5Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
IRIK TUKANAKLI KARTOSHKA NAVLARINING TOVAR VA URUG'BOP HOSILI CHIQIMIGA EKISH SXEMALARINING TA'SIRI
Iroda Mamadaliyevna Lukova
TDAU SF katta o'qituvchi
ANNOTATSIYA
Maqolada yirik tuganakli kartoshka navlari hosildorligi va urug'lik tuganaklar chiqimiga ekish sxemasining ta'sirini o'rganish bo'yicha tadqiqot natijalari yozilgan. Kartoshkaning yirik tuganakli navlarini qo'shqatorlab (90+30x22 sm) va keng qatorlab (90x15sm) ekish sxemalarida gektariga 74 ming tup qalinlikda ekib yetishtirilganda eng yuqori (35,2-51,1t/ga) hosildorlik, shuning 13,2-23,8 t/ga urug'bop bo'lib, 3,9-5,8 ko'payish koeffitsiyenti ta'minlangani aniqlangan. Shunda tovar hosildorlik bo'yicha Bog'izog'on, Sylvana, Arizona, Saviola, Evolution, Picasso navlari ajralib, 39,7-50,3 t/ga. ni tashkil etgan.
Kalit so'zlar: Yirik tuganakli kartoshka navlari, ekish sxemasi, tovar xosil, urug'lik tuganak hosili, ko'payish koeffitsienti
АННОТАЦИЯ
В статье изложены результаты изучения и установления влияния схемы посадки на урожайность и выход семенных клубней крупноклубневых сортов картофеля. Выявлено, что возделывание крупноклубневых сортов картофеля при двухстрочноленточном (90+30х22см) и широкорядном (90х15см) схемах посадки с густотой 74 тыс/га способствуют получению наибольшей урожайности (35,2-51,1 т/га) с выходом семеных клубней (13,2-23,8 т/га) и коэффициентом размножения (3,9-5,8). При этом урожайность товарных клубней составила 39,7-50,3 т/га и выделены сорта как Богизаган, Sylvana, Arizona, Saviola, Evolution, РюаББо.
Ключевые слова: Крупноклубневых сортов, схемы посадки, урожай товарых и семенных клубней, коэффициент размножения.
ABSTRACT
The article describes the results of research on the effect of the planting scheme on the yield of large tuber potato varieties and the yield of seed tubers. The highest yield (35.2-51.1 t/ha) is obtained when planting large tuber varieties of potato in double (90+30x22 cm)
May 12-13
632
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
and wide row (90x15 cm) planting schemes at a thickness of 74 thousand bushes per hectare, so 13.2-23.8 t It was found that it was seed-bearing and provided a multiplication factor of 3.9-5.8. Then, in terms of productivity, Boghizgon, Sylvana, Arizona, Saviola, Evolution, Picasso varieties are distinguished, 39.7-50.3 t/ha. established.
Key words: varieties, cultivation methods, planting schemes, seed tubers yield, multiplication factor.
Respublikamizda so'nggi yillarda kartoshkaning yirik tuganakli Aladin, Arizona, Saviola, Kondor, Pikasso, Yaroqli-2010, Evolution, Bog'izog'on, Volare, Silvana, Roko, Almera kabi navlarining keng joriy etilishi hosildorlikning oshishiga, biroq urug'lik tuganaklar hosili chiqimi va ko'payish koeffitsiyentining yetarli darajada emasligi qayd etilmoqda. Bu masalani ekish sxemasini maqbullashtirib, qulay oziqlanish maydoni va tup qalinligini ta'minlash orqali erishish mumkin. Kartoshka o'stirishda qator orasini an'anaviy 70 sm kenglikka nisbatan keng qatorl ab 90 sm oraliqda yetishtirish samarali ekanligi Järvan, M., L. Edesi [2], Peters, R. [6]; Stokstad, Erik [8], Zerulla W., Knittel H. [9], O.Y.Fonina [4], T.E.Ostonaqulov, V.I.Zuyev, O.K.Kodirxodjayev [4] tadqiqotlarida asoslangan. S.X.Narziyeva [7], tajribalarida kechki kartoshka o'rtapishar Sulev va Lorx navlarini 90x30x20sm, T.E.Ostonaqulov, A.I.Ismailov [5] tezpishar va o'rtapishar Quvonch-16/56m, Bahro-30, Bardoshli-3 va Hamkor-1150 navlarini 90+30x22 sm qo'shqatorlab ekish usuli urug'lik kartoshka hosildorligi, urug'bop tuganaklar chiqimiga ijobiy ta'sir etishi qayd qilingan.
