CC BY
2
ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ
HI
INTEGRATIV YONDASHUV ASOSIDA YO'NALISHLARDA AMALGA OSHIRISH KELAJAK MUHANDISLARDA, TEXNIKA OLIY O QUV YURTLARIDA OLIY
MATEMATIKA MISOLIDA
Annotatsiya. Bugungi ta'lim zamonamizda ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning tezlashishi, fan, ta'lim, siyosat, ishlab chiqarish, texnika taraqqiyotida integrativ funksiyalarning kuchayishi tufayli integratsiya muammosiga qiziqish ortdi. Sharq mamlakatlarida ta'lim va tarbiyaning bir vaqtda olib borilishi ham integratsiya hisoblanadi.Integratsiya jarayoni (lotincha integratio — bog'lanish, tiklash) tizimning ilgari birbiridan ajralib turuvchi qismlari va elementlarining o'zaro bog'liqligi va bir-birini to'ldiruvchiligiga ko'ra yagona yaxlitlikka yig'ilishidir.
Аннотация. В современную образовательную эпоху в связи с ускорением научно-технического прогресса, усилением интегративных функций в развитии науки, образования, политики, производства и технологий возрос интерес к проблеме интеграции. Одновременное проведение образования и обучения в странах Востока считается интеграцией. Процесс интеграции (лат. integratio — соединение, восстановление) — это сборка ранее разрозненных частей и элементов системы в единое целое по мере их взаимозависимости и взаимодополняемости.
Annotation. In today's educational era, due to the acceleration of scientific and technical progress, the strengthening of integrative functions in the development of science, education, politics, production, and technology, interest in the problem of integration has increased. The simultaneous conduct of education and training in Eastern countries is considered integration. The process of integration (Latin integratio - connection, restoration) is the assembly of previously separated parts and elements of the system into a single whole according to their interdependence and complementarity.
Kalit so'zlar: integrativ funksiyalar, fanlararo aloqadorlik, talabalarning ijodkorligini, 1) mazmunli; 2) operatsion; 3) metodik; 4) tashkiliy 3, muhandislarning matematik
Ключевые слова: интегративные функции, межпредметность, творчество студентов, 1) содержательное; 2) эксплуатационный; 3) методический; 4) организационная 3, математик инженеров
Key words: integrative functions, interdisciplinarity, students' creativity, 1) meaningful; 2) operational; 3) methodological; 4) organizational 3, mathematician of engineers.
Mazmun butun kursning yaxlit tuzilmasini ta'minlashi, tizim hosil qilish vazifasini bajarishi kerak. An'anaviy metodikada о'quv fani bir-biri bilan bog'lanmagan, alohida elementlarning konglomerati (birlashmasi) sifatida taqdim etiladi; bunda bilimlar tizimini shakllantirish maqsadga yо'naltirilmagan о'z-о'zidan amalga oshiriladi. Samarali ta'limning ilg'orlari hisoblangan olimlar, bilim deganda, har qanday axborotni emas, balki "Uni boshqa bilimlar bilan mazmunli aloqalarga kiritadigan tizimli sifatni" kasb etadigan ma'lumotlarni tushunadilar [4].Эрдниев Б.П.
А.N.Lеоntеv tа'rifigа te'ra еsа, fаоliyаt bu еhtiyоjga turtki bеrilgаn xаrаkаt shаklidir. Bundаy hоldа fаоliyаt sаbаb kеltirib сhiqаrаdigаn xаrаkаtlаrning yig'indisidаn ibоrаt bо'lаdi, I.S.Yаkimаnskаyа о'quv fаоliyаti usullаrining аmаliy о'quv tорshiriqlаrni bаjаrishni tа'minlоvсhi usullаr vа аsоsаn nаzаriy bilimlаrni о'zlаshtirishdа fоydаlаnilаdigаn usulkr kаbi ikki guruhini fаrqlаydi [1,2].
V.N. Sоkоlоv quyidаgilаrni hаm mаntiqiy usul dеb hisоblаydi:
jiddiy belgilarni ajratish - biroq bu usul tаhlil, tаqqоslаsh vа аbstrаktlаshtirishgа
Baratov Fayzullo Shukurovich FarDU, 1-bosqich doktaranti +998911549427 Email: baratov_fayzullo @mail. ru
КУРИЛИШ ВА ТАЪЛИМ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, 2023, №5-6
197
TAMHM MYAMMOHAPH
tenglashtirish mumkin;
tushunchalar o'rtasida aloqa va munosabatlarni o'rnatish — bu usul tahlil shakllaridan biri ifodalaydi;
konkretlashtirish — tushunchalarni cheklash mantiqiy jarayonsi ifodalaydi;
tizimlashtirish - tasniflash, sabab - oqibat aloqalarini o'rnatish, o'quv materialning birliklarini ajratish kabi uning shakllari turli mantiqiy usullar majmuini ifodalaydi. Shuningdek bunday usullarga xulosa chiqarishning har xil turlarini kiritadilar: induksiya, deduksiya, analogiya.
Analogiya (narsa, hodisalarning alohida tomonlari o'rtasidagi o'xshashlik) tahlil, taqqoslash, abstraktlashtirish, sintezni o'z ichiga oladi.
Deduksiya - oqibatlarni aniqlash sifatida umumlashtirish va tahlilning turli shakllarini o'z ichiga oladi;
Induksiya turli shakllardagi tahlil, abstraktlashtirish, umumlashtirish va sintezni o'z ichiga oladi [3].
Talabalarning o'qitish va ta'lim jarayonini fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash muhim ahamiyatga ega, chunki u talabalarga turli fanlar o'rtasida aloqa o'rnatishga yordam beradi, tanqidiy fikrlash qobiliyatini oshiradi, hamkorlik va jamoada ishlashga yordam beradi, ijodkorlikni rivojlantiradi, o'quvchilarni kelajakka tayyorlaydi, faollik va motivatsiyani oshiradi. Fanlararo yondashuvlarni o'z ichiga olgan holda, talabalar va o'qituvchilar tez o'zgaruvchan dunyoda talabalarni muvaffaqiyatga tayyorlaydigan yanada keng qamrovli va tegishli ta'limni taqdim etishlari mumkin. O'qitish va o'qitishda fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash ko'plab afzalliklarga ega bo'lsa-da, hamkorlikda ishlash va multidisipliner fikrlashni amalga oshirishda paydo bo'lishi mumkin bo'lgan muammolar ham mavjud. Ushbu qiyinchiliklardan ba'zilari quyidagilardan iborat:
O'qitish va o'qitishda fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash ko'plab afzalliklarga ega bo'lsada, hamkorlikda ishlash va multidisipliner fikrlashni amalga oshirishda paydo bo'lishi mumkin bo'lgan muammolar ham mavjud. Ushbu qiyinchiliklardan ba'zilari quyidagilardan iborat:
1. Muloqotdagi to'siqlar: Turli fanlardan talabalar hamkorlik qilish uchun birlashganda, ular o'z g'oyalarini samarali yetkazish va bir-birining nuqtai nazarini tushunishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Terminologiya, jargon va fikrlash usullaridagi farqlar samarali muloqot uchun to'siqlarni keltirib chiqarishi mumkin.
2. Vaqt qisqaligi yoki cheklovlari: fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash ko'pincha rejalashtirish, muvofiqlashtirish va turli fanlardan o'qituvchilar o'rtasida hamkorlik qilish uchun qo'shimcha vaqt talab qiladi. Bu maktab jadvali va o'quv rejasidagi cheklovlar doirasida qiyin bo'lishi mumkin.
3. Baholashdagi qiyinchiliklar: fanlararo ishni baholash murakkab bo'lishi mumkin, chunki an'anaviy baholash usullari bir nechta fanlar bo'yicha sodir bo'ladigan o'rganishning kengligi va chuqurligini yetarli darajada qamrab ololmasligi mumkin. Tegishli baholash vositalari va mezonlarini ishlab chiqish o'qituvchilar uchun qiyinchilik tug'dirishi mumkin.
4. O'zgarishlarga qarshilik: fanlararo yondashuvlarni amalga oshirish an'anaviy intizom chegaralari bilan qulayroq bo'lgan o'qituvchilarning qarshiligiga duch kelishi mumkin. Ushbu qarshilikni yengish va hamkorlik madaniyatini va fanlararo ta'limga ochiqlikni rivojlantirish qiyin bo'lishi mumkin.
