0Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,
Pedagogy: a Problem and Solutions
Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
muammo va yechimlar
INSULT BILAN KASALLANGAN BEMORLARNING NEYROPSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Dildora Nasirdinovna Jurayeva
Pedagogika, psixologiya va tillar kafedrasi.
Toshkent Tibbiyot Akademiyasi.O'qituvchi O'zbekiston, Toshkent
ANNOTATSIYA:
Insultdan keyingi bemorlarni neyropsixologik reabilitatsiya qilishning maksimal ta'siri bir vaqtning o'zida bir nechta yo'nalishlarda murakkab ish bilan erishiladi: kognitiv funktsiyalar, hissiy va shaxsiy soha, bemorlarning qarindoshlari va yaqinlari bilan ishlash. Ta'riflangan sohalarning har birining o'ziga xos nisbati va o'ziga xos tarkibi kasallikning xususiyatlariga, kognitiv nuqsonga, bemorning shaxsiy xususiyatlariga, uning ijtimoiy holatining o'ziga xos xususiyatlariga va boshqalarga bog'liq bo'lishi mumkin. Biroq, har bir ish turi neyropsikologik reabilitatsiya jarayonida zaruriy bo'g'indir.
Kalit so'zlar: Insult, neyropsixologik reabilitatsiya, psixologik tuzatish, kognitiv funktsiyalar, shaxsiy xususiyat.
АННОТАЦИЯ:
Максимальный эффект нейропсихологической реабилитации постинсультных больных достигается комплексной работой одновременно по нескольким направлениям: когнитивные функции, эмоционально-личностная сфера, работа с родственниками и близкими больных. Конкретное соотношение и конкретный состав каждого из описанных направлений могут зависеть от особенностей заболевания, когнитивных нарушений, личностных особенностей больного, особенностей его социального положения и т. д. Однако каждый вид работы является необходимым звеном в процессе нервно-психической реабилитации.
Ключевые слова: Инсульт, нейропсихологическая реабилитация, психологическая коррекция, когнитивные функции, личность.
ANNOTATION:
The maximum effect of neuropsychological rehabilitation of post-stroke patients is achieved by complex work in several areas at the same time: cognitive
271
April 26, 2024
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,
Pedagogy: a Problem and Solutions
Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
functions, emotional and personal sphere, working with patients' relatives and loved ones. The specific ratio and specific composition of each of the described areas may depend on the characteristics of the disease, cognitive impairment, personal characteristics of the patient, specific characteristics of his social situation, etc. However, each type of work is a necessary link in the process of neuropsychological rehabilitation.
Keywords: Stroke, neuropsychological rehabilitation, psychological correction, cognitive functions, personality.
Ma'lumki so'nggi yillarda har yili insultga chalinish holati 450 mingdan ortib bormoqda. Shu bilan birga, mehnatga layoqatli yoshdagi odamlar orasida uning tarqalishining ortishi bilan qon tomirlarining "yosharishi" mavjud. Insultga uchraganlarning 80% gacha nogiron bo'lib qoladi va ijtimoiy va psixologik yordamga muhtoj. Bunday bemorlarni reabilitatsiya qilishning neyropsikologik jihati insultdan keyingi kognitiv va affektiv buzilishlarning tarqalishi tufayli jiddiy e'tiborga loyiqdir. Shunday qilib, bemorlarning 40-70 foizida turli darajadagi insultdan keyingi kognitiv buzilishlar aniqlanadi.
Shu bilan birga, kognitiv va hissiy-irodaviy buzilishlarning mavjudligi motorli nevrologik nuqsonlarning reabilitatsiyasini sezilarli darajada sekinlashtirishi, bemorlarning kundalik faoliyati va hayot sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi, ijtimoiy va kasbiy moslashuvni murakkablashtirishi mumkin.
Bosh miyada qon aylanishining o'tkir buzilishiga insult deb aytiladi. Insultda nafaqat nevrologik buzilishlar (gemiparez, gemianesteziya), balki neyropsixologik (afaziya, apraksiya, agnoziya) va psixoemotsional (asteniya, depressiya, xavotir, fobiya) buzilishlar ham ko'p uchraydi. Insultdan keyin bemorning psixologiyasi turli darajada o'zgaradi: ba'zi bemorlar apatiya va depressiyaga tushib qolsa, boshqa birlarida kuchli xavotir va agressiv holatlar paydo bo'ladi.
