Научная статья на тему 'Интерпретация возникновения, функций и идеологической угрозы массовой культуры'

Интерпретация возникновения, функций и идеологической угрозы массовой культуры Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
86
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
массовая культура / идеологическая угроза / глобализация / молодежь / духовность. / popular culture / ideological threat / globalization / youth / spirituality.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Феруза Мадрахимова

В этой статье показано возникновение массовой культуры и некоторые точки зрения о ее формировании и отрицательные влияния угрозы под маской «массовой культуры» в развитии общественной национальной культуры.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Interpretation of the emergence, functions and ideological threat of mass culture

In this article considered what appeared the mass culture and from what consists her true purposes and negative influence of the threat under mask of the «mass culture» in development to public national culture.

Текст научной работы на тему «Интерпретация возникновения, функций и идеологической угрозы массовой культуры»

Science Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

through time and space

Interpretation of the emergence, functions and ideological threat

of mass culture

Feruza MADRAKHIMOVA!

Tashkent State Pedagogical University

ARTICLE INFO ABSTRACT

Article history: In this article considered what appeared the mass culture and

Received February 2021 from what consists her true purposes and negative influence of

Received in revised form the threat under mask of the «mass culture» in development to

20 February 2021 public national culture.

Accepted 15 March 2021

Available online 2181-1415/© 2021 in Science LLC.

5 April 2021 This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

popular culture, ideological

threat, globalization, youth,

spirituality.

Оммавий маданиятнинг пайдо булиши, функциялари ва

мафкуравий тахдид сифатидаги талкини

АННОТАЦИЯ

Kasur сузлар; Маколада оммавий маданият тушунчаси объектив

оммавии маданият, маънода урганилган. Шунингдек унинг мафкуравий тахдид

ма авий тахди 1 > 1 >

фкур MT сифатида намоён булиб, &ёшлар онгига салбий таъсирлари

глобаллашув, ёшлар,

маънавият. очиб берилган.

Интерпретация возникновения, функций и идеологической

угрозы массовой культуры

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В этой статье показано возникновение массовой

массовая культура, культуры и некоторые точки зрения о ее формировании и

идеологическая угроза, > >

a yep отрицательные влияния угрозы под маской «массовой

глобализация, молодежь, <, .,

духовность. культуры» в развитии общественной национальной

культуры.

1 Doctor of Philosophy, Tashkent State Pedagogical University, Tashkent, Uzbekistan

e-mail: fmr88@mail.ru

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

Оммавий маданият пайдо булиш даврида унинг асосий максади шахсни ишлаб

чикарувчи ёки маълум бир тоя муаллифига айлантириш эмас, балки тайёр

махсулотларни истеъмолчисига килиб ташлашдир. Шахс факат хаётда оддийгина

истеъмолчи сифатида намоён булса, у факат бир оким бУйича сузаверади ва улар

миллий менталитет, миллийлик, узлик деган нарсалардан узоклашади. Оммавий

маданиятнинг асосий функцияси (вазифаси) оммавий маданият Уз таъсир доирасига

яширган максадини таркатиш яъни оммалаштиридан (бу миллат тараккиёти учун

салбий максад ёки ижобий максадлар булиши мумкин) иборат булган.

Оммавий маданиятнинг айрим Йуналишлари жамиятдаги ишлаб чикариш

сохасида хукмронлик килган молиявий жараёнларни бадиий маданият сохасига

кучиши билан боглик. Бунда купгина ижодий ташкилотлар, банк ва саноат

ташкилотлари билан узвий боглик булгани учун, уларни (кино, дизайн, ТВ булиши

мумкин) тижорат, кунгилочар дастурларига чикарилиши олдиндан белгилаб

куйилади. Ушбу махсулотни истеъмол килиш - бу оммавий истеъмол килишдир,

чунки ушбу маданиятни истеъмол килувчи аудитория - бу катта заллар,

стадионларнинг оммавий аудиториясидир, телевизион киноэкранларнинг миллион

томошабинларидир. Ижтимоий нуктаи назардан оммавий маданият "“Урта катлам”

номини олган янги жамият катламини шакллантиради. Унинг маданият сохасидаги

шаклланиш жараёни француз файласуфи ва жамиятшуноси 9. Маренанинг “Давр

рухияти” (1962й) китобидааник ёритилган. “Уртасинф” тушунчаси Рарб маданиятида

ва фалсафасида асосий булиб колди. Бу “Урта синф” индустриал жамиятнинг хаётида

асосий мохиятга айланади. АЙнан у оммавий маданиятнинг шунчалик машхур

булишига имкон берди[1].

Шу Уринда оммавий маданиятнинг пайдо булишига оид сабабларни

келтиришимиз мумкин, улар куйидагилар:

а) Гутенберг босма дастгохи ихтиро килиниши. Бунинг натижасида хар кандай

хажмдаги китобни тайёрлаш муаммоси хал этилди. Ушбу холат китобларни чоп этиш

жараёнини бир неча бор тезлаштирди, китоб бахосини ва иш рентабеллигини

иктисодий жихатдан макбул даражага келтирди. Натижада оммавий маданиятнинг

манбалари кенгайди яъни Европа адабиётида ХУП-ХУШ асрларда пайдо булган

саргузаштли, детектив, авантюра романларининг пайдо була бошлади. Улар улкан

тиражлар хисобига китобхонлар аудиториясини кенгайтирдилар. Бу ерда мисол

сифатида икки ёзувчининг ижодини келтирадилар. Инглиз ёзувчиси Даниел Дефо

(1660-1731) - машхур «Робинзон Крузо» романининг муаллифи ва рус ёзувчиси

Матвей Камаров (1730-1812) - ХУШ-ХХ асрларнинг машхур бестселлер «Инглиз

милорди Георгнинг саргузаштлари хакида кисса» асари муаллифи. Хар иккала

ёзувчининг китоблари хам содда ва тушунарли тилда ёзилган.

6) Умуммажбурий саводхонликни жорий килиниши. Оммавий маданиятнинг

пайдо булишига, 1870 йилда Буюк Британияда умуммажбурий саводхонлик хакидаги

конун хам таъсир Утказди деган фикрлар хам бор. У ХШХ асрнинг бадиий ижодини

Узгартириш имконини берди яъни романларнинг пайдо булишига олиб келди. Бундан

ташкари илгари адабиёт имтиёзли табака кишилари бойлиги булиб, Урта асрлар

Европаси ишчи ва дехконлари, Узларининг саводсизлиги сабаб ундан бебахра колган

булсалар, энди шахарлик хар бир киши арзон брошюрани сотиб олиш имконига эга

булган[?2].

106

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

в) Индустриялаштириш Ba урбанизация. Фан-техника тараккиёти

натижаларидан фойдаланиш саноат ишлаб чикаришнинг гуркираб ривожланиши

учун шарт-шароит яратди. Натижада Йирик корхоналарнинг яратилиши ва

ривожланиши кишиларнинг оммавий ишлаб чикариш жамоаларига бирлашишини

хамда уларнинг чекланган худудларда ихчам тарзда истикомат килишини талаб этди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу эса урбанизация билан яъни шахарда хаёт кечириш билан боглик холат.

г) Оммавий коммуникация воситаларини пайдо булиши. Газеталар, журналлар,

радио ва телевидениенинг ихтиро килиниши ва ривожланиши оммавий

маданиятнинг пайдо булиши билан боЕлик.

д) Истеъмол жамиятини янада кенгайиши. Оммавий маданиятнинг пайдо

булиши истеъмол махсулотларига талабнинг купайиши билан боглик. Бунда

истеъмолчилар учун янги махсулотларни тез ва микдор жихатдан купрок такдим

килиш керак. Яъни индустрия ва урбанизациянинг ривожланиши натижасида энг кам

харажатлар билан энг куп товар массаси чикаришга асос солинди.

е) Реклама ва тижоратни кенгайиши. Бирон бир неъматнинг юкори макоми

реклама билан шакллантирилади, уни яратувчилар янги ахборот маконидан фаол

фойдалана бошлашади, бу эса оммавий маданиятнинг хамма жойда тижоратлашувига

олиб келади.

Оммавий маданият тузилиш жихатдан оммавий онг, оммавий гоя, оммавий

Таргибот ва оммавий асарлар (махсулотлар)дан иборат.

Оммавий онг битта одамга тегишли булмаслиги ва айнан оммавий маданият

асосида таркалиб шаклланиши билан хакикий инсон онгидан фарк килади. У куп

киррали булиши мумкин, бирок фаолиятсизлиги ва чекланганлиги билан ажралиб

туради. Шунинг учун хам у барча ривожланиш жараёнларини камраб олмайди.

Умумий маънода оммавий маданиятнинг амалиётида, оммавий онг Узига хос ифода

воситасига эга. Оммавий онгни буйсундиришда оммавий маданият асосан реал

образларга эга эмас, балки сохта яратилаётган образларга (имидж) йуналтирилган

булади. Оммавий маданиятда формула (айнан у сохта яратилаётган образни мохияти

хисобланади) - бу мухимдир. Бунда асосан муайян бир жараённи, купрок истеъмолга

Ййуналтирилган нарса-ходисани, ёки «санъаткор»ни ё&худ замон «кахрамони»ни

идеаллаштириш, уни илохийлаштириш назарда тутилади.

Оммавий маданиятнинг тузилиши яъни структуравий элементлари каторда

оммавий гоя хам мавжуд. Оммавий маданиятнинг илк уринлардатурувчи гояси бу буш

вактни кунгил очиш ва лаззатланиш билан Утказиш гояси хисобланади. Бунинг пайдо

булиш даврини мил. авв. У асрда Сукротнинг дусти Аристип томонидан асос солинган

кадимги юнон мактабларидан бири киренаиклар мактаби билан боглаш мумкин.

Ушбу мактаб асосчилари томонидан, айнан, хозирги мавзуимиз учун долзарб булган

гедонизм гояси яратилган. Шуердатабиий савол тутилади. Гедонистларнингоммавий

маданиятга кандай алокаси бор? Маълумки, «оммавий маданият» америкача яшаш ва

турмуш тарзига асосланган, у Узини амалий фаолиятида ёки бошкача килиб айтганда

амалиёт жараёнида гедонистик психологияга таянади. «Гедонизм» кадимги юнонча

суз булиб, «завкланиш», «хузурланиш», «лаззатланиш», «рохатланиш» каби

маъноларни англатади. Гедонизм кадимги Рим давлатида зодагонларнинг яшаш

тарзига ва уларнинг мафкурасига айланган. Гедонизм - инсоннинг бутун хаёт мазмуни

рохатланишдан иборат, деган акидани Узида ифода этади. «Гедонизмга биноан

рохатланишга интилиш инсоннинг табиий эхтиёжи, хаётининг асосий

107

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

харакатлантирувчи кучидир»[3] деб хисобланади. Гедонистларнинг

таъкидлашларича, лаззат хисси инсоннинг барча харакатларининг максади ва асоси

хисобланади. Гедонизм тояларини кейинчалик эпикурияликлар ривожлантирдилар.

Куриниб турибдики, оммавий маданиятнинг кадимий гоялар манбаи мавжуд. Бу

айрим файласуфларнинг ХХ асрда техник воситаларгина «глобал маданият» «оммавий

маданият» турини келтириб чикарди деган карашларга карши далил булди[4].

Албатта, оммавий маданият феноменининг методологик дунёкараш асослари тарихий

майдонга буржуазиянинг чикиши вактида жадал суръатда шаклланиб борган. Айнан

шу вактдан бошлаб гедонистик кунгил очадиган холатлар оммавий маданиятда

асосийлардан бири хисобланиб колди.

Оммавий гоялар оммавий маданиятнинг ижтимоий тузилиши шаклларидан

бири булган оммавий асарлар билан бевосита боглик холда урганилади. Оммавий

маданият асарлари инсонни реал хаётдан узоклаштириб, уни хаёлот оламига

етаклайди. Масалан, телесериалларнинг инсон хаётининг бир булагига айланиш

жараёнлари. Бунда сунъий яратилган образлар бирданига катта бойлик меросхурига

айланади, хеч нимаси билан кузга ташланмайдиган йигит кутилмаганда катта пул

ютугини кулга киритиб, эътиборли хомий ёрдамида кишини эсанкиратувчи

муваффакиятга эришади. Бунда сюжетлар кишини кундалик турмуш билан боглик

муаммолардан чалгитиб, кишини хаёлот дунёсига олиб кетади. Шунингдек,

санъатнинг натуралистик асарларида моддий мухит бурттирилиб, шахс

шаклланишида ижтимоий омил ролига етарлича бахо берилмайди. Натуралистик

мактаблар биринчи навбатда бадиий асарларда турмушни тасвирлашга, диккатни

инсон хаётининг физик тавсифларига каратишга олиб келди, бирок турмушнинг

ижтимоий асосларига кам эътибор каратилди[5].