Biz 2019-2021-yillar mobaynida Samarqand viloyati Oqdaryo tumanida joylashgan ToshDAU Samarqand filiali o'quv tajriba xo'jaligining eskidan sug'oriladigan o'tloqi bo'z tuproqlari sharoitida maxsus dala tajribasi o'tkazdik.
Tadqiqotning maqsadi - kartoshkaning yirik tuganakli yangi navlarini ertagi ekin sifatida turli ekish sxemalarida o'stirib o'sishi, tupning yer ustki va ostki organlarining shakllanishi, mahsuldorligi, tovar va urug'bop hosil chiqimi hamda ko'payish koeffitsiyentini o'rganish asosida maqbul ekish sxemasini aniqlashdan iborat.
Tajribada obyekt sifatida kartoshkaning Sante (ctandart), Gala, Bog'izog'on, Sylvana, Arizona, Picasso, Saviola, Evolution, Sifra navlari olinib, ertagi ekin sifatida 3 xil sxemada - 70x19 (an'anaviy), 90x15 (keng qatorlab) va 90+30x22 sm (qo'shqatorlab) ekilib, o'zaro taqqoslandi (1-
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
jadval).
Barcha o'rganilgan ekish sxemalarida gektarida tup qalinligi bir xil, ya'ni 74000 donani tashkil etdi. Paykalchaning maydoni qator orasi 70 sm bo'lganda 28 m2, 90 sm - 36 m2, 90+30x22 sm sxemada - 48 m2. Qaytariqlar soni 4 ta bo'ldi.
Ekish bahorda 8-10-martda 6-8 sm chuqurlikda amalga oshirildi. Gektariga N200P160K100 kilogramm me'yorda o'g'itlar berilib, 8-marta 1-2-5 tartibda, ya'ni unib chiqishdan shonalashgacha 1-marta, shonalashdan gullashgacha 2-marta, gullashdan palak sarg'ayishgacha 5-marta sug'orildi. Dala tajriba uchastkasida kuzatish, o'lchash va hisoblashlar hamda parvarishlash tadbirlari umumqabul qilingan uslub va tavsiyalar asosida olib borildi [1].
Olingan natijalarga ko'ra, kartoshka navlarini ekish an'anaviy usulda 70x19 sm sxemada amalga oshirilganda, o'suv davri 82-91 kunni tashkil etib, o'simlik bo'yi 74-93 sm, poya soni 3,8-4,9 dona, barg sathi 0,71-0,96 m2, bir tup palak massasi 280,8-354,6 g, tuganak hosili esa 540,4-743,1 grammni, tupdagi bitta tuganak o'rtacha vazni 76,6-102,5 gramm ekanligi ma'lum bo'ldi. O'rganilgan Bog'izog'on, Sylvana, Picasso, Saviola, Evolution navlari standart Sante naviga nisbatan o'suv davri 2-6 kunga uzun bo'lib, o'rganilgan Gala, Arizona navlarida esa 2-3 kunga qisqa bo'ldi. Lekin, Bog'izog'on, Sylvana, Picasso, Saviola navlarida o'simlik baland bo'yli, serpoyali, barg sathili, baquvvat palakli hamda mahsuldorligi bilan ajraldi.
Kartoshka keng qatorlab 90x15 sm sxemada ekilganda an'anaviy 70x19 sm sxemaga nisbatan o'suv davri barcha sinalgan navlarda 1-2 kunga uzaygani, o'simlik bo'yi 5-8 sm ziyod bo'lgani, barg sathili, bir tup palak vazni 10-14, tuganak hosili esa 28,6-70,0 grammga yuqori ekanligi aniqlandi.
Qo'shqatorlab 90+30x22 sm tartibda ekilganda o'simlik o'suv davri 79-88 kunni tashkil etib, eng yuqori o'sish va rivojlanish, baquvvat palak shakllanib, mahsuldorlik ko'rsatkichlari bir tup tuganak hosili navlar bo'yicha 569,0-770,4 grammgacha, bitta tuganak massasining 87,5-135,0 grammgacha bo'lishini ta'minladi.
Umumiy hosildorlik o'rganilgan navlarda yetishtirish va ekish usullari bo'yicha keskin farqlandi (1-jadval).
Kartoshka navlari ertagi ekin sifatida an'anaviy (70x19 sm) usulda ekilganda hosildorlik gektaridan 31,4-42,6 tonnani, shundan tovar hosil 30,5-42,0 tonna yoki 95,2-98,9 foizni, urug'bop hosildorlik esa 11,7-15,9 t/ga ni, ko'payish koeffitsiyenti 3,1-4,0 ni tashkil qildi. Keng qatorlab (90x15 sm) ekish usulida esa navlar bo'yicha hosildorlik gektaridan 35,2-48,8 tonnani, urug'bop hosil 13,2-19,1 t/ga ni, ko'payish koeffitsiyenti 3,9-5,0 ni tashkil qildi. Qo'shqatorlab (90+30x22 sm) ekish usulida hosildorlik
gektaridan 37,0-51,1 tonnani tashkil etib, eng yuqori urug'bop
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
hosildorlik (18,3-23,8 t/ga) hamda ko'payish koeffitsiyenti (4,6-5,8) olindi.
