CC BY
113
УДК 373.167.1:80 (075.8)
Г.С.Нуриев
СЭХНЭ С0ЙЛЭМЕНДЭ РИТМ ЬЭМ АЬЭЦ М0НЭСЭБЭТЛЕГЕ
В статье исследуется возможности ритмообразующих элементов татарской речи при создании сцени-ческого образа. Ритм рассматривается как один из способов актёрской интерпретации предлагаемых обстоятельств, выражения эмоционального отношения к рассматриваемым событиям, усиления убедительности. Автор на примере стихотворения Г.Тукая анализирует свойства таких ритмосоставляющих элементов, как аллитерация, анафорический ассонанс, фонетическая эпифора, фонологическая градация и др. В работе приводятся теоретические сведения о составляющих элементах ритма прозаической речи.
Ключевые слова: ритмообразующие элементы, сценический образ, аллитерация, анафорический ассо-нанс, фонетическая эпифора, фонологическая градация, ритм прозаической речи.
G.S.NURIEV INTERACTION OF RHYTHM AND INTONATION IN TATAR STAGE SPEECH
In this article the author explores the possibilities of rhythm forming elements of Tatar speech in creating a scenic image. Rhythm are considered as one of the ways of the actor's interpretation of the proposed circumstances, the expression of emotional relationship to the considered events, gain credibility. An example of G.Tukai's poem the author analyzes the properties of
such rhythm forming elements like alliteration, anaphoric assonance, phonetic epiphora, phonological gradation and others. This work contains theoretical information about the component elements of prose rhythm.
Top words: rhythm forming elements, scenic image, alliteration, anaphoric assonance, phonetic epiphora, phonological gradation, prose rhythm.
Ритм вакыт аралыгы haM ящырау урыны белэн бэйле ahaMHHTne категория буларак, сейлэм оешуда кыенлык белэн табыла. Ул теге яки бу вакыйгага, хэлгэ безнец менэсэбэтебез, бэябез аша барлыкка килэ. Сэхнэ сейлэмендэ вакыйгаларны бэялэY алдагы хэллэрне ^заллауга, аларныц шушы мизгелдэ сейлэнгэн CYЗлэр белэн бэйлэнешен табуга кайтып кала. Сейлэнгэн CYЗгэ менэсэбэт, бэя белдерY куцелебездэ текстныц юлара мэгънэсенэ бэйле хис халэте, тойгылар уянуга сэбэп була, шул рэвешчэ сейлэмебезнец йогынтылык кече арта. Ритм тешенчэсенец эчке асылы шуннан гыйбарэт.
Сэхнэдэге вакыйгаларныц чынбарлыктагыча узуына haM хислэрнец табигыйлегенэ карап, К.С. Станиславский эйтуенчэ, ритм Yзеннэн-Yзе эчке халэттэн туа: «Пьесаныц haM рольнец дерес табылган темпоритмы Yзеннэн-Yзе, сиземлэY, тоемлау дэрэ^эсендэ, кайвакыт механик рэвештэ диярлек, артистныц хисен яуларга haM тиешле кичерешлэр уянуга сэбэп булырга мемкин...» [10, б. 151].
Ритм ягыннан уйлап оештырылган сейлэм тамашачыныц (тыцлаучыныц) хис-тойгысына hэм кичерешлэренэ йогынты ясый. Тавышныц дэвамлылыгын, кечен, югарылыгын hэм тембрын бер-берсенэ нык яраклаштырып, актер (укытучы, дин эhеле, укучы) Y3 сейлэмен ритмлы яцгырата, эйтэсе фикеренец утемлелегенэ ирешэ. Аралашуда терле ритм ^ирлеге булып терле югарылыктагы, терле кечтэге, авазлар, и^еклэр, CYЗлэр hэм терле дэвамлылыктагы паузалар килэ. Ьэрбер сейлэм такты тавышныц капма-каршылыктагы терле элементларыннан: басымланып кечле hэм тыныч тигез яцгыраудан, тизлекнец кызулану hэм акрынаюыннан, тонныц кYтэрелYеннэн-тешYеннэн тора. Шулай ук, тактлар (интонемалар) арасындагы паузаларныц дэвамлылыгы да терлечэ була. Тавыш узенчэлеклэренец яцгырау дэвамлы-лыгы буенча бер-берсен терлечэ тулыландыруыннан фразаныц башкалардан Yзгэ эчке ритмы барлыкка килэ. Ьэр фразаныц эчке ритмы башкаларыныц ритмы белэн яраклашып сейлэмнец гомуми ритмын барлыкка китерэ. Ритмны тудыра торган бу каршылыкларны берлэштерY максатыннан сейлэм аппараты эшчэнлеген камиллэштерY талэп ителэ. Сэхнэ сейлэме ритмы бигрэк тэ Yзенчэлекле. Бер такт - бер ритмда, алда-гысыныц -бетенлэй башка ритмда яцгыравы мемкин, ченки бер персонажныц репликасы - озын, икенчесенеке - кыска фразадан торуы бар. Тормыштагы кебек, сэхнэ чынбарлыгында да аралашуда суз ^итмэгэн елешлэрне пауза билэп ала. Элеге паузалар терле ритмдагы сейлэм тактларын hэм фразаларны берлэштерY сэбэпле, Yзлэре дэ терле ритмга ия булалар. Ритм мэсьэлэсен хэл иткэндэ сейлэмнец иц вак Yзен-чэлеклэренэ дэ игътибар юнэлтэбез, ченки нинди дэ булса елешчэ Yзгэреш тэ тулаем YЗгэрYгэ алып килэ. Сэхнэ теле дэреслэрендэ укучылар белэн акрын, салмак, тоткарлыксыз, эзлекле сузыбрак, аермачык сейлэY белэн берлектэ тиз, ^ицел, аерым эйту кунекмэлэрен дэ булдырырга омтылабыз.
Сейлэмдэ кабатлану, ритмик бертерлелек туйдыра, аралашучыныц игътибарын киметэ. Шуца курэ сэхнэ сейлэмен терле, капма-каршылыклы ритмда оештыру отышлы. Гомумэн алганда, сейлэмнец яцгырау рэвешен табу аныц ритмын ачыклау дигэн CYЗ.
Сейлэмнец аЬэце дэ ритм тешенчэсе белэн нык бэйлэнгэн, ченки фикер Yсешен чагылдырган аЬэцле тавыш ритмсыз мемкин тугел.
АЬэц, телнец яцгырау чарасы булу белэн беррэттэн, сейлэмдэ Yзе аерым мэгънэгэ ия. Аныц «местэкыйльлеге» киц. Бер YR CYЗ яки ^емлэне терле аЬэндэ капма-каршы мэгънэле яцгыратырга мемкин. Телнец башка яцгырау чараларыннан Yзгэ булса да, аЬэц оешу - яцгырау-сей^ органнарыныц эшчэнлеге нэти^эсе. АЬэц сейлэYченец хислэрен, сейлэнгэн текстка шэхсэн менэсэбэтен, бэясен, текстны уку алымнарын, укучы-сейлэYченец YЗ-Yзен тотышын да берлэштерэ. Шуца да аны турыдан-туры тел чарасы яки сейлэмнец шэхсэн хиссият берэмлеге дип аерымлап кую кыен.
Сейлэмне оештыруда аЬэц чаралары эллэ ни куп тугел, э яцгырау тесмерлэре чиклэнмэгэн. Аэцнец
кYптeрлелеге сейлэмнец эчтэлеге, максаты, мэгьнэви елешлэренец яцгырау чаралары белэн терлечэ яраклашуыннан туа. Махсус эдэбиятта аЬэцне (интонацияне) тудыручы теп чаралар дип интенсивлык, дэвам-лылык, мелодика, тембр карала [1,2,7,9].
Сейлэм авазларын ике терле тембрлы (тембр - авазныц эстетик сыйфаты) [4, с.34]: «кейле» Ьэм «шаулы» авазлыга булеп карыйбыз. Шуца карап та сейлэмебез аЬэцле, колакка ятышлы Ьэм киресенчэ, шаулы авазлардан да оешкан сузлэр еш очраганда, тонык, тессез уза.