Оммавий маданият тузилишининг мухим шаклларидан бири бу оммавий

тартибот хисобланиб, бунинг асосида бадиий маданият ётади. Шуни айтиб утиш

жоизки, бугун бутун дунёда бадиий маданиятнинг дабдали асарлари (яъни оммабоп

рекламалар, кинолар, Уйинлар)ни яратиш учун шиддатли компаниялар олиб

бормокда. Масалан, оммани Узига жалб килувчи кинофильмлар, интернет Уйинларни

яратилиши шулар жумласидандир. Бу эса реал холатга ухшамайдиган пардоз

килинган хаёлий хаёт манзараларининг келиб чикишига сабаб булади. Инсон аклий

онги меъёрий чегарадан утиб, асосан ушбу позитивистик фикр «америкача орзулар»

номли мазмунни реаллаштиради. «Америкача орзу» — бу америка ривожи хакидаги

тасаввурлар мажмуидир вахар бир инсон бахт ва омадга эриша олиш имкониятларига

эга. Америкача хаёт контекстидаги «америкача орзу» тушунчаси узгартирилди, турли

мазмунлар билан тулдирилди ва расмий шиорга, «америкача хаёт тарзи»нинг

эквивалентига айланади.

Даврлар Утиши билан оммавий маданиятни ижтимоий мазмун мохияти Узгара

борган. Мингйилликнинг бошланиш даврларида оммавий маданият урф-одат,

халкларни Узига хос кадриятларини оммалаштирган булса, замонлар Утиши билан бу

жараёнлар Узгарган. Яъни, замонавий оммавий маданиятни (замонлар утиши билан

Узгарган шакли) ижтимоий мазмун мохияти кура шуни кайд этиш мумкинки, у инсон

онгини реал хаётдан узоклаштиради. Табиатда ва инсон жамиятида содир буладиган

реал жараёнларни мистифициялаштиради. Онгда рационал бошланиш (аклий

фикрлашдан)дан чекиниш содир булади. Оммавий маданиятнинг максади буш вактни

тулдириш ва босимни тушириш, инсонда ва жамиятда рухий зурикишни босиш эмас,

108

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

балки томошабин, тингловчи, китобхонда истеъмолчилик онгини кучайтиришдир, бу

эса алохида типни шакллантиради - инсонда бу маданиятни пассив ва танкидсиз

Узлаштиришга олиб келади. Буларнинг барчаси алдовга осон ишонадиган шахсларни

пайдо килади.

Натижада юкоридаги замонавий оммавий маданиятнинг мазмун мохиятини

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ахлоксизликларга никоб килиб олиш кийинчилик тугдирмайди. Аникрок айтадиган

булсак, ушбу жараёнда замонавий оммавий маданиятнинг куриниши ва максадлари

никоб сифатидаги “оммавий маданият” мафкуравий тахдидига якин булиб колади.

Масалан, юкорида оммавий маданиятнинг максади буш вактни тулдириш деб утдик,

демак, никобдаги "оммавий маданият” ушбу гапни Узига асос килиб, “буш вактни

тулдириш учун” хар хил ахлоксиз ходисаларни Уйлаб топиб, тартиб килаверади. Инсон

онгига салбий таъсир килувчи ушбу тахдидларни эса “оммавий маданият” никобида

олиб боради.

Шу ерда “оммавий маданият”нинг никоб сифатидаги куринишига тухталсак.

Оммавий онгни бУйсундиришда “оммавий маданият” никобидаги тахдидларнинг

асосан реал образларга эга эмас, балки сохта яратилаётган образларга (имидж)

йуналтирилган. Оммавий маданиятда формула (айнан у сохта яратилаётган образни

мохияти хисобланади) - бу мухимдир. Бунда асосан муайян бир жараённи, купрок

истеъмолга ИЙуналтирилган нарса-ходисани, ё&ки “санъаткор”ни ё&худ замон

“кахрамони”ни идеаллаштириш, уни илохийлаштириш назарда тутилади.

Юкоридаги жараёнларни куриб айтишимиз мумкинки, талафотлар инсон

калбларида жавоб олади, чунки биз хамиша ва хар ерда хакикий талафотлар содир

буладиган бекарор дунёда яшаяпмиз. Иктисодий ва экологик инкироз, муайян

жойлардаги урушлар, миллатчилик, карама-каршиликлар шароитларида хаётий

талафотлардан кафолат мавжуд эмас. Шундай килиб, секин-асталик билан “талафот”,

“куркув” мавзуси айрим пайтларда билиб-билмай инсонларни камраб олади. ХХ

асрнинг охирги Ун йиллигида талафот тасвири сифатида кино ва телеэкранларда

хаётнинг фожеали ходисалари ишлатиларди. Бу дастурларни айлантириш учун

шавкатсизлик, сенсация, авантюрлик мухим хисобланади. Натижада талафотли

филмларда пишган инсон психикаси секин-аста реал хаётдаги холатларга хиссиз

булиб колади. Айникса, болалар ва ёшлар орасида бу нарсанинг авж олиши кучаяди.

Хулоса урнида “оммавий маданият” никобидаги мафкуравий тахдидларни

олдини олишга оид куйидаги амалий таклиф-хулосаларни беришимиз мумкин:

биринчидан, жамият фаровонлиги, янгиланиш жараёнлари, &шларнинг юксак

маънавиятли булишларига оид, шунингдек, уларнинг бир канча салбий таъсирларни

Узида мужассамлаштирган «оммавий маданият» никобидаги маънавий тахдидлар

таъсирига осонликча тушиб колмайдиган комил инсон булиб шаклланишларига оид

илмий-тадкикот ишларини мунтазам олиб бориш, бу тадкикотларда, ахлокий-

тарбиянинг умумбашарий тамойиллари билан бирга миллий жихатларига хам

алохида эътибор бериш;

иккинчидан, инсонлар тафаккурида “оммавий маданият” тахдидларини асл

максадлари нимага каратилганлигини англаб етиш, инсонларнинг миллий узлигини

англаши, миллий маданияти намуналарига бефарк булмаслиги ва маънавий онгини

шакллантирадиган ижтимоий-маданий омилларнинг yiiryH таъсирини

ташкиллаштириш;

109

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

учинчидан, —инсонларда миллий маданиятга = = XypMaT, IYyHHHTyeK,

ватанпарварлик туйкусини шакллантириш ва уни шахс хаёт тарзига айлантириш,

шунингдек халк миллий-маданиятига таъсир этувчи маънавий-мафкуравий

Тахдидларга карши курашнинг хар бир шахс ижтимоий-маънавий, хаётий эхтиёж

мазмунига айланиши;

туртинчидан, ёшларда мустакил фикрни шакллантириш, дахлдорлик

фазилатини кучайтириш, локайдлик ва бефарклик туйгуларига йул куймаслик;

бешинчидан, “оммавий маданият” никобидаги тТахдидлар айнан нимага

каратилганлигини хар томонлама англаб олиш ва уни кенг жамоатчиликка, айникса

ёшларга етказиш;

олтинчидан, укув муассасаларида болаларни турли спорт тугаракларига ва

бошка илмий фаолият билан шутулланувчи гурухларга жалб килиш, шунингдек,

ёшларни миллий-маънавий меросимиз наъмуналари билан мунтазам равишда

таништириб бориш;

еттинчидан, мамлакатимизда амалга оширилаётган миллий гоя тартиботи ва

мафкуравий жараёнларнинг амалий ишлари ва ижобий натижаларини ёшларга

тушунтириш, хамда "оммавий маданият” никобидаги тахдидларни олидини олишда

бундан фойдаланиш;

саккизинчидан, ёшларда “оммавий маданият” никобидаги тахдидларга карши

мафкуравий иммунитетни шакллантириш, шунингдек, уларда соглом турмуш тарзи

тамойилларини карор топтириш. Ёшларнинг четдан кириб келаётган зарарли

таъсирларни, яъни ахлоксизликни “замонавий маданият” деб билишларига йул

куймаслик;

туккизинчидан, узбек миллий маданиятини ривожлантириш жараёнида

миллий кадриятларини эъзозловчи, мустакиллик рухияти сингган, юрт манфаати ва

миллат истикболи Йулида кайгурадиган, Уз миллий маданияти ривожига салбий

таъсирини курсатадиган «оммавий маданият» никобидаги маънавий тахдидлар

таъсирига осонликча тушиб колмайдиган инсонни тарбиялашдан иборат.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Российская массовая культура конца ХХ века. Материалы круглого стола. 4

декабря 2001г. Санкт-Петербург. —СПб.: Санкт-Петербургское философское

общество. 2001.

2. Фишер К. Артур Шопенгауэр. — СПб.: Лань, 1999. — 608с.— (Мир

культуры, истории и философии) — Электрон кутубхонадан олинган китоб. ISBN 5-

8114-0142-6

3. Ортега-и-Гассет. Эстетика. Маданият фалсафаси, М., 1991. 224 бет

4. 3.Фрейд. «Психология масс и анализ человеческого „Я“». 1921. Электрон

кутубхонадан олинган китоб.

5. www.countries.ru/library/typology/mcult.htm

110

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.