиш;

- хужжатлар тилининг тулик ва тушунарли булишини таъминлаш;

- расмий маънога эга булган хар бир суз, хар кандай грамматик курилишни танлашда холисликка таяниш, хужжат юритишда жиддий ва масъулият билан муносабатда булиш талаб этилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Аминов М., Мадвалиев А., Махкамов Н., Махмудов Н., Одилов Ё. Давлат тилида иш юритиш. Амалиий кулланма. - Тошкент: "Узбекистон нашриёти", 2020.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 5 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

2. MyxuggHHOBa X.C., AögynnaeBa H.A. PacMHH ycnyÖHHHr gnnnoMaTHK e3HmManap Typn. - TomKeHT: Y36eKHCTOH PecnyönHKacn XanK TatnHMH Ba3HpnnrH PecnyönHKa TatnHM MapKa3H, 1997.

3. TonoBan A.C. O^opMneHHe goKyMeHTOB. - KneB-^OHe^, 1983.

4. YneÖHoe nocoöne. no gn^nnnHHe gen0np0H3B0gcTB0. - HOBOCHÖHPCK. CTTA.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.