Мэгьнэви эЬэмиятле сузне аЬэцле яцгыраш белэн аерымлап куябыз. Сузык авазларны Ьэм яцгырау тартыкларны аЬэцле эйту бетен фразаныц мэгьнэсен арттырып ^ибэрэ. Авазныц тембрына игьтибар артуга бэйле рэвештэ хис халэтенэ дэ йогынты ясала.
Аваз кабатлану, аваз ияртемнэре тудырган кузаллау образлар сейлэмнец эчтэлегенэ дэ яца тесмер ести, тавышныц хис белэн еретелуенэ ярдэм итэ. Колакка ятышлы, аЬэцле сейлэм тамашачы, тыцлаучы кYцеленэ тизрэк юл яра, аныц тээсир кече зур була. Сейлэм агышында тавыш бертерле генэ яцгырамый, аныц теп тоны гел узгэреп тора [6, б.241-278]. Теп тон ешлыгыныц сизелерлек узгэруе мэгьнэви елешлэрдэ - интонемалар дэрэ^эсендэге сейлэм тактлары, шулай ук, башка сейлэм берэмлеклэрендэ (аваз, и^ек, фоносуз, фоноабзац) кузэтелэ. Алар берникадэр кей тесмере белэн яцгыраган кебек була, сейлэмнец бер генэ кабат яцгырый торган аЬэце туа. Тавыш уртача тонда яцгыраудан аска-ескэ хэрэкэт итэ. Басымлы и^еклэрдэ хэрэкэт зур була, алар мелодик пиклар дип аталалар (интонема узэге дип тэ эйтергэ мемкин).
Теп мэгьнэви басым тавышныц тубэнэюе, тегэллэнмэгэн мэгьнэле сейлэм тактындагы эЬэмиятле суздэ мэ^бури булган басым тавышныц кутэрелуе белэн белдерелэ. Теп мэгьнэви басымга кадэр тавыш кутэрелеп бара. Ьэр тактныц, мэ^бури булмаса да, уз тавыш кутэрелуе була Ьэм ул тегэллэнмэгэн яки ияртуле мэгьнэле интонема ахырындагы паузага кадэр кутэрелеп дэвам итэ. Яца интонемада, такттагы яца эЬэмиятле суздэ тавыш, чагыштырмача, яцадан бераз кутэрелэ.
Сейлэмдэ юлара мэгьнэ, менэсэбэт, хис-тойгы ачыклауда эЬэмиятле чара - интонемалар (хэбэр, санау, раслау, инкарь, боерык, утенеч, ялвару, ендэу, астыртын келу, туры гаеплэу, эчке мэгьнэне яшерергэ омтылу, билгесезлек, кабаттан сорау, тэгаенлэу Ь.б.) хэрэкэте терле була. Сейлэмдэ тeгэллэнY-тeгэл-лэнмэYне, ияру-ияртуне белдергэн синтаксик бэйлэнешлэрне чагылдыра торган кисэктэ - тактта - (аерым интонема дэрэ^эсендэге сейлэм тактында да) - тон хэрэкэтеннэн оешкан аЬэцнец мемкинлеклэре зур.
АЬэц тешенчэсе сейлэмнец бетен элементларына да менэсэбэтле. Куп очракта кызу темпта яцгыраган авазлар (тулы интонемалар да булуы мемкин) тыцлаучыга, тамашачыга тискэре йогынты ясыйлар. Сузык авазларныц артык дэвамлы яцгыраулары да «^ырлап» яки «улап» сейлэшугэ эйлэнергэ мемкин.