Chunki, kechagina sog'lom yurgan odamning bir necha soat ichida to'satdan tildan qolishi va falajlik tufayli to'shakka mixlanib yotishi har bir inson uchun kuchli psixologik zarbadir. Miya insultida kuzatiladigan patologik o'zgarishlar ushbu kasallik bosh miyaning qaysi yarim sharida va miyaning qaysi sohasida rivojlanganiga hamda insult davriga bog'liq. Miya insultining deyarli 70 % bosh miya tashqi yuzasining katta bir qismini qon bilan ta'minlovchi arteriya sohasida kuzatiladi. Ushbu arteriya harakat, sezgi va nutq markazlarini qon bilan ta'minlaydi. Shuning uchun ham bu arteriyada qon aylanishining o'tkir buzilishi oyoq-qo'llar falajligi (gemiparez, monoparez), tananing bir tomonida sezgi (gemianesteziya,
272
April 26, 2024
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,
Pedagogy: a Problem and Solutions
Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
monoanesteziya) va nutq buzilishlari (motor va sensor afaziyalar) bilan namoyon bo'ladi.
Chap yarim shar insultida bemorlar psixologiyasi. Oyoq-qo'llardagi falajlikning nutq buzilishi (motor va sensor afaziyalar) bilan birgalikda namoyon bo'lishi bemor uchun og'ir psixologik jarohatdir. Insult sababli nutqning to'satdan yo'qolishi bemor psixologiyasini o'zgartirib yuboradi, u yonidagilar gapini faqat tovush holatida eshitadi, ma'nosini anglamaydi, o'zi ham fikrini tushuntirib bera olmaydi. Buning natijasida bemor jizzaki bo'lib qoladi, yaqinlarini urishadi, hadeb gapirishga urinadi-yu biroq fikrini to'g'ri bayon qila olmay qiynalib ketadi. Boshqalar so'zini tushunmaslikka sensor afaziya deb aytiladi. Ba'zan bemor indamay yotadi, yonidagilar savolini tushunsa-da, javob bera olmaydi, ya'ni gapira olmaydi. Bu holat motor afaziya uchun xos. Nutq funksiyasi, odatda, falajliklarga qaraganda oldinroq tiklanadi, masalan, insultning o'tkir davridayoq (21 kun ichida) nutq tiklana boshlaydi. Nutq tiklanishi insult turi, zararlangan joy hajmi va albatta davolash jarayoni qanday olib borilishiga ko'p jihatdan bog'liq.
Chap yarim shar insultida bemor o'zida ro'y bergan kasallik alomatlaridan qattiq aziyat chekadi, vrachning har bir tashrifida nutqi va harakat faoliyatining tiklanib ketish-ketmasligidan xavotirga tushadi, vrachning har bir so'zini ilinj va umid ila tinglaydi, uning tavsiyalarini so'zsiz bajarishga intiladi, davolash natijasida ro'y berayotgan ijobiy o'zgarishlardan xursand bo'ladi. Albatta, chap yarim shar insulti uchun xos bo'lgan xavotir bilan kechuvchi bunday simptomlar uning tezroq sog'ayib ketishiga yordam beradi. Shuning uchun ham chap yarim shar insultida buzilgan harakat funksiyalarining qayta tiklanish O'ng yarim shar insultiga qaraganda tezroq kechadi.
O'ng yarim shar insultida bemorlar psixologiyasi. Yuqorida qayd qilinganidek, O'ng yarim shar insultida tananing chap tomonida harakat va sezgi buzilishlari kuzatiladi, ya'ni gemiparez va gemianesteziyalar. Nutq va u bilan bog'liq bo'lgan aksariyat oliy ruhiy funksiyalar (o'qish, yozish) saqlanib qoladi. Buning asosiy sababi - miyaning o'ng yarim shari nutq uchun mas'ul emas (o'naqaylarda). O'ng yarim shar asosan, optik-fazoviy funksiyalar, aniqrog'i, o'z tanasi va atrof-muhitning (fazoning) tuzilishi haqida miyaga kelayotgan ta'sirotlarni analiz va sintez qilish uchun javobgardir. Demak, o'ng yarim sharinsultida tana va fazo tuzilishini noto'g'ri qabul qilish simptomlari yuzaga keldi. Bular - anozognoziya, autotopognoziya, psev dopolimeliya, optik-fazoviy agnoziyalar. Bu belgilar umumlashtirilib, tana sxemasi buzilishi deb ataladi.
273
April 26, 2024
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,
Pedagogy: a Problem and Solutions
Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
_mumovayechimlaL
Bemorda o'z tanasini idrok qilishning buzilishi atrof-muhitni idrok qila olmaslik bilan birgalikda namoyon bo'ladi. Masalan, bemor uydan chiqib ketib, o'z uyini to'g'ri topib kela olmaydi, ko'chaning boshqa tomoniga ketib qoladi, avval tanish bo'lgan do'kon yoki bozor qaysi tomonda joylashganligini adashtiradi.
Insultga uchragan odamni psixologik qo'llab-quvvatlash haqidagi suhbatimizni davom ettirar ekanmiz, shuni ta'kidlash kerakki, u nafaqat psixolog, balki nevropsixologning yordamiga muhtoj bo'lishi mumkin. Ushbu kasallik butun oilaga ta'sir qiladigan kasallikdir. Bemorning yaqinlari g'amxo'rlik va yordam yukini ko'taradilar. Bemorga yaqin kishilarning kayfiyati bemorning o'ziga ta'sir qilishini doimo yodda tutish kerak.
Insult kasalligini turiga qarab, neyropsixologik reabilitatsiya tadbirlarini o'rtacha ishemik insult uchun 7-10 kun va gemorragik insult uchun 10-14 kun boshlash tavsiya etiladi va bunda neyropsixologik bosqichlar 3 ta turga bo'linadi.
• Birinchi bosqich- nevropsixologik tadqiqot bemorning kasallik tarixi (tarix, shikoyatlar, ob'ektiv tekshiruv ma'lumotlari, instrumental tekshirish) bilan tanishishdan boshlanadi. Bu dastlabki tadqiqot rejasini tuzish va kerakli usullarni tanlash uchun kerak.
• Ikkinchi bosqichda-neyropsixolog bemor bilan aloqa o'rnatish, tadqiqot vaziyatiga moslashishni yaxshilash va qo'shimcha ma'lumot olish uchun tanishishni boshlaydi.
• Uchinchi bosqichda-neyropsixologik tadqiqot to'g'ridan-to'g'ri boshlanadi, bu kognitiv funktsiyalar va hissiy-irodaviy sohaning holatini baholashning ob'ektiv usulidir. Suhbat davomida aqliy faoliyat darajasi, orientatsiya, tanqidiylik, emotsional holat, kasallikka, davolash choralariga munosabati baholanadi, zarurat tug'ilganda hissiy va shaxsiy sohani chuqur o'rganish amalga oshiriladi.
Aniqlangan buzilishlarga qarab, hissiy holat tuzatiladi, kasallikning adekvat ichki ko'rinishi shakllanadi, reabilitatsiya choralariga motivatsion e'tibor kuchayadi va hayot bilan bog'liq vaziyatda ishonish mumkin bo'lgan yangi hayot maqsadlari izlanadi. Keyinchalik, funktsiyalarning lateral tashkil etilishi baholanadi, ixtiyoriy e'tibor darajasi tekshiriladi va vizual, eshitish, vizual-fazoviy va somato-sensor gnozi baholanadi. Nutq, o'qish, yozish, xotira, hisoblash tekshiriladi, intellektual jarayonlar baholanadi.
Neyropsixologik kuzatuvlar natijasida bemorning aqliy bilish jarayonlarida va hissiy-irodaviy sohada buzilishlar mavjudligi haqida fikr shakllanadi va ob'ektiv rasm shakllanadi. Olingan ma'lumotlarga asoslanib, neyropsixologik tuzatish dasturi tuziladi. Neyropsixologik reabilitatsiya dasturi aqliy faoliyatning substrati sifatida
274
April 26, 2024
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,
Pedagogy: a Problem and Solutions
Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
_mumovayechimlaL
miyaning strukturaviy-funktsional modeli nazariyasini hisobga olgan holda tuzilgan. A.R. Luriya tomonidan taklif etilgan ushbu model. A.R. Luriya, butun miya faoliyatining umumiy qonuniyatlarini tavsiflaydi.
Reabilitatsiya dasturini tuzishda va usullarni tanlashda kognitiv va affektiv buzilishlarning og'irligi, bemorning ijtimoiy holati va shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. Murakkab neyropsixologik reabilitatsiyada bemorning qarindoshlari va yaqinlari bilan kognitiv sohaning premorbid darajasini va bemorning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun ishlash alohida ahamiyatga ega. Bemorning qarindoshlari va do'stlari bilan axborot-tushuntirish ishlari olib boriladi va ularning resurslari reabilitatsiya jarayoniga faol kiritiladi.
Insultdan keyingi bemorlarni neyropsixologik reabilitatsiya qilishning maksimal ta'siri bir vaqtning o'zida uchta yo'nalishda murakkab ish bilan erishiladi:
• kognitiv kamchiliklarni bartaraf etish,
• hissiy va shaxsiy sohani tuzatish,
• bemorning qarindoshlari bilan ishlash.
XULOSA
Insultga uchragan bemorlarni reabilitatsiya qilishda neyropsixologik yondashuvning muhimligini yana bir bor ta'kidlash kerak. Kognitiv va hissiy-irodaviy buzilishlarni tuzatish umuman reabilitatsiya tadbirlarining sifatini yaxshilaydi va bemorning shaxsiyatiga individual yondashuvni ta'minlaydi. Insult o'tkazgan bemorni jamiyatdan va oilada bo'ladigan tadbirlardan chekkalab tashlash aslo mumkin emas. Aks holda ular psixologik izolyatsiyada qolishadi. Bemorni oilada va mahallada rejalashtirilayotgan ishlarga ularning imkon darajasiga qarab jalb qilish lozim. Aks holda ular o'zlarini oilaga ham, jamