Научная статья на тему 'ИШ ҚОҒОЗЛАРИНИ ТУЗИШДА ТИЛ ВА УСЛУБ МАСАЛАСИ'

ИШ ҚОҒОЗЛАРИНИ ТУЗИШДА ТИЛ ВА УСЛУБ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1049
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
расмий иш услуби / ҳужжатчилик / ҳужжат / ўзбек ҳужжатчилиги / ҳужжатлар тили / иш юритиш қоғозлари / хизмат ёзишмалари / хизмат хатлари / от туркумига оид сўзлар. / official style of work / documentation / document / Uzbek documentary / language of documents / stationery / service correspondence / service letters / words related to the category of horses.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ўлмас Рахматович Саидов

Давлат тилининг жадал жорий қилинишидаги асосий масалалардан бири мамлакатимизда иш юритиш тизимини тўлалигича ўзбек тилига ўтказишдан иборат. Айни пайтда турли соҳа ходимларининг иш юритиш борасидаги билим ва малакаларини мунтазам ошириб бориш ҳам зарурий эҳтиёждир. Мақолада ташкилот ва муассасаларнинг иш юритиш фаолиятида энг кўп қўлланадиган ҳужжатлар, уларни тузиш тартиб-қоидалари масалалари тўғрисида фикрлар берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANGUAGE AND METHODOLOGY IN WORKING DOCUMENTS

One of the main issues in the accelerated introduction of the state language is the transfer of the entire system of office work in our country to the Uzbek language. At the same time, there is a need to constantly improve the knowledge and skills of employees in various fields of office work. The article provides views on the most commonly used documents in the office work of organizations and institutions, the procedure for their preparation.

Текст научной работы на тему «ИШ ҚОҒОЗЛАРИНИ ТУЗИШДА ТИЛ ВА УСЛУБ МАСАЛАСИ»

ИШ КОГОЗЛАРИНИ ТУЗИШДА ТИЛ ВА УСЛУБ МАСАЛАСИ

Улмас Рахматович Саидов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Давлат тилининг жадал жорий килинишидаги асосий масалалардан бири мамлакатимизда иш юритиш тизимини тулалигича узбек тилига утказишдан иборат. Айни пайтда турли соха ходимларининг иш юритиш борасидаги билим ва малакаларини мунтазам ошириб бориш хам зарурий эхтиёждир.

Маколада ташкилот ва муассасаларнинг иш юритиш фаолиятида энг куп кулланадиган хужжатлар, уларни тузиш тартиб-коидалари масалалари тугрисида фикрлар берилди.

Калит сузлар: расмий иш услуби, хужжатчилик, хужжат, узбек хужжатчилиги, хужжатлар тили, иш юритиш когозлари, хизмат ёзишмалари, хизмат хатлари, от туркумига оид сузлар.

LANGUAGE AND METHODOLOGY IN WORKING DOCUMENTS

ABSTRACT

One of the main issues in the accelerated introduction of the state language is the transfer of the entire system of office work in our country to the Uzbek language. At the same time, there is a need to constantly improve the knowledge and skills of employees in various fields of office work.

The article provides views on the most commonly used documents in the office work of organizations and institutions, the procedure for their preparation.

Keywords: official style of work, documentation, document, Uzbek documentary, language of documents, stationery, service correspondence, service letters, words related to the category of horses.

КИРИШ

Хужжатларни тайёрлаш, расмийлаштиришда тилнинг барча асосий конуниятлари ва коидаларини маълум даражада билиш зарур, шунингдек, тилнинг имло коидалари, тиниш белгилари ва услубий коидалар хам пухта эгалланган булиши керак. Шу маънода, узбек хужжатчилигида хам жиддий урганилиши, амалий ва назарий тадкик этилиши лозим булган айрим уринлар бор. Айникса, хужжат номларини узбек тилининг уз имкониятлари асосида шакллантира бориш, хужжатчиликдаги суз, суз бирликлари ва ибораларнинг

узбекча мукобилини излаб топиш ва амалиётга киритиш мухим вазифалардан саналади. Масалан, хозирда узбек хужжатчилигида "справка" маъносида "маълумотнома", "рапорт" урнида "билдириш", "инструкция" урнида "йурикнома", "акт" урнида "далолатнома", "характеристика" маъносида "тавсифнома", "ведомость" урнида "кайднома", "протокол" урнида "баённома" каби атамалар ишлатилмокда. Албатта, бу холат мантикан тугридир.

АСОСИЙ ЦИСМ

Республикамизда расмий иш услубини урганиш буйича илк кадамлар куйилган, хусусан бир номзодлик диссертацияси химоя килинган1. Мустакиллик йилларидан кейин хам хужжатчилик сохасига оид бир канча адабиётлар ва кулланмалар яратилди. Жумладан, "Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар

л

тури" (Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А.) , "Давлат тилида иш юритиш" (М.Аминов, А.Мадвалиев, Н.Махкамов, Н.Махмудов, Е.Одилов) каби амалий кулланмаларни эътироф этиш жоиз. Бу кулланмаларда узбек тилидаги иш юритиш хужжатларига умумий таъриф ва тавсифлар берилган. Шунингдек, "Давлат тилида иш юритиш" кулланмасида иш юритиш хужжатлари каторида хизмат ёзишмалари турлари, шакллари ва мазмуни кабилар бирмунча кенгрок ёритиб берилган.