5. Cheklangan resurslar: fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash o'qituvchilar uchun materiallar, texnologiya va kasbiy rivojlanish imkoniyatlari kabi qo'shimcha resurslarni talab qilishi mumkin. Cheklangan resurslar fanlararo yondashuvlarni amalga oshirishga intilayotgan maktablar va qishloq-tumanlar uchun qiyinchilik tug'dirishi mumkin.
6. Teng bo'lmagan kuch dinamikasi: hamkorlikdagi ish turli darajadagi tajriba yoki
KYPHHHffl BA TAL^HM HHMHH ^YPHAHH, 2023, №5-6
198
TAMHM MYAMMO^APH
bilimga ega bo'lgan turli fanlardan talabalarni jalb qilishi mumkin. Bu ba'zi talabalar suhbatda hukmronlik qilishlari yoki o'zlarini chekka his qilishlari mumkin bo'lgan kuch dinamikasini yaratishi mumkin. Professor-O'qituvchilar ushbu dinamikani yodda tutishlari va inklyuziv hmada adolatli ta'lim muhitini yaratishlari kerak.
Ushbu muammolarni hal qilish o'qituvchilarning doimiy kasbiy rivojlanishi, hamkorlik uchun qo'llab-quvvatlovchi tuzilmalar va jarayonlarni yaratish yoki fanlararo o'qitish hmada o'qitish uchun yetarli resurslarni ta'minlash majburiyatini talab qiladi. Ushbu qiyinchiliklarga qaramasdan, fanlararo yondashuvlarni integratsiyalashning afzalliklari qiyinchiliklardan ustundir, chunki u o'quvchilarni haqiqiy dunyoning murakkabligiga tayyorlaydi va ularning har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.
To'siqlarni yengib o'tishning samarali strategiyalari:
1. Aniq muloqotprotokollarini o'rnating: Professor-O'qituvchilar barcha talabalar va o'quvchilar tushuna oladigan umumiy til va atamalarni o'rnatishlari va o'quvchilarni faol tinglashga va kerak bo'lganda tushuntirish so'rashga undashlari mumkin. Talabalarga samarali muloqot ko'nikmalarini mashq qilish imkoniyatini berish ham muloqot to'siqlarini engib o'tishga yordam beradi.
2. Fanlararo hamkorlik uchun ajratilgan vaqtni ajrating: Maktablar o'qituvchilarning fanlar bo'yicha rejalashtirish va hamkorlik qilishlari uchun jadvalda ajratilgan vaqtni yaratishi mumkin. Bu muntazam uchrashuvlar, malaka oshirish sessiyalari yoki hatto fanlararo jamoaviy o'qitishni o'z ichiga olishi mumkin.
3. Muqobil baholash usullarini ishlab chiqish: Professor-O'qituvchilar fanlararo ta'limni qamrab oluvchi muqobil baholash usullarini, masalan, portfellar, taqdimotlar yoki talabalardan bir nechta fanlar bo'yicha o'z tushunchalarini namoyish qilishni talab qiladigan loyihalarni o'rganishlari mumkin. Baholashda adolat va izchillikni ta'minlash uchun rubrikalar va mezonlar hamkorlikda ishlab chiqilishi mumkin.
4. Kasbiy rivojlanish va qo'llab-quvvatlashni ta'minlash: universitetlarga kelgunga qadar maktablar va tumanlar o'qituvchilarning fanlararo o'qitish ko'nikmalari va bilimlarini rivojlantirish uchun kasbiy rivojlanish imkoniyatlariga sarmoya kiritishlari mumkin. Bunga yo'l -yo'riq va yordam beradigan seminarlar, konferensiyalar yoki mentorlik dasturlari kirishi mumkin.
5. Hamkorlik madaniyatini rivojlantirish: Maktablar fanlararo hamkorlikni qadrlaydigan va rag'batlantiradigan qo'llab-quvvatlovchi muhitni yaratishi mumkin. Bu fanlararo yutuqlarni tan olish va nishonlash, o'qituvchilarga o'z tajribalari va ilg'or tajribalarini almashish uchun imkoniyatlar yaratish, fanlararo muloqot va mulohaza yuritish uchun joylar yaratishni o'z ichiga olishi mumkin.
