Научная статья на тему 'ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА'

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1187
183
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеллект / салоҳият / интеллектуал салоҳият / илмий салоҳият / ахборот техноло­ гиялари / интеллектуал иқтисодиёт / жамиятнинг интеллектуал фаолияти / мамлакатнинг интеллектуал салоҳияти / интеллектуал меҳнат / интеллектуал капитал / инсоннинг интеллектуал қобилияти / интел­ лектуал таълим / илмий­тадқиқот салоҳияти. / интеллект / потенциал / интеллектуальный потенциал / научный потенциал / инфор­ мационные технологии / интеллектуальная экономика / интеллектуальная деятельность общества / интел­ лектуальный потенциал страны / интеллектуальный труд / интеллектуальный капитал / интеллектуальные способности человека / интеллектуальное образование / научно­исследовательский потенциал.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хошимов Пазлиддин Зукурович, Шамсиева Юлдуз Олимовна

Мақолада «интеллектуал салоҳият» ва «мамлакатнинг интеллектуал салоҳияти» тушунчаларига тавсифлар берилган, интеллектуал салоҳият категорияси бўйича турли ёндашувлар келтирилган. Унда инсон омилининг жамиятни ривожлантиришдаги ўрни ва ролини ошириш, билимларни капиталлаш­ тиришни ўстириш, илм сиғимкорлиги юқори бўлган маҳсулотлар ва хизматлар ҳажмини кўпайтириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилган. Мамлакатнинг интеллектуал салоҳияти ижтимоий­ иқтисодий категория ва иқтисодий ривожланишнинг муҳим омили сифатида кўриб чиқилган, интел­лектуал салоҳиятнинг таркиби ва кўрсаткичлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ КАК СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ

В статье даётся характеристика понятиям «интеллектуальный потенциал», «интеллектуальный потенциал страны», приводятся различные подходы по интеллектуальному потенциалу как эконо­мической категории. Особое внимание уделено вопросам места и повышения роли человеческого фактора в развитии общества, роста капитализации знаний, увеличения объёма наукоёмкой про­дукции и услуг. Интеллектуальный потенциал страны рассматривается как социально­-экономическая категория и важный фактор экономического развития, приводится структура и показатели интел­лектуального потенциала.

Текст научной работы на тему «ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА»

у

Хошимов Пазлиддин Зукурович,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисодиёт фанлари номзоди; Шамсиева Юлдуз Олимовна, Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети 3-курс талабаси

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОЩТ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА

УДК: 004.9.:33:37 (575.1)

ХОШИМОВ П.З., ШАМСИЕВА Ю.О. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОЦИЯТ ИЖТИМОИЙ-ИЦТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА

Маколада «интеллектуал салох,ият» ва «мамлакатнинг интеллектуал салох,ияти» тушунчаларига тавсифлар берилган, интеллектуал салох,ият категорияси буйича турли ёндашувлар келтирилган. Унда инсон омилининг жамиятни ривожлантиришдаги урни ва ролини ошириш, билимларни капиталлаш-тиришни устириш, илм сиFимкорлиги юкори булган мах,сулотлар ва хизматлар х,ажмини купайтириш масалаларига алох,ида эътибор каратилган. Мамлакатнинг интеллектуал салох,ияти ижтимоий-иктисодий категория ва ик,тисодий ривожланишнинг мух,им омили сифатида куриб чик,илган, интеллектуал салох,иятнинг таркиби ва курсаткичлари келтирилган.

Таянч иборалар: интеллект, салох,ият, интеллектуал салох,ият, илмий салох,ият, ахборот техноло-гиялари, интеллектуал иктисодиёт, жамиятнинг интеллектуал фаолияти, мамлакатнинг интеллектуал салох,ияти, интеллектуал мех,нат, интеллектуал капитал, инсоннинг интеллектуал кобилияти, интеллектуал таълим, илмий-тадкикот салох,ияти.

ХОШИМОВ П.З., ШАМСИЕВА Ю.О. ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ КАК СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ

В статье даётся характеристика понятиям «интеллектуальный потенциал», «интеллектуальный потенциал страны», приводятся различные подходы по интеллектуальному потенциалу как экономической категории. Особое внимание уделено вопросам места и повышения роли человеческого фактора в развитии общества, роста капитализации знаний, увеличения объёма наукоёмкой продукции и услуг. Интеллектуальный потенциал страны рассматривается как социально-экономическая категория и важный фактор экономического развития, приводится структура и показатели интеллектуального потенциала.

Ключевые слова: интеллект, потенциал, интеллектуальный потенциал, научный потенциал, информационные технологии, интеллектуальная экономика, интеллектуальная деятельность общества, интеллектуальный потенциал страны, интеллектуальный труд, интеллектуальный капитал, интеллектуальные способности человека, интеллектуальное образование, научно-исследовательский потенциал.

KHOSHIMOV P.Z., SHAMSIEVA YU.O. INTELLECTUAL POTENTIAL AS A SOCIO-ECONOMIC CATEGORY

There is given in the article description of the concepts of «intellectual potential», «the intellectual potential of the country», provides various approaches to intellectual potential as an economic category. Special attention is paid to the issue of the place and the increasing role of the human factor in the development of society, the growth of the capitalization of knowledge, and the increase in the volume of high technology products and services. The intellectual potential of the country is considered as a socioeconomic category and an important factor in economic development, the structure and indicators of intellectual potential are given in the article.

Keywords: intelligence, potential, intellectual potential, scientific potential, information technology, intellectual economy, intellectual activity of society, intellectual potential of the country, intellectual work, intellectual capital, human intellectual abilities, intellectual education, research potential.

Кириш.

Жамиятнинг интеллектуал салох,ияти - бу унинг Fояларни генерация к,илиш имконияти, ижтимоий-ик,тисодий ривожланиш жараёнларига янгиликлар киритиши ва бу билан илгарига х,аракат килиш учун шароитлар яратишидир. Технологик жараён инсоннинг таълим, илмий (янги билимлар) ва техник (кашфиётлар, конструкциялаш) фаолияти билан таъминланадиган техноген цивилизация шароитида фан ва технология сох,асида инсон капиталидан фойдаланиш, яъни олимлар, мух,андислар, конструкторлар, техниклар, юк,ори малакали ишчилар фаолияти моддий ишлаб чикариш ва ижтимоий сох,ани ривожлантириш-нинг х,ал килувчи омилига айланиб бормокда. Цивилизациялашган ривожланишни таъминлаш бевосита жамият интеллектуал салох,иятининг х,олатига боFлик.

Маълумки, АКШ ва Европа етакчи мамлакат-лари ривожланишининг базавий методологияси айнан инсон капиталига асосланган булиб, бу капитал уларда миллий бойликнинг 70-80 фои-зидан купроFини ташкил этади1.

Бугунги кунда мамлакатимизда инсон капита-лини ривожлантиришга каратилаётган катта эъти-бор янги жамиятни барпо этишнинг мух,им омили булиб х,исобланади. Республикамизда миллатни интеллектуал шакллантиришнинг учта асосий жих,ати мавжуд. Булар: таълим тизимини ривож-лантиришда сифат узгаришларига эришиш, фанни ривожлантириш ва мамлакат илмий салох,иятини ошириш, инновацион тизимни ривожлантириш.

Тад^и^от мавзусининг долзарблиги. Интеллектуал салох,иятни ошириш, бунда инсон оми-лининг роли ва ах,амиятини кучайтириш жах,он

1 edu.gov.kz/ru/press_sluzhba/ vys-tuplenija_ministra/ vystuplenie/? tx_ttnews %5Btt_ news%5D=2503&cHash = 56cf75727 dcd4fcc6ad-8006c5f66a61 e

ривожланишидаги х,озирги боскичнинг мух,им хусусияти булиб, унинг асосини юксак интеллектуал салох,иятга эга булган кишилар ташкил этади.

Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Бугунги кунда мамлакати-мизни янгилаш ва модернизация килиш, уни инновацион асосда ривожлантириш, уз олдимизга куйган куп киррали ва мураккаб вазифаларни амалга ошириш максадида биз замонавий ва креатив фикрлайдиган, х,ар кандай вазиятда х,ам масъулиятни уз зиммасига олишга кддир булган, тайрат-шижоатли, интеллектуал салох,ияти юксак, ватанпарвар ёш кадрларга давлат ва жамият бошкарувида мух,им вазифаларни ишониб топ-ширмокдамиз»2.

Глобаллашув ва иктисодий ривожланишнинг бир маромда кечмаётганлиги шароитида нафак,ат алох,ида инсон, балки бутун жамиятнинг интеллектуал салох,ияти х,ам мух,им ах,амият касб этмокда. Бу х,олат фанталаб мах,сулотлар х,аж-мининг ошиб боришида, товарлар ва хизматлар киймати таркибида билимлар капиталлашувининг усишида намоён булади.

Муаммонинг урганилганлик даражаси. Интеллектуал салох,иятнинг мох,ияти, уни шакл-лантириш ва ривожлантиришнинг назарий х,амда амалий жих,атлари хорижлик олимлар И.И.Багдасаров, Л.Г.Лагутина, Г.Ф.Кунгурцева, Г.В.Леонидова, И.В.Слободчикова, В.В.Боджаева, Л.Ф.Бредникова, Т.И.Третьякова, М.Минаев, Д.Петров ва бошкалар томонидан тадкик

2 Мирзиёев Ш.М. Халк,имизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий бахддир. - Т.: «Узбекистан», 2018. 2-том. -491-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

килинган.1 Республикамизда ушбу йуналишда олимлардан Х.П.Абулкосимов, П.З.Хашимов, Г.П.Ибадуллаева, Х.Шайхова, Б.Э.Юсупов, Э.С.Набиев тадкикот олиб боришган2.

Тадк,ик,отнинг мацсади интеллектуал сало-х,иятнинг иктисодий категория сифатидаги мазмун ва мох,иятини янада кенгрок ёритиш, унинг шакл-ланиши ва ривожланиши хусусиятларини аник,лаш, мамлакат интеллектуал салох,иятини ошириш буйича илмий таклифлар ва амалий тавсияларни ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,от методлари. Маколани тайёрлаш жараёнида диалектик, тах,лил ва синтез, индукция ва дедукция, илмий абстракция усулларидан фой-даланилди.

Асосий натижалар. Интеллектуал салох,ият -бу аввало субъектнинг кобилиятлари, ресурслари ва захиралари, интеллектнинг х,аракатлантирувчи кучлари, мотивациялари ва эх,тиёжлари сох,аси, инсоннинг умумий кобилиятлари ва унинг ижодий

1 Багдасаров М.И. Интеллектуальный капитал в системе корпоративных отношений: автореф. дисс. ...к.с.н. - М., 2008.; Лагутина Л.Г. Управление интеллектуальным потенциалом региона в условиях формирующейся инновационной экономики: макроэкономический аспект: автореф. дисс. ...к.э.н. - М.: НОУ ВПО «Московский институт экономики, менежмента и права», 2009; Кунгурцева Г.Ф. Интеллектуальный потенциал как основа современного управления. // Социум и власть. 2011. № 1; Леонидова Г.В. Интеллектуальный потенциал населения: теоретико-методологические аспекты исследования. // Экономические и социаль-нык перемены: факты, тенденции, прогноз. 2014. № 1.; Слободчикова И.В., Боджаева В.В. Интеллектуальный потенциал молодёжи как фактор развития экономики региона. // Фундаментальные исследования. 2015. №11; Бредникова Л.Ф. Интеллектуальный потенциал в инновационном развитии современной организации. // Вектор науки. ТГУ. 2012. № 4; Третьякова Т.И. Интеллектуальный капитал человека. // Вестник Самар. гос. техн. ун-та. Серия «Экономические науки». 2013. № 3; Минасов М., Петров Д. Интеллектуальный ресурс как экономическая категория. // Экономика и управление: научно-практический журнал. 2017. № 4.