Куп сузле (естэмэ интонемалы) тактлардан соц паузалар да дэвамлырак була, э аерымланып яцгырый торган интонемлар (менэсэбэтле сузлэр, кереш сузлэр, ымлыклар) паузаларныц дэвамлыгына бэйле булмыйлар, бары сейлэм генэ, икенче регистрда яцгырау сэбэпле, бераз ж;анланып, югары (тубэн) тонда дэвам итэ. Шулай да, аЬэцле эдэби сейлэм паузалар Ьэм яцгырау дэвамлылыгыныц да ритмик жайлашуын куз алдында тота.
Кинэт кечле яцгыраган тавыш эстетик яктан да аклана алмый, колакка да ятышсыз. Эзлекле кечэя барган тавыш куцелне дэ хушландыра, колакка да ягымлы ишетелэ (аерым хис халэтен истэ тотмаганда). Дэвамлы, артык кечле тавышныц кимуен кетэсец, тик кисэктэн тынып калу да яки гел кечсез яцгыраган тавышны да аЬэцле дип эйтеп булмый. Тыцлау, ишету уцайлыгын истэ тотып, тавыш кеченец артуын-кимуен ритм талэбенэ буйсындырабыз.
Сейлэм Ьэр кешенец узенэ генэ хас, билгеле бер уцайлы урта регистрда яцгырый. Ул аЬэцле яцгырашныц нигезен тэшкил итэ, табигый аЬэцле тавыш шушы яцгырау ечен уцайлы урталыктан, тубэн Ьэм югары таба кучеп тора. Урта регистрдан зур интервалга аерыла торган тоннар ясалма яцгырыйлар. Тавышныц яцгыравыклыгы («очышы» - «полетность звука») да тоннар кутэрелу-тешугэ бэйле. Ритм тойгысы да мелодиканыц, гомумэн, аЬэцнец, терлелеген, тавыш тоныныц кутэрелу-тешу мизгеллэренец эзлекле тэртиптэ чиратлашуын, бертерлелектэн котылуны талэп итэ. Тик ритмик талэплэр мэгьнэ, хис халэте, сейлэмнец йогынтылылыгын куз алдында тотып утэлэлэр.
Ритм оешу тел чараларыныц бер-берсе белэн табигый жайлашуыннан, яраклашуыннан барлыкка килэ, сейлэнгэн сузнец автор, башкаручы-актер (укытучы, дин эЬеле, укучы) телэгэнчэ кабул ителуен тээмин итэ.
Сэнгатьле сейлэмдэ башлангыч ритм чаткысын аерым аваз яцгырашыныц аЬэцен тикшереп, аерым авазныц эЬэцен барлыкка китергэн мемкинлеклэрне барлап кузэту узен аклый торган алым. Сейлэмнец ритмы, авазлар, и^еклэр, паузалар дэрэ^эсендэ чиратлашудан (метрик катлам), сузлэрнец кабатлануыннан (лексик катлам), юлларныц билгеле бер санда тэртипле туплануыннан (строфика дэрэ^эсендэ), юлларныц терлечэ урнашуыннан (композиция дэрэ^эсе), интонацион-мелодик рэсемнэрнец (фонология дэрэ^эсе) тэртипле чиратлашуыннан оеша. Алда эйтелеп узылган ритм курсэткечлэре сейлэмдэ ^ыелма дэрэ^эдэ - аЬэцле яцгыраш дэрэ^эсендэ - чагылыш таба. Шигырьнец, чэчмэ эсэрнец ритмы текстныц эчтэлеген оештыра торган курсэткечлэрне берлэштерэ алуы сэбэпле, аныц мэгьнэсен дэ ачыклап килэ. Максатчан оешкан ритм суз сэнгате эсэрлэренец (поэтик текстныц) аЬэцен, тээсир кечен арттыра.