6. Fanlararo o'qitish va o'qitish uchun resurslarni taqsimlash: Universitetga kirgunga qadar bo'lajak muhandislar shahar-tumanlar maktablar va iqtisoslashgan maktablarda fanlararo o'qitish va o'qitishni qo'llab-quvvatlovchi materiallar, texnologiya va kasbiy rivojlanish imkoniyatlari uchun resurslarni ajratishi mumkin. Bu moliyalashtirishni ta'minlash, investrlar va tashqi tashkilotlar bilan hamkorlikni izlash yoki fanlararo tashabbuslarni qo'llab-quvvatlash uchun mavjud resurslarni qayta taqsimlashni o'z ichiga olishi mumkin.
Strategiyalarni amalga oshirish orqali maktablar fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash bilan bog'liq muammolarni yengib o'tishlari va talabalar uchun hamkorlik, innovatsiyalar va yaxlit o'rganishni rag'batlantiradigan muhitni yaratishlari mumkin. O'qitish va o'qitishda fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash kuchli pedagogik asosni talab qiladi. Pedagoglar fanlararo ta'lim tamoyillari va afzalliklarini, shuningdek, fanlararo o'quv dasturlari va ko'rsatmalarini qanday samarali ishlab chiqish va amalga oshirishni tushunishlari kerak. Fanlararo yondashuvlarni integratsiyalashning ba'zi pedagogik asoslari:
1. Fanlararo ta'limning maqsadi va afzalliklarini tushunish: Professor-o'qituvchilar
KYPHHHffl BA TA'MHM HHMHH ^YPHÂHH, 2023, №5-6
199
TAЪЛИM MУAMMОЛAPИ
fanlararo ta'lim nima uchun muhimligini va bu talabalar va o'quvchilarning tushunish va faolligini oshirishi mumkinligini aniq tushunishlari kerak. Ular fanlararo ta'limning afzalliklarini talabalar, ota-onalar va boshqa manfaatdor tomonlarga tushuntira olishlari kerak.
2. Tegishli tushunchalar va aloqalarni aniqlang: Professor-o'qituvchilar o'zing o'quv dasturlariga kiritilishi mumkin bo'lgan fanlar o'rtasidagi asosiy tushuncha va aloqalarni aniqlashlari kerak. Bu bir nechta intizom nuqtai nazaridan o'rganilishi mumkin bo'lgan umumiy mavzular, muammolar yoki muammolarni aniqlashni o'z ichiga oladi.
3. Haqiqiy va mazmunli o'rganish tajribasini loyihalash: fanlararo ta'lim talabalar uchun haqiqiy va mazmunli bo'lishi kerak. Professor-o'qituvchilar talabar va o'quvchilarga turli fanlardan bilim va ko'nikmalarni real dunyo muammolari yoki loyihalarida qo'llash imkonini beradigan o'quv tajribalarini ishlab chiqishlari kerak. Bu loyihaga asoslangan ta'lim, muammoli ta'lim yoki so'rovga asoslangan ta'lim yondashuvlarini o'z ichiga olishi mumkin.
4. Tanqidiy fikrlash va izlanish ko'nikmalarini rivojlantirish: fanlararo ta'lim o'quvchilarni tanqidiy fikrlashga, savollar berishga va turli nuqtai nazarlarni o'rganishga undaydi. O'qituvchilar dalillarni tahlil qilish, dalillarni baholash va bir nechta manbalardan ma'lumotlarni sintez qilish kabi tanqidiy fikrlash va izlanish ko'nikmalarini rivojlantiradigan faoliyat va baholashlarni ishlab chiqishlari kerak.
5. Fanlararo baholash strategiyalarini ishlab chiqish: fanlararo ta'limni baholash o'ylangan yondashuvni talab qiladi. O'qituvchilar o'quvchilarning fanlar bo'yicha bilimlarini tushunishlari va qo'llashlarini qamrab oladigan baholash strategiyalarini ishlab chiqishlari kerak. Bu aloqalarni o'rnatish, munosabatlarni tahlil qilish yoki fanlar bo'ylab samarali muloqot qilish kabi fanlararo ko'nikmalarni baholovchi rubrikalar yoki mezonlarni ishlab chiqishni o'z ichiga olishi mumkin.