2 Абулкасимов Х.П. Шаклланаётган бозор иктисо-диётида инсон омили ва уни фаоллаштириш йуллари.

- Т.: ТМИ нашриёти, 2005. -225-б; Хашимов П.З., Ибадуллаева Г.П. Интеллектуальный потенциал как важный фактор социально-экономического развития страны. // Современное образование. 2014. № 4; Шайхова Х. Интеллектуал салох,ият - тараккиёт мезони.

- Т.: «Узбекистан», 2011. -112-б; Юсупов Б.С., Набиев Э.С. Интеллектуал салох,иятли кадрлар тайёрлашнинг илмий назарий асослари. // «Таълим, фан ва ишлаб чикаришда интеллектуал салох,иятли ёшларнинг урни» Республика илмий-амалий канференцияси материал-лари. - Самарканд, 2015 йил 9-10 июнь. -136- 138-б.

фаолияти мах,сулдорлигини энергетик таъминлаш билан боFлик булган тушунчадир.

Шунингдек, интеллектуал салох,ият - бу тизимли хосса булиб, у аникланишининг купгина йуналиши ва турли даражасига эга. Инсон интеллектуал салох,иятининг мох,иятини интеллектнинг - х,аётий фаолият ва интеллектнинг - шахс уртасидаги узаро боFликликни тах,лил килиш асосида очиб бериш мумкин. У инсоннинг индивид, шахс ва фаолият субъекти сифатида ривожланиши давомида шакл-ланади ва жамFарилиб боради.

Интеллектуал салох,ият тушунчаси инсон фао-лиятига тегишли булиб, унинг ташувчиси булиб субъект х,исобланади. Салох,ият субъект х,олатини маълум турдаги ва сифатдаги фаолиятни амалга ошириш имконияти нуктаи назардан тавсифлайди. Бундай имкониятлар жамият томонидан унинг тарихий ривожланиш давомида яратилиб, турли омиллар бирлиги ва узаро алокадорлигининг мажмуи билан белгиланади.

Инсон фаолияти салох,иятни ишга солиш жараёнидир. Инсон качонки зарурий билим ва малакага, яъни унга уз ишини сифатли бажариш имконини берувчи салох,иятга эга булса, шунда-гина у мутахассис ва уз касбининг устаси булиб х,исобланади. Бу ута мухум х,олат. Чунки интеллектуал салох,ият доим содир булиши мумкин булган жараёнларни кутиши билан боFлик. Энг оддий х,олатда, агар одам унга булган ишончни окламаса, бу шуни англатадики, ёки унга х,алакит беришган, ёки унинг салох,ияти нотуFри бах,о-ланган.

Таъкидлаш лозимки, интеллектуал салох,ият ута мазмунли ва етарлича мураккаб тушунчадир. Олдинлари ундан ижтимоий билим категорияси сифатида эмас, балки куп х,олларда бошка маъ-нода, яъни метафора сифатида фойдаланишган. Хозирда вазият узгарди. Постиндустриал дунёда айнан интегратив бутунлик сифатида тан олина-ётган юкори интеллектуал салох,иятга эга булган мамлакатлар етакчилик килмокда. Хозирги замон-даги жамият х,аётида интеллектуал салох,иятга алокадор булган фан, таълим, янги ахборот тех-нологияларининг роли ошиб бормокда. Икти-содиётлари билимга асосланган (интеллектуал иктисодиёт) ривожланган мамлакатларнинг индустриалдан янги индустриал, ахборотлашган жамиятга утишлари, биринчи каторга инсон фао-лиятининг интеллектуал жих,атларини олиб чикмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

1-расм. Интеллектуал салохиятни такрор ишлаб чикариш манбалари1.