Шигырь текстында авазлар дэрэ^эсендэге ритмны тоемлый, таный белу эсэр эчтэлегенец мэгь-нэсен Ьэм хис-тойгы кырын ачыклый алу дигэн суз. Гади аллитерация (тартык авазныц еш кабатлануы) Ьэм ябык и^ектэ, и^ек чигендэ очрый торган катлаулы аллитерация куренеше эсэрнец ритмик камиллеген раслый. Гади ассонанслы (сузык
авазларньщ билгеле бер ешлыкта кабатлануы, яки билгеле бер авазньщ еш кабатлануы); катлаулы ассонанслы (рэттэн торган ижеклэрнец бер терле яцгырашта булуы; тезмэ башында бер ук сузык авазлы ижеклэрнец кабатлануы (анафоралы ассонанс); ижек чиген дэ сакламый торган охшаш яцгыраш; фраза, тезмэ ахырыныц бер ук авазлы ачык ижеккэ тэмамлануы да эсэрнец ритмын барлыкка китерэ, яшерен рэвештэ сендерелгэн яки ачыктан-ачык эчтэлектэ чагылдырылган хисси халэтне тэгаенли [5, с.83-84].
Кулэмле текстта фикерлэр эзлекле устерелергэ, яисэ берничэ мэгънэви катламда - беренчел хэбэр-мэгънэ, юлара мэгънэ, кузаллаулар жирлегендэ оешкан мэгънэви катлам (сверхтекст, надтекст) - ацлашылырга мемкин. Сейлэм рэвешендэ элеге мэгънэви катламнарны без терле югарылыкта яцгыраган тон агышыныц, тавыш тесмеренец билгеле бер эзлеклелектэ кабатлануыннан, ягъни сейлэм мелодикасы ритмыннан тоемлыйбыз. Сейлэм мелодикасыныц ритм оештыру вазыйфасы - интонемалар, тон югарылыгы (шулай ук, регистрларда да) чиратлашу hэм тавыш тесмеренец билгеле бер дэвамлыкта кабатлануы Г. Тукайныц 'Тартар кошы сайрый" шигырендэ бик ачык чагыла.
Г.Тукай. Тартар кошы сайрый.
Тора татар ! || тора татар ! ||
Уйкудан Ц тиз тора татар ;
Тора ! Ц тора ! | тора татар, (гажэплэнеп)
Баш кутэргэн Ц бар |татар ! | (шатланып)
Yтте |теннэр, Ц ай батар, Ц
Чулпан калкар, || тац атар! |
Тора || татар, ди, тора [ татар, ди, Ц
Сайрый тартар: | «Тар-тар-тар ! » | (I октава «до-ми-соль»)
Тор! ||, тартыш! Ц тиз бар, татар... (тантана, ендэу)
Тор ! Ц селкен ! Ц кузгал, татар! | (4 юлда да марш темпы тавыш кече, тоны югарыга устерелэ бара)
Алга адым сал, татар; |
Бул| син Ц галиел-гальдэн-гали ,
Сезнец бит Ц икъбал, татар. ||
Ьэрбер миллэт Ц жиз торбаныЦ (югары регистрда)
Сезне кушып тартадыр, Ц (югары регистрда)
Кычкырталар(тубэн регистрда, гажэплэнеп): | торалар, || торалар! || (тон кутэрелэ бара, урта hэм югары регистр аралыгы)
Тора| татарлар - Ц тора| татар! | (тантаналы интонема)
Гыйльмэ || рэгъбэт сал ,татар, ||
Ит син Ц шуны алтатар; |
Корсын Ц туплар! | Мэктэплэр - ||
Безнец || арсенал, татар. |
Надан булу - Ц гъэрь, татар, | (хурланып, тубэн тонда)
Ацгар денья Ц тар, татар; | (кычкырмыйча, тыныч тавыш белэн, исбатлап)
Алсац || елеш hэр фэннэн, Ц (тавыш бераз кутэрелэ)
Бэхтец булыр яр, татар. | (шатланып, урта тонда)
Ьэрбер ак башка алданмас, Ц (марш темпы, тавыш кискен кутэрелэ)
Ьичшиксез, алдар| татар; | (ышанычлы итеп, урта тонда)
Курыкма зинhар, Ц аздырмый (тынычландырып, риторик инкарь, ике суздэ тон кутэрелэ, III суз - тубэн регистрда)
Ьэрбер || тар чалбар, татар.Ц (житез генэ, урта тонда) Yтсен Ц кышлар сездэн| дэ,Ц Ачылсын Ц язлар, татар; ||
Сайрасын Ц былбылларыц, Ц (до мажор гаммасы белэн тавышны кутэрэ барып жырлап)
Чалынсын Ц сазлар, татар. | (алдагы еч юлда фонетик градация, мелодик рэсем кутэрелештэ - hэр юлда тон кутэрелеп бара)
Чыксын Ц шэмсец, Ц эрсен | кар, Ц (ендэмэдэ - телэктэ тавыш кутэрелэ; нэтижэ елеше - тавыш тоны югары) Шалтырап аксын|| ермаклар; | (эhэмиятле суздэ тавыш югары тоннан тубэн регистрга кучэ) Ятмасын мэцге, || житэр! - || (югары регистрда)
Мисле сэлеж Т| Сэнгатар. || (тавышта ендэмэ чагыла; соцгы суздэ ендэмэ булса да, йомгаклау тесмере белэн тавыш югары регистрдан бераз тубэнэя).