Хизмат хужжатлари оркали давлатлар, идоралар, ташкилотлар, турли муассасалар, корхоналар уртасида расмий алокалар урнатилади, турли мазмундаги хизмат алокалари амалга оширилади. Иш когозлари мазмунининг мукаммал, тулик, аник ва лунда булиши уни кабул килувчи томоннинг осон тушунишини таъминлайди. Хужжатшунос А.С.Головач шундай ёзади: "Бошкарув сохасидаги камчиликларнинг асосий сабабларидан бири айни соха ходимларининг купчилигида назарий ва амалий тайёргарликнинг бушлигидир, улар муассаса, ташкилот ва корхоналарда кабул килинган хужжатлар билан ишлаш йурикномалари, усуллари ва йуллари мажмуини етарли даражада билмайдилар"4. Натижада хужжат матнида ва мазмунида турли гализликларга йул куйилади. Хужжатлар тилида хатоликларга йул куймаслик, холисликни таъминлаш учун юкорида таъкидланганидек, тилнинг барча асосий конуниятлари ва коидаларини маълум даражада билиш зарурдир.

1 Бабаханова Д.А. Официально-деловой стиль современного узбекского литературного языка. Авторефарат дисс. на соискание уч. ст. канд. филол. наук. -Ташкент, 1987.

2 Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А. Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури. - Тошкент: Узбекистан Республикаси Халк таълими вазирлиги Республика таълим маркази, 1997.

3 М.Аминов, А.Мадвалиев, Н.Махкамов, Н.Махмудов, Е.Одилов. Давлат тилида иш юритиш. Амалиий кулланма. "Узбекистон нашриёти", Тошкент-2020.

4 Головач А.С. Оформление документов. Киев-Донецк, 1983.

Хужжатчилик расмий иш юритиш таомилларига кура иш когозлари мазмунида колиплашган бирикмалар тез-тез такрорланади, чунки бундай хатларда купинча бир хил турдаги вазиятлар акс этади. Шу сабабли, хизмат хатларининг баъзи мухим жихатлари учун бир хил лингвистик дизайнга эга булган тил бирликлари ишлатилиши табиийдир. Бундай жихатлар учун суз бирликларининг маълум бир синтактик модели мавжуд булиб, у семантик, услубий хусусиятларига караб бир катор узига хос нутк вариантларига эга. Масалан, муайян бир шарт ёки ваъдани тасдиклаш максадида тузиладиган кафолат хатларида кафолат маъноси куйидагича ифодаланиши мумкин: "Туловга кафолат берамиз", "Туловни кафолатга оламиз" каби. Айнан шу жумлани кенгайтириш хам мумкин:

- Курилиш ишлари тугаши билан бир ой муддат ичида тегишли уацни Саноат-цурилиш банкининг 27-булими орцали тулашга кафолат берамиз.

Бундай моделларнинг мавжудлиги ва уларнинг нуткий вариантлари хужжатларнинг тузилишини сезиларли даражада осонлаштиради. Ягона вазифа -тегишли гапга мос келадиган синтактик моделни ва унинг нутк вариантини тугри танлашдир.

Хужжатлар тилида от туркумига оид сузлар хам айникса жуда куп кулланади. Хизмат хатлари матнларида баёнот, тавсифлаш, тасвирлаш холати устунлик килади, шунга мувофик матнларнинг мазмуни коида тарикасида куплаб тафсилотларни номлашни талаб килади. Бу эса хужжатлар матнида от туркумидаги сузларга тез-тез мурожаат килишни такозо этади.

Хар кандай ёзишмада, умуман, куп хужжатларда от суз туркумининг куйидаги турлари ишлатилиши кузатилади:

- кишиларнинг исми, отасининг исми, фамилиясини билдирувчи шахс номлари (антропонимлар) - Рауим Исломович Алиев, Махмуд Собирович Каримов;

- жой номлари (Самарканд шаури, Богишамол кучаси, Тошкент шаури, Куйлиц дауаси, 42-уй, 14-хонадаон).

- ташкилот, корхона, муассаса номлари (Узбекистон Республикаси Вазирлар Маукамасига, Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига, Олий хужалик судига, Маданият ва спорт ишлари вазирлиги, Узбекистон миллий университети ва

- тарихий сана ва байрам номлари (8 март - халцаро хотин-цизлар куни муносабати билан муборакбод этамиз, 21 март - Навруз байрами муносабати

иш тугатилгач туловни кафолатга оламиз "; шартнома шартлари учун тулов кафолатланади" каби.