Интеллектуал сало^ият

£

с Таълим \

Ч /

с Фан л

ч У

Соглицни саклаш

Интеллектуал салохиятни такрор ишлаб чикариш манбалари 1-расмда келтирилган.

Интеллектуал салохият - мамлакат, тармок ва шахснинг интеллектуал имкониятлари, ресурслари ривожланиши даражасининг мажмуавий тавси-фидир. Уни урганишга икки томонлама ёндашиш мумкин:

- билимларга эга булган, фаолиятлари билиш ва узгартиришларни амалга оширишга йунал-тирилган кишилар йиFиндиси сифатида;

- жамият максадларига эришиш воситаси булган, моддий-техник шакллар ва белгилар тизимларида моддийлашган илмий, техник, ижти-моий, маданий билимларнинг жамламаси сифатида.

Интеллектуал салохият мазкур жамият, ундаги таълим ва маориф тизими, фан, маданият, генетик фонднинг ривожланиш даражаси билан белги-ланади2.

Мамлакатнинг интеллектуал салохиятини тав-сифлаш учун ахоли таълимидан ташкари бевосита интеллектуал мехнат билан шуFулланувчи ёки мехнатларида интеллектуал таркибнинг улуши юкори булган фаолият билан шутулланувчи кишилар гурухини ажратиш талаб этилади. Айнан ана шу гурухлар мамлакат интеллектуал салохиятининг такрор ишлаб чикарилишини таъминлайдилар хамда ишлаб чикариш ва интеллектуал фаолият-нинг турли сохаларидаги янгиликларнинг манбаи булиб хисобланадилар.

Олимлар томонидан олиб борилган тадки-котларда куйидаги хулосалар келтирилади. Интеллектуал салохиятни ишга солиш кобилиятига эга булган ахоли улуши индексини хисоблаш учун

1 Нестеров Л.В., Аширова Г.Т. Национальное богатство и человеческий капитал. // Вопросы экономики, 2003, № 2. -С.103 асосида муаллифлар томонидан тайёр-ланган.

2 Аглямова Г.Р. Интеллектуальный потенциал молодого города: структура, содержание, социальные функ-

ции. // «Общество и экономика», 1999, № 5-6. -С.12.

иктисодиётда интеллектуал мехнат билан банд булганлар сони ва олий укув юртларида тахсил олаётган талабалар сони кушилади. Натижада интеллектуал салохиятни ишга солиш кобилиятига эга булган ахоли сони келиб чикади. Бундан кейин унинг ахоли умумий сонидаги улуши топилади. Мазкур курсаткичнинг максимал даражаси сифатида АКШга интилаётган - 55%; минимал даражаси сифатида эса ривожланган мамлакатларда - 45% дан паст булмаганлар олинган.3

Маълумки, ишлаб чикаришнинг икки сохаси мавжуд: моддий ва номоддий неъматларни ишлаб чикариш хамда ишчи кучини такрор ишлаб чикариш: оила, мактаб, ёш авлодга таълим ва тар-бия бериш тизими, инсонларнинг соFлиFи ва хаётини саклаш, сотлом ва муносиб турмуш тарзи учун шароит яратиш. Бу сохаларда интеллектуал мехнатнинг улуши хам юкоридир. Ишчи кучини такрор ишлаб чикариш тизимида кишиларнинг купчилиги банд булиб, мухандислар билан бир каторда укитувчилар ва шифокорлар купчиликни ташкил этади ва улар интеллектуал мехнат билан шугулланадилар.

Интеллектуал мехнат ходимлари турли ижти-моий ва касбий гурухлар вакилларидир. Уларни умумий бирлаштирувчи восита бу касбий фаоли-ятнинг интеллектуал тавсифга эгалигидир. Бирок ахолининг бу катлами турлича таркибга эга. Унда интеллектуал элита ажралиб туради. Унинг вакил-лари, одатда, нафакат касбий билим эгалари, балки бу билимни ижодий ривожлантириш, уларга янгилик киритиш кобилиятига эга булган кишилардир. Уларни Fарбда интеллектуаллар деб атайдилар.

Узбекистоннинг бойлиги - унинг улкан табиий ресурслари, гузал маданияти, маънавий имкониятлари, интеллектуал ва илмий-техник салохияти-

3 Макашева Н.П., Нестерова О.А.Оценка интеллектуального потенциала на рынке труда Томской области. // Вестник Томского государственного университета, 2011, № 2. -С. 14.

дир. Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Мамлакатни инновацион ривожлантириш стратегияси ва механизмлари, энг аввало, шу давлатда яратилган интеллектуал ва илмий-техникавий салохиятидан канчалик самарали фойдаланиш билан чамбарчас боFлик»1.

Узбекистоннинг таълим тизимида амалга оши-рилаётган ислохотлар унинг моддий-техника база-сини мустахкамлаш, укув режалари ва укув дастурларини такомиллаштириш, барча даража-даги укув муассасаларида таълим сифатини оши-риш, иктидорли ёшларнинг мансаб ва касбий усишидаги барча тусикларни бартараф этиш имконини беради. Бу ислохотларни муваффакиятли амалга ошириш мамлакатимизда фанни ривожлантириш учун зарур булган шарт-шароитларни яратиш имконини беради.

Жамиятнинг интеллектуал салохияти мамла-катнинг ривожланишига бевосита таъсир кур-сатади. Бу нафакат алохида инсоннинг, балки бутун жамиятнинг интеллектуал салохиятини урга-ниш заруриятини келтириб чикаради. Жамиятнинг интеллектуал салохиятини мамлакатни иктисодий ривожлантириш омиллари тизимига киритишни асослаш учун унинг мазмуни, таркиби, функция-лари ва хажмини улчаш услублари буйича тегишли назарий, методологик ва методик ишлан-маларни яратиш лозим. Бирок, хозирги кунга кадар бу масалаларга етарли даражада эътибор берилмаган, жамият интеллектуал салохиятининг мазмуни, шаклланиши ва ундан фойдаланиш буйича илмий-тадкикот ишлари етарли даражада олиб борилмаган.

Сунгги йилларда интеллектуал салохият тушун-часи турли ижтимоий субъектлар ва даражалар: жамият, худудлар, ижтимоий-иктисодий тизим-ости буFинлар, ташкилотлар жамоалар ва бош-каларга нисбатан кулланиб келинмокда. Интеллектуал салохият ижтимоий-иктисодий катего-риясидан турли илмий тадкикотларда, бир томон-дан, инсон ва мехнат салохияти, интеллектуал мехнат, интеллектуал капитал, бошка томондан, асосида юк,ори интеллектуал салохиятга эга булган инсон-ходим турувчи фан ва ахборот техноло-гиялари билан бо^ик булган иктисодиётда содир булаётган трансформацион жараёнлар нуктаи назаридан фойдаланиш кузатилмокда.

1 Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Т.: «Узбекистан», 2017. 1-том. -168-б.

Хозирги вактда интеллектуал салохият ижти-моий-иктисодий категориясини тадкик килишда учта ёндашувдан фойдаланилмокда:

• иктисодий - интеллектуал салохият ёрдамида янги махсулот яратиладиган ва сотиладиган инсоннинг билимлари ва интеллектуал коби-лиятлари мажмуи билан белгиланади;

• ижтимоий-иктисодий - интеллектуал салохият маълум натижаларга эришиш учун карор-ларни кабул килишга кодир булган тизим (мам-лакат, минтака, корхона) сифатида тадкик килинади;

• ижтимоий - шахснинг интеллектуал салохияти ва унинг мазмуни куриб чикилади, шунинг-дек жамият интеллектуал хаётининг асосий тар-кибий кисмлари, жумладан, фан ва таълим тизим-лари урганилади.

Интеллектуал салохиятнинг бу тавсифлари бир бирини тулдирган холда унинг таркибий асосини ташкил этади. Фикримизча, интеллектуал салохиятнинг таркибини куйидагича тасаввур к,илиш мумкин:

- жисмоний салохият;

- таълим салохияти;

- илмий-тадкикот салохияти.

Жисмоний салохиятни куйидаги курсаткичлар тавсифлайди:

• интеллектуал салохиятни амалга ошириш кобилиятига эга булган ахоли улуши;

• ахолининг уртача умр куриш ёши;

• соFликни саклашга харажатларнинг ялпи ички махсулотдаги улуши.

Таълим салохияти шу билан тавсифланадики, ходимнинг маълумотга эга булиши, касбий махорати, юк,ори малакаси ик,тисодиётни модер-низациялаш ва мехнат унумдорлигини ошириш имкониятларини белгилайди.

Хулоса ва таклифлар.

Интеллектуал салохият куйидаги икки таркибий кисмга эга: амалга оширилган ва амалга оширил-маган. Амалга оширилган интеллектуал салохият туFрисида гапирилганида биз хозирги вактда ходимнинг мехнат фаолияти жараёнида фойда-ланиладиган имкониятларининг бир кисмини назарда тутамиз, масалан, унинг маълумоти, билими, касбий малакаси ва х.к. Амалга оширил-маган салохият (ривожланиш салохияти) оптимал шароитларни хисобга олган холда, катор омиллар таъсирида юзага чикади. Мисол учун, интеллектуал салохиятни ривожлантириш ходимни иш берувчининг бевосита манфаатдорлиги ёки

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

баркарор ривожланаётган иктисодиёт томонидан унинг касбий-малакавий даражасига янги талаб-ларнинг куйилиши муносабати билан укитиш оркали амалга оширилади.

Интеллектуал салохиятнинг мазмунини тул-дириш буйича турли ёндашувларни урганган холда бу салохиятни тавсифловчи кушимча тушун-чалар сифатида куйидагиларни таклиф этамиз: мехнат, таълим ва илмий-тадкикот салохияти.

Интеллектуал мехнат тавсифи интеллектуал салохиятдан бевосита мехнат фаолиятида фой-даланиш даражасини акс эттиради. Микдор жихатидан мазкур тавсиф интеллектуал салохиятни амалга ошириш кобилиятига эга булган ахолининг улушида ифодаланади.

Интеллектуал салохиятнинг кейинги тавсифи таълим билан боFлик. Ходим маълумотининг

даражаси ва сифати мехнат фаолиятини амалга ошириш имкониятларини белгилайди. Масалан, оддий техник саводхонлик купгина механизмлар билан тулдирилган социомаданий сохада ишловчи ходимлар учун хам зарур.

Интеллектуал салохиятнинг илмий-тадкикот тавсифи бевосита мехнат унумдорлигининг оши-шига таъсир курсатадиган кашфиётлар, патентлар, рационализаторлик таклифларда намоён булади.

Илмий салохиятни илмий-тадкикот салохияти сифатида талкин килишни таклиф этамиз, чунки мазкур индикаторни киритишдан максад тадки-котчилик лаёкатининг мехнат фаолияти пировард натижаларига таъсирини курсатиб беришдан ибо-рат.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги Конуни.

2. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Т.: «Узбекистон», 1-том, 2017.

3. Мирзиёев Ш.М. Халкимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир. - Т.: «Узбекистон», 2-том, 2018.

4. Аглямова Г.Р. Интеллектуальный потенциал молодого города: структура, содержание, социальные функции. // Общество и экономика, 1999, № 5-6.

5. Макашева Н.П., Нестерова О.А. Оценка интеллектуального потенциала на рынке труда Томской области. // Вестник Томского государственного университета, 2011, № 2.

6. Нестеров Л.В., Аширова Г.Т. Национальное богатство и человеческий капитал. // Вопросы экономики, 2003, № 2.

7. edu.gov.kz/ru/press_sluzhba/ vys-tuplenija_ministra/ vystuplenie/? tx_ttnews %5ВН_ news%5D=2503&cHash= 56cf75727 dcd4fcc6ad-8006c5f66a61e

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.