Беренче 4 юлда шагыйрь миллэтнец алгарышка омтылышын куанып хэбэр итэ. Беренче юлда тон кутэрелеп кала, беренче хэбэр-фикер икенче юлда тегэллэнэ, тон тубэнэя. бченче юлда беренче фикер устерелэ, тел тебендэ ышаныч чагыла, кабатланган сузнец соцгысы югары тонда яцгырый; 4 нче юлда 2 нче юл фикере мэгънэви яктан актуальлэшэ, алдагы хэбэргэ йомгак ясала, тавыш тоны тубэн яцгырый. Икенче юлдагы тавыш тесмере, 4 нче юлда узенец тегэллэнгэн рэвешенэ ирешэ, мелодик ритмга мисал булып тора, фонетик градация (аИэц баскычы) тешенчэсен белдерэ.
Билгеле, сэнгати ритм оештыруда "р", "т" тартык авазларныц аллитерациясе, "ра/рэ" - "эр/ар" ищек-лэре, "лар-лэр" куплек, "сын-сен" фигыль кушымчаларыныц фонетик эпифора булып килулэре, "-тар", "-тор" ищеклэренец, "тор-а" сузенец, "татар", "тартар" сузлэренец кабатлануы бик эhэмиятле. Мэсэлэн: I юлда: Ра... ар... ра. ..ар...; II юлда: Ра... ар...; III юлда: Ра.. .ра.. .ра.. .ар...; IV юлда: Эр.. .ар... ар.
Соцгы дурт юлда да, азрак санда булса да, шул ук фонетик эпифора ритмны тотып тора: ар-эр-ар-ар. Эсэрнец 17-18 юлларында без бу куренешне алты hэм биш тапкыр очратабыз: "ар-ра-ар-ра-ра-ар" hэм "ра-ар-ар-ра-ар"; урта елешеннэн - 23-24 нче юллардан мисал китерсэк: арь-ар-ар-ар. Билгеле элеге фонетик эпифоралар шигырьнец рифмалашуын да югары сэнгати дэрэщэгэ кутэрэ.
Терле ритмик чаралар, бизэклэр ярдэмендэ барлыкка килгэн аваз-образларга хис-тойгы щирлеге булган ритмлы тон агышы - аЬэц дэ - естэлгэч, эсэрнец поэтик мэгънэсе бетен куркэмлегендэ аныклана.
Чэчмэ эсэрлэрдэ ритм курсэткечлэре, аларныц артуы яки кимуе, шулай ук, эсэр темасына hэм текстта чагылдырылган хис халэтенэ бэйле. Ритм курсэткечлэре, билгеле булганча, ищек дэрэщесендэ кузэтелэ-тикшерелэ. Ритмик теркем, фраза (интонема) ритмы, аЬэцлелек ритмы да ищеклэр ритмына нигезлэнеп билгелэнэ. Ритмныц тыгызлануы - ритм курсэткечлэренец кубэюе янэшэ торган фразаларныц (шигырьдэ - юлларныц) яцгырау дэвамлыгы ягыннан тигезлэнуенэ алып килэ. Шигъри эсэрдэ ищек саннары, (та-фаиллэр, буыннар - «стопа») саны тигез булмаса да, пауза (цезура, буынара, юлара пауза) исэбенэ яцгырау дэвамлыгы бер ук була [8, 158-162]. Билгеле, ищеклэр ритмлыгы (анафоралы аллитерация, эпифоралы аллитерация яки ассонанс-аллитерациялэрнец шигырьдэ вертикаль дэ яки чэчмэ эсэрлэрдэ горизонталь урнашулары) чэчмэ эсэрлэрне дэ тезмэ эсэрлэр ритмлыгы дэрэщэсенэ кутэрэ.