1-jadval.
Kartoshka navlarining turli ekish sxemalarida o'sishi, rivojlanishi, mahsuldorligi, tovar hamda urug'bop tuganaklar chiqimi va ko'payish koeffitsiyenti (2019 - 2021-yillar)
O'suv davri, kun E s « n M S 'Js t « Tupning mahsuldorlik ko'rsatkichi a M) Shu jumladan « s/
№ Nav nomi va kelib chiqishi j, b ilmi 'O d a o -ü - « M * c « S kg 2 t g rl Tovar hosil Urug'bop hosil ri o Ko'payish koeffiuiyern
VI a y O OH g r a Cû al n £ s > c . -T a il g si S O H ja § M . -T s s: H o s s "S as g as S Vi a ~ S is o se T/ga % T/ga % E h VI ■J2 E
Ertagi ekin sifatida an'anaviy (70x19sm) ekish sxemasida yetishtirilganda (nazorat)
1 Sante (st.), NL 85 80 4,1 0,80 291, 6 552,0 7,2 76,6 33, 0 31,3 95, 2 12.8 38, 3 4, 0 3,2
2 Gala (GE) 82 82 4,2 0,85 318, 5 618,1 6,7 92,3 35, 2 33,5 95, 0 12,8 40, 8 4, 0 3,2
3 Bog'izog'on (Uz) 87 87 4,0 0,88 335, 3 676,2 8,0 84,5 39, 7 38,7 97, 5 14,2 36, 6 4, 0 3,6
4 Sylvana (NL) 89 93 4,1 0,91 348, 0 718,4 8,2 87,6 40, 9 40,4 98, 8 15,9 39, 3 4, 0 4,0
5 Arizona (NL) 83 77 4,0 0,85 314, 4 684,2 7,8 87,7 37, 7 36,7 97, 3 12,4 33, 7 4, 0 3,1
6 Picasso (NL) 90 82 3,9 0,89 330, 2 707,1 6,9 102, 5 38, 0 37,5 98, 9 11,7 31, 3 4, 0 2,9
7 Saviola (NL) 89 91 4,9 0,96 354, 6 743,1 8,0 93,0 42, 6 42,0 98, 6 14,8 35, 2 4, 0 3,7
8 Evolution (NL) 87 76 4,1 0,94 327, 2 694,1 7,1 98,0 41, 5 40,8 98, 4 14,9 36, 6 4, 0 3,7
9 Sifra (NL) 91 74 3,8 0,71 280, 8 540,3 6,3 85,8 31, 4 30,5 97, 2 12,9 42, 3 4, 0 3,2
EKF05 = 1,3 - 2,2 T/ga
Ertagi ekin sifatida keng qatorlab (90x15sm) ekish sxemasida yetishtirilganda
10 Sante (st.), NL 86 82 4,1 0,84 293, 0 580,6 7,2 80,6 35, 8 34,3 95, 9 16,2 45, 0 4, 0 4,1
11 Gala (GE) 83 85 4,5 0,87 321, 3 646,2 6,7 96,4 37, 6 36,0 95, 8 16,8 46, 7 4, 0 4,2
May 12-13
635
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
12 Bog'izog'on (Uz) 88 89 4,5 0,91 338, 4 699,1 8,7 116, 0 45, 3 44,3 97, 9 16,9 38, 1 4, 0 4,2
13 Sylvana (NL) 90 98 4,4 0,96 351, 7 743,3 8,5 87,0 47, 9 47,2 98, 6 19,9 42, 2 4, 0 5,0
14 Arizona (NL) 86 86 4,6 0,90 318, 4 709,9 8,1 113, 0 42, 5 41,6 97, 8 15,1 36, 4 4, 0 3,8
15 Picasso (NL) 91 89 3,9 0,92 336, 1 765,5 7,5 102, 1 40, 3 39,7 98, 5 13,7 34, 5 4, 0 3,4
16 Saviola (NL) 89 92 4,1 0,98 358, 6 766,1 8,1 94,6 48, 8 48,2 98, 7 19,1 39, 6 4, 0 4,8
17 Evolution (NL) 88 90 4,1 0,96 332, 5 716,1 7,2 99,5 44, 4 43,8 98, 6 17,9 40, 8 4, 0 4,5
18 Sifra (NL) 92 77 3,7 0,75 283, 8 566,0 6,2 91,3 35, 2 34,4 97, 8 15,7 45, 5 4, 0 3,9
EKF05 = 1,8 -2,5 T/ga
Ertagi ekin sifatida ko'shqatorlab (90+30x22sm) ekish sxemasida yetishtirilganda
19 Sante (st.), NL 83 82 4,3 0,82 292, 5 584,4 7,3 80,1 38, 3 36,6 95, 6 19,7 50, 6 4, 0 4,9
20 Gala (GE) 79 86 4,7 0,88 324, 2 648,6 6,8 95,4 40, 7 38,9 95, 5 20,1 51, 6 4, 0 5,0