ш.к.);

билан чин дилдан кутлаймиз, 1 октябрь - Уцитувчи ва мураббийлар куни муборак булсин ва ш.к.);

- сув хавзалари ва иншоотлари номлари (Чирчик дарёси, Чорвок сувомбори, Аму-Бухоро канали ва ш.к.);

- шахс отлари (укитувчи, ишчи, педагог, врач, мууандис, уайдовчи, укувчи, тарбиячи, санъаткор, тадбиркор, вазир, уоким, сувчи, пахтакор ва ш.к.);

- нарса отлари (крзоз, китоб, дафтар, автобус, машина, автотранспорт, телефон, эшик, дераза, кийим, парта, стол, стул ва ш.к);

- урин-жой отлари (сайилгоу, ошхона, сартарошхона, шауар, кишлок, мауалла, вилоят, туман, шарк, гарб, куча, гулзор, олмазор ва ш.к);

- фаолият-жараён отлари (чорвачилик, овчилик, пахтачилик, гулчилик, асаларичилик, уругчилик, терим, чопик, атторчилик, савдогарчилик ва ш.к).

Хатто феъл билан ифодаланувчи харакат ва холатлар ифодаси учун хам отга якин суз шакллари танланади, яъни «харакат номи» деб аталувчи суз шакллари фаол ишлатилади: «...тайёргарликнинг бориши уакида», «...карорнинг бажарилиши тугрисида», «...ёрдам бериш макрадида», «...кабул килишингизни сурайман» каби.

Хизмат хатлари мазмунида от туркумига оид сузлар хужжатлар тилининг тушунарли ва лунда булишини таъминлаши керак. Хужжат матнининг равшанлиги, фикрнинг аниклиги, мазмуннинг тулик булиши учун от туркумидаги сузлар уз урнида ва мазмунга мос равишда ишлатилиши максадга мувофикдир. Хужжатлар тили - бу мулокотнинг расмий хусусиятини таъкидлашга ёрдам берадиган лексик воситадир. Матнда суз ва шаклни танлаш, жумлалар тузиш, маълумотни тугри етказиш хужжатлар тилининг тулик ва тушунарли булишини таъминлайди. Хужжатда келтирилган маълумот уни кабул килувчига хабарга кандай муносабатда булиш тугрисида хам сигнал беради.

Хизмат ёзишмалари давлатлар, идоралар, ташкилотлар, корхоналар уртасида, шунингдек, бир томондан шахс, бошка томондан жамият, давлат, муассаса уртасида урнатиладиган расмий муносабатлар сохасига хизмат килади. Шунинг учун расмий маънога эга булган хар бир суз, хар кандай грамматик курилиш, манзил эгасига жуда мухим ахамиятга эга булган хабарни олганлигини, унга жиддий ва масъулиятли муносабатда булиши, у ёки бу вазифани бажариши кераклигини билдиради.

ХУЛОСА

- расмий иш юритиш хужжатларининг узига хос тил хусусиятлари мавжуд;

- хужжат юритишда хар доим маълум бир тил коидаларига амал килинади ва бунга катта ахамият берилади;

- бошкарув сохасида хужжатлар билан ишлаш йурикномалари, усуллари ва йуллари мажмуи мукаммал даражада эгалланган булиши лозим;

- иш когозлари мазмунида бир хил лингвистик дизайнга эга булган тил бирликлари ишлатилиши табиийдир;

- хужжатларда лингвистик моделлар ва уларнинг нуткий вариантларидан тугри фойдаланиш хужжат мазмунини тушунишни осонлаштиради;

- хужжатда тегишли гапга мос келадиган синтактик моделни ва унинг нутк вариантини тугри танлай билиш лозим. Хужжат матнларида баёнот, тавсифлаш, тасвирлаш холати устунлик килади, шунга мувофик матнларнинг мазмуни коида тарикасида куплаб тафсилотларни номлашни талаб килади.

Узбек хужжатчилигида фойдаланиб келинаётган иш когозларининг тил хусусиятларини тахлил килиб куйидаги амалий таклифларни беришимиз мумкин:

• хужжатнинг мазмуни тулик ва мукаммал булишини таъминлашда тил бирликларидан тугри фойдаланиш;

• хужжатларнинг расмий хусусиятидан келиб чикиб матнда суз ва шаклни танлаш, жумлалар тузиш, маълумотни тугри етказиш;

• хужжатлар тилининг тулик ва тушунарли булишини таъминлаш;

• расмий маънога эга булган хар бир суз, хар кандай грамматик курилишни танлашда холисликка таяниш, хужжат юритишда жиддий ва масъулият билан муносабатда булиш талаб этилади.

Фойдаланилган адабиётлар (REFERENCES)

1. Аминов М., Мадвалиев А., Махкамов Н., Махмудов Н., Одилов Ё. Давлат тилида иш юритиш. Амалиий кулланма. - Тошкент: "Узбекистон нашриёти", 2020.

2. Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А. Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури. - Тошкент: Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги Республика таълим маркази, 1997.

3. Головач А.С. Оформление документов. - Киев-Донецк, 1983.

4. Учебное пособие. По дисциплине делопроизводство. - Новосибирск. СГГА.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.