6. Mulohaza yuriting va takrorlang: fanlararo yondashuvlarni integratsiyalash mulohaza yuritish va takrorlashni talab qiluvchi davomiy jarayondir. Pedagoglar muntazam ravishda o'z ta'lim amaliyotlari, talabalar natijalari va fanlararo integratsiyaning samaradorligi haqida fikr yuritishlari kerak. Ular fikr-mulohazalarga ochiq bo'lishlari va o'z fikrlari asosida tuzatishlar va yaxshilanishlar kiritishga tayyor bo'lishlari kerak.
Pedagoglar o'z amaliyotlarini ushbu pedagogik asoslarga asoslab, o'qitish va o'qitishda fanlararo yondashuvlarni samarali integratsiyalashlari mumkin, bu esa talabalar va o'quvchilar uchun yanada yaxlit va mazmunli ta'lim tajribasiga olib keladi. Bugungi murakkab va o'zaro bog'liq dunyoda tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish va fanlar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish qobiliyati juda muhimdir. Fanlararo ta'lim o'quvchilarga turli fanlardan bilim va istiqbollarni integratsiyalash orqali ushbu ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi, ul arga turli fanlarning o'zaro bog'liqligini ko'rishga va o'z bilimlarini real vaziyatlarda qo'llashga imkon beradi. O'qitish va o'qitishda fanlararo yondashuvlarni integratsiyalashgan holda o'qituvchilar o'quvchilarga mavzu bo'yicha yanada yaxlit va har tomonlama tushuncha berishlari mumkin. Mavzularni alohida ko'rish o'rniga, talabalar turli fanlar murakkab masalalarni chuqurroq tushunishga qanday hissa qo'shishini ko'rishlari mumkin. Misol uchun, iqlim o'zgarishini fanlararo nuqtai nazardan o'rganish iqlim o'zgarishining ilmiy sabablari va oqibatlarini o'rganish, ijtimoiy va iqtisodiy ta'sirlarni tahlil qilish, axloqiy va siyosat oqibatlarini ko'rib chiqishni o'z ichiga olishi mumkin. Fanlararo ta'lim ham ijodkorlik va innovatsiyalarni rivojlantiradi. Talabalarni chegaradan tashqarida fikrlashga va bir-biriga bog'liq bo'lmagan tushunchalar o'rtasida aloqa o'rnatishga undash orqali fanlararo yondashuvlar yangi tushunchalar va yechimlarga olib kelishi mumkin. Bu fan, texnologiya, muhandislik va matematika (STEM) kabi innovatsion fikrlashni talab qiladigan sohalarda, shuningdek, san'at va gumanitar fanlarda ayniqsa qimmatli bo'lishi mumkin.
Xulosa fanlararo integratsiyalashuv, ta'lim tizimining asosiy qismi bo'lib talabalarga ilmiy fanlarda va amaliyotda ko'rsatiladigan bilimlarni o'rganishda yordam beradi. Bu usul, bir
КУРИЛИШ BA ТЛЪЛИИ ИЛMИЙ ЖУPНAЛИ, 2023, №5-6
2GG
ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ
песЫл fanlaming birlashtirilgan darsliklar, o'qituvchilar va o'quv materiallari ощаН o'rganiladi. ОНу ша1ешайка уа 1Ыка Гап1агтт§ т1е§га181уа1а8Ьиу1, 1а1аЬа1агшп§ Ьи Гап1агёа§1 ЬШш1апш birlashtirishiga yordam beradi. Integrativ yondashuvni yо'nalishlarda amalga oshirish ке^ак шиЬап^кгёа ша1ешайка ш1воНёа кайа аЬаш1уа1§а е§а.
АБАБ1УОТЬАК
1. Леонтев А.Н. Избранные психологисЫеские произведения. Т.2 / А.Н. Леонтев. М.: Педагогика, 1998. - 235 с
2. Якиманская И.С. ЛисЫностно-ориентированное обусЫение в современной школе. - М., 2000
3. Соколов В.Н. ПедагогисЫеская эвристика: введение в теорию и методику эвристисЫеской деятелности.: усЫ. пособие для студентов высших усЫебных заведений / В.Н. Соколов. М.: Аспект Пресс, 1995. -255 с.
4. Тулаганов Т.Р. Профессиональная направленность математической подготовки будуших учителей: дис. ... док.пед.наук. - Тошкент: 1989. - 455 с.
КУРИЛИШ ВА ТАЪЛИМ ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ, 2023, №5-6
201