Ищеклэр ритмлыгын, бигрэк тэ чэчмэ текстта, басымлы ищеклэр аралыгында уртача ике-ике ярым басымсыз ищек кабатлануга тигезлэп билгелилэр [3, с. 153]. (Татар эдэби сейлэмендэ бу курсэткеч артып та китэ, очрагына карап, бер - бер ярым да булырга мемкин).
Чэчмэ эсэрлэр ритмыныц икенче меЬим курсэткече янэшэ фразаларныц (сейлэм тактларыныц) бер-берсеннэн ике фоносуздэн артып китмэве яки текстта фраза дэвамлыгы (озынлыгы) кискен каршылыкта булмавы, ягъни беренче фраза фоносузлэренец саныннан аннан соцгы фраза фоносузлэре саны икедэн артып китмэвен эйтергэ була. Чэчмэ эсэрдэ интонема (синтагма, такт) чиге белэн дэ туры килергэ мемкин, бер тешенчэ бер суз (Тен; Карацгы; Салкын), ике-еч суз белэн дэ (Юкэ чэчэге; Киек каз юлы; Yra ана яфрагы) белдерелэ ала. Эсэрне яцгыратуга эзерлэгэндэ щэенке щемлэлэрне (кулэмле текстны) якынча тигез ритмик теркемнэргэ тарката-туплый алсак, без автор ритмын тойган булабыз, сейлэмдэ ритмик каршылык тудырмыйбыз.
Чэчмэ эсэрлэр ритмлыгыныц еченче курсэткечен аЬэц, тон агышы ритмы узенчэлеге тэшкил итэ. Чэчмэ эсэрнец аЬэцлелек ритмы шигъри текстлар аЬэце ритмыннан узгэ. Ритмы кечле чэчмэ текстларныц аЬэценэ кутэрелэ hэм тешэ барган тоннарныц тигез чиратлашуы хас. Бу очракны чэчмэ текстныц камил ритмы дип эйтеп була. Кутэрелэ-тешэ торган тоннарныц билгеле бер тэртиптэ кабатлануы сейлэм темпыныц салмаклыгы да, аЬэц щирлеге дэ була. Камил ритмнан читлэшу - щемлэ эчендэ тон хэрэкэтенец терлечэ чиратлашуы - иярченле кушма щемлэлэре куп булган публицистика, фэнни, эш кэгазьлэре стильлэрендэ кузэтелэ. Сэнгатьле, щанлы сейлэмдэ тезуле hэм ияртуле бэйлэнешлэр якынча бертигез, алар шуца ритмлы яцгырыйлар. Аэцлелек ритмы текстныц синтаксик тезелешеннэн оеша. Чэчмэ эсэр аЬэценец дулкынсыман табигате интонемада, фоноабзацта тубэн тешэ торган тоннарга бэйле. Аэцнец терлелеге щемлэдэге тубэнэя барган тонлы интонемаларныц санына карап, тезмэ кушма щемлэлэрдэ hэм теркэгечсез кушма щемлэлэрдэ куп очрый. Бу куренешне - тегэллэнмэгэн щемлэдэ тубэнэя торган тоннарныц еш очравын - без аЬэц тере дип атый алабыз hэм текстны яцгыратканда аныц ритмы саклануына hэм сейлэмнец аЬэценэ игътибар юнэлтэбез.
