CC BY
36INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND TECHNICAL CONFERENCE "DIGITAL TECHNOLOGIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS OF PRACTICAL IMPLEMENTATION IN THE SPHERES" APRIL 27-28, 2023
INTELLEKTUAL TRANSPORT TIZIMLARINI TASHKIL QILISHNING
MATEMATIK MODELLARI Sodiqov Sarvar1, Nishanova Gulnoza2
1Toshkent davlat transport universiteti, "Informatika va KG" kafedrasi o'qituvchisi 2Toshkent davlat transport universiteti, "Informatika va KG" kafedrasi katta o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7858388
Abstract. This article is very important as an indicator of the development of mental systems in the field of transport. These models help analyze and collect data that is critical to the production and operation of transportation systems. Therefore, it is advisable to have models aimed at automating systems in the field of transport, optimizing and integrating system management.
Keywords: Intelligent, kinematic model, dynamic model, real-time model, road, high pointers.
Intellektual transport tizimlari yaratishda matematik modellar ko'plab turdagi tizimlarga qo'llaniladi, masalan:
• Shaxsiy transport tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar;
• Yo'l harakatini boshqarish uchun matematik modellar;
• O'rmon tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar;
• Ko'p marshrutli transport tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar;
• Vaqtli tizimlarni boshqarish uchun matematik modellar.
Matematik modellar tizimni o'rganish, optimallashtirish, qo'llab-quvvatlash va boshqa maqsadlarga erishishda foydali bo'ladi.
Yo'l harakatini boshqarish uchun matematik modellar o'zgaruvchan miqdorlarning, o'zaro bog'lanishlarining va boshqa parametrlarning yo'l harakatidagi ta'sirini hisoblashga imkon beradigan matematik modellar tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Bu modellarni quyidagi turlarga bo'lishi mumkin:
• Kinematik modellar: Yo'l harakatida qaysi obyektning qanday harakat qilishini ifodalaydi. Bu model mobaynida yo'l uzunligi, tezlik, tezlik o'zgarishi, qo'shimcha yuk, o'z-o'ziga xos kuch va bosimni hisoblash uchun ishlatiladi.
• Dinamik modellar: Yo'l harakatida qaysi obyektning qanday kuchlarni yoki momentlarni yaratishini tushunishga yordam beradi. Bu model yukning hajmi, tashish va tortishning siyosati, tezlikning o'zgarishi, jinsning hajmi va boshqa bir nechta parametrlarga qarab ishlatiladi.
• Real vaqtli modellar: Bu modellar, yo'l harakatida kuzatiladigan tizimning holatini o'rganish uchun yaratiladi. Ushbu modellar bilan bir necha parametrlar yoki tizimning harakati tasvirlangan vaqtida aniqlanadigan harakatlar kuzatiladi.
• Yo'l harakatini boshqarish uchun matematik modellar tizimlarning ishlashini optimallashtirish, qo'llab-quvvatlash va yangi tizimlar yaratishda juda foydali bo'ladi.
Yo'l harakatini boshqarish uchun matematik model, avtomobillar, yo'llarni va yuzaga keladigan ko'rsatkichlar (masalan, shovqin) orasidagi o'zaro aloqalarni hisoblashga yordam beradi. Bu modellar yurish tezligi, yo'l turi, transport vositalari soni, shovqin yo'nalishi, kengligi va yuqori darajadagi aholi soni kabi ko'plab o'zgaruvchilarni hisobga oladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND TECHNICAL CONFERENCE "DIGITAL TECHNOLOGIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS OF PRACTICAL IMPLEMENTATION IN THE SPHERES" APRIL 27-28, 2023
Quyidagi formulalar yo'l harakatini boshqarish uchun matematik modelning bir nechta turlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin:
Traffik tezkorligi (ya'ni avtomobillarning yurish tezligi) uchun:
Bu yerda:
V: Avtomobillarning yurish tezligi; V0: Ochiqyo'lharakati o'tish tezligi; n: Oldingi avtomobillarning soni;
N: Oldingi avtomobillarning orqasidan keladigan avtomobillarning tezligi ta'siridan hosil bo'lgan bosim soni;
m: O 'ng tomonidagi shovqin soni;
M: Shovqin balandlighi (ya'ni birinchi shovqin balandligi), avtomobillarni ta'siridan hosil bo'lgan bosim soni.
Yo'lning ko'rsatkichlari uchun: F = (2)
Bu yerda:
F: Yo'lko'rsatkichlariga ta'sir bo'lgan kuch; k: Yo'l ko'rsatkichlarining qat'iylik koeffitsienti; v: Avtomobillarning yurish tezligi; R: Ko'rsatkichlar yuqoriqligi.
Aholi soni uchun: D = k*N*{l — (3)
Bu yerda:
D: Aholi soni o'zgarishi; N: Joriy aholi soni; Nm: Maksimal aholi soni; k: Ko'rsatkich.
Bu formulalar yolg'iz o'zgaruvchilarga ega emas, balki yo'l harakatini boshqarish uchun boshqa o'zgaruvchilarni ham hisobga olish kerak. Bu o'zgaruvchilar, masalan, avtomobillarning sifati va xususiyatlari, yo'l holati vaqtlarida aholi soni kabi muhim faktorlar bo'lishi mumkin. Ko'p marshrutli transport tizimlarini boshqarish uchun matematik modellar avtomobillar, avtobuslar, metro va boshqa transport vositalari kabi ko'plab tizimlar orqali bir nechta yo'llarda ishlashni talab qiladi. Bu modellar, biror bir yo'lda ko'plab transport vositalari birlashtirilgan holatni hisoblashga imkon beradi, bu da tizimni optimallashtirish va yo'nalishni boshqarishni osonlashtiradi.
Quyidagi turli modellar ko'plab marshrutli transport tizimlarini boshqarish uchun ishlatiladi:
• Uy vaqtida qo'llanish tartibi modellari: Uy vaqtida qo'llanish tartibi modellari, avtobuslar yoki avtomobillar kabi ko'plab transport vositalari orqali yo'l bosimini pasaytirish uchun ideal qo'llanishni aniqlaydi. Bu modellar avtobuslar uchun optimal tartibni aniqlashda ishlatiladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND TECHNICAL CONFERENCE "DIGITAL TECHNOLOGIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS OF PRACTICAL IMPLEMENTATION IN THE SPHERES" APRIL 27-28, 2023
• Yo'lovchilik modeli: Yo'lovchilik modellari, transport vositalari qo'shimchasini tashkil qilish, marshrutlarni qayta qurish, joyni tanlash va ko'plab yaratilgan strategiyalarga binoan transportni tashkil qilishni aniqlaydi.
• Yo'l bosimi modeli: Yo'l bosimi modellari, yo'lning bosimi, ko'p transport vositalari vaqtida qo'llanilishi kabi ko'plab parametrlar hisoblanadi. Bu modellar, transport tizimining ishlashini tushunishga va bosimi optimallashtirishga yordam beradi.
• Vaqt modellari: Vaqt modellari, transport vositalarining yo'nalishini, ko'plab transport vositalari uchun ideal vaqt tartibini va birinchi marshrutdagi transport vositalari uchun optimal vaqt tartibini aniqlaydi. Bu modellar transport tizimini boshqarishda qo'llaniladi.
Yo'l harakatini boshqarish uchun algoritm quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Yo'l xususiyatlarini aniqlash: Yo'l turi, ko'rsatkichlar, to'xtovchi joylar, yuqori darajadagi aholi soni, to'xtovchi j oylar kabi xususiyatlarni hisobga olmoq kerak. Transport vositalari tavsifini aniqlash: Transport vositalarining sifati va xususiyatlari, yurish tezligi, transport vositalari soni va boshqa faktorlarni hisobga olish kerak. Yo'l ko'rsatkichlarining kuchini hisoblash: Yol ko'rsatkichlarining qat'iylik koeffitsientini va avtomobillarning yurish tezligini hisoblash kerak. Bu formula quyidagicha ko'rsatiladi:
Avtomobillarning yurish tezligini hisoblash: Avtomobillarning yurish tezligi oldingi transport vositalari soni, yuqori darajadagi aholi soni va shovqin yo'nalishiga bog'liq bo'lishi mumkin. Bu formula quyidagicha ko'rsatiladi:
Aholi soni o'zgarishini hisoblash: Aholi sonining o'zgarishi ko'rsatkich, joriy aholi soni va maksimal aholi soniga bog'liq bo'lishi mumkin. Bu formula quyidagicha ko'rsatiladi:
Natijaviy keltirishlar: Natijaviy keltirishlar, masalan, yo'l harakatini yaxshilash, ko'rsatkichlar tuzatish, transport vositalari taqsimoti va yaxshi ko'rsatuvchi avtobuslar sonini optimallashtirish kabi muhim maqsadlarni amalga oshirishni o'z ichiga oladi.
Xulosa. Yo'l harakatini boshqarish uchun boshqa o'zgaruvchilar hisoblanishi mumkin, masalan, transport vositalarining egilish darajasi, transport xarajatlari, yopiq va ichki ko'rsatkichlar soni, yuqori darajadagi shovqin balandligi kabi faktorlar. Bu faktorlar asosan yo'l harakatini boshqarishga oid modellar va simulatsiyalar yordamida hisoblanadi.
REFERENCES
1. Raximov, S. D., & Sodiqov, S. S. (2022, November). TEXNIK SOHA MUTAXASSISLARI O 'QUV FANLARINI O 'QITISH TAYYORGARLIK JARAYONIDA C++ DASTURIDAN FOYDALANISH ZARURATI. In INTERNATIONAL CONFERENCE: PROBLEMS AND SCIENTIFIC SOLUTIONS. (Vol. 1, No. 7, pp. 115-118).
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND TECHNICAL CONFERENCE "DIGITAL TECHNOLOGIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS OF PRACTICAL IMPLEMENTATION IN THE SPHERES" APRIL 27-28, 2023
2. Khodjayeva, N., & Sodikov, S. (2023). Methods and Advantages of Using Cloud Technologies in Practical Lessons. Pioneer: Journal of Advanced Research and Scientific Progress, 2(3), 77-82.
3. Sami o'g'li, S. S. (2022). NOANIQLIK SHAROITIDA EHTIMOLIY XAVF-XATARLARNI BAHOLASH MODELLARI VA BOSQICHLARI.
4. Gayrat o'g, O. U. B. (2023). METHODOLOGY FOR TEACHING THE PERSPECTIVE ON THE BASIS OF AN INTEGRATIVE APPROACH WITH OTHER DISCIPLINES. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2)
5. Нам А. Л., Рахимов С. НЕОБХОДИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СИСТЕМЫ MATLAB В ПРЕПОДАВАНИИ УЧЕБНЫХ ДИСЦИПЛИН ПРИ ПОДГОТОВКЕ СПЕЦИАЛИСТОВ ТЕХНИЧЕСКИХ НАПРАВЛЕНИЙ //Central Asian Journal of Theoretical and Applied Science. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 160-164.
6. Raximov S. D. MA'LUMOTLAR TUZILISHI VA PYTHON DASTURLASH TILIDA ALGORITMIK FIKRLASH JARAYONLARI //SO 'NGI ILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI. - 2023. - Т. 6. - №. 3. - С. 27-33.