21 Bog'izog'on (Uz) 85 87 4,7 0,93 351, 0 701,1 8,8 135, 0 47, 0 46,1 98, 0 20,4 44, 3 4, 0 5,1
22 Sylvana (NL) 84 96 4,5 0,98 365, 0 748,1 8,7 86,0 50, 4 49,7 98, 6 23,8 47, 9 4, 0 6,0
23 Arizona (NL) 83 83 4,6 0,95 325, 3 769,4 8,3 120, 0 44, 0 43,1 97, 9 18,2 42, 3 4, 0 4,6
24 Picasso (NL) 88 86 4,0 0,93 339, 4 769,3 7,7 99,9 45, 8 45,1 98, 4 18,3 40, 6 4, 0 4,6
25 Saviola (NL) 85 95 4,4 0,98 359, 7 770,4 8,4 91,7 51, 1 50,3 98, 5 23,0 45, 8 4, 0 5,8
26 Evolution (NL) 85 89 4,1 0,98 334, 1 719,9 7,3 98,6 46, 6 45,9 98, 4 21,8 47, 4 4, 0 5,5
27 Sifra (NL) 88 76 3,9 0,76 284, 9 569,0 6,5 87,5 37, 0 36,0 97, 3 18,7 52, 0 4, 0 4,7
EKF05 = 1,1 - 1,7 t /ga
Xulosa: Demak, kartoshka yirik tuganakli navlarini ertagi ekin sifatida qo'shqatorlab (90+30x22 sm) yoki keng qatorlab (90x15 sm) ekish tartibda o'stirilganda, an'anaviy (70x19 sm) ekish sxemasiga nisbatan bir xil (74 ming) tup qalinligida gektaridan eng yuqori (35,2-51,1 t/ga) hosildorlikni, shuning 13,2-23,8 t/ga urug'bop bo'lib, 3,9-5,8 ko'payish koeffitsiyentini ta'minlashga imkoniyat beradi. Keng qatorlab va
May 12-13
636
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
iy
qo'shqatorlab ekish usullarida o'simlik atrofi (bo'g'izi) tuproq bilan yetarlicha ta'minlanib suv, oziqa va ayniqsa yorug'likdan foydalanishga qulay sharoit yaratilishi bilan asoslanadi.
REFERENCES
1. Dospexov B.A., Metodika polevogo opita. Moskva. "Kolos", 1985. - S. 280-285.
2.Jarvan, M., and L. Edesi. "The effect of cultivation methods on the yield and biological quality of potato." Agronomy research 7.Special Issue 1 (2009): 289-299.
3. Ostonaqulov T.E., Texnologiya vozdelivaniya, seleksiya i semenovodstvo kartofelya v usloviyax Zarafshanskoy dolini. Tashkent. 2018. - S.188. 4.Ostonaqulov T.E., Zuyev V.I., Qodirxadjayev O.K., Sabzavotchilik. Toshkent. 2018.-B. 554.
5.Ostonaqulov T.E., Ismoyilov A.I., Kartoshka jadallashgan birlamchi va elita urug'chilik texnologiyasini takomillashtirish. Monografiya. Toshkent "NAVRO'Z" nashriyoti. 2019.-B.140.
6.Peters, R. "Damage of potato tubers, a review." Potato Research 39.4 (1996): 479484.
7.S.Kh.Narzieva - "Growth, development, productivity and seed qualities of potatoes at different planting density and nutritional backgrounds" Abstract of Cand.diss. -Samarkand. 1981 .- P. 19.
8.Stokstad, Erik. "The new potato." (2019): 574-577.
9.Zerulla W., Knittel H. Yield and quality of root crops after application of dicyandiamide fertilizers. 1. communication: Influence on potatoes //Agribiological research (Germany, FR). - 1991.
10. Fonina O.Y. Novaya texnologiya vozdelivaniya kartofelya. T.: izdatelstvo Uzbekistan, 1972, - B. 32.
May 12-13