Сэнгатьле текстларда аЬэц hэм ритм рэсеме зэукый максатларны яки яцгырату уцайлыгын кузаллап, сузлек байлыгы hэм синтаксик тезелеше ягыннан алдан уйланып язылган була. Аларныц ритмы, текст мэгънэсен узлэштеруне щицелэйту ечен, аЬэц мемкинлеклэренэ дэ исэплэнеп тезелэ.
Искэрмэлэр
1. Абдуллина Р.С. Риторика 11эм интонация. - Яр Чаллы, 1999. - 400 б.
2. Асылгэрэев Ш.Н. Сейлэм интонациясенен кайбер мэсьэлэлэре // Татар теле белеме мэсьэлэлэре. Китап 3. - Казан: КДУ нэшр., 1969. - Б. 84-111. - 210 б.
3. Иванова-Лукьянова Г.Н.: Культура устной речи: интонация, паузирование, логическое ударение, темп, ритм: Учеб. пособие. - 4-е изд. - М.: Флинта: Наука, 2002. - 200 с.
4. Иртлач С.Ш. Интонационно-мелодическая природа сценической речи. - Л.: ЛГИТМиК, 1990. - 97 с.
5. Курбатов Х.Р. Ритмика татарского стиха. - Казань: ИЯЛИ АН РТ, 2005. - 92 с.
6. Матусевич М.И. Современный русский язык: Фонетика. - М.: Просвещение, 1976. - 288 с.
7. Нигъмэтуллин Э.З. Сэнгатьле укырга ейрэник -
1. Abdullina R.S. Ritorika Иэт intonacija. - Jar Chally, 1999. - 400 b.
2. Asy^reev Sh.N. Sеjlэm intonacijaseneц kajber mэs'эlэlэre // Tatar tele beleme mэs'эlэlэre. Kitap 3. - Kazan: KDU nэshr., 1969. - B. 84-111. - 210 b.
3. Ivanova-Luk#janova G.N. : Kul'tura ustnoj rechi: intonacija, pauzirovanie, logicheskoe udarenie, temp, ritm: Ucheb. posobie. - 4-e izd. - M.: Flinta: Nauka, 2002. - 200 s.
4. Irtlach S.Sh. Intonacionno-melodicheskaja priroda scenicheskoj rechi. - L.: LGITMiK, 1990. - 97 s.
5. Kurbatov H.R. Ritmika tatarskogo stiha. - Kazan': IJaLI AN RT, 2005. - 92 s.
6. Matusevich M.I. Sovremennyj russkij jazyk: Fonetika. - M.: Prosveshhenie, 1976. - 288 s.
7. Nig#mэtullin Sэngat'le ukyrga еjrэnik. - Kazan:
Казан: Тат. кит. нэшр., 1968. - 176 б.
8. Промптова И.Ю. Ритмические законы стиха // Сценическая речь: Учебник (Под ред. И.П. Козляниновой и И.Ю. Промптовой. 5-е изд. испр. и. доп. - М.: Изд-во "ГИТИС", 2009. - 558 с.
9. Салимов Х.Х. Просодика//Татарская грамматика в трех томах. - Казань: Таткнигоиздат, 1993. - Т.1. - 584 с.
10. Станиславский К.С. Работа актера над собой. Ч.П. -Собр. соч. - Т.3. - М.: Искусство, 1955. - 502 с.
Та! кй. nэshr., 1968. - 176 Ь.
8. Promptova I.Ju. Ritmicheskie zakony stiha // Scenicheskaja геЛ': Uchebnik (Pod red. I.P. Koz^janinovoj i I.Ju. Promptovoj. 5-е izd. ispr. i. dop. - М.: Izd-vo '^ГГШ", 2009. - 558 s.
9. Salimov Н.Н. Prosodika//Tatarskaja grammatika V treh tomah. - Каган': Tatknigoizdat, 1993. - Т.1. - 584 s.
10. Staнislavskij K.S. Rabota aktera nad soboj. Ch.II. -Sobr. soch. - Т.3. - М.: Iskusstvo, 1955. - 502 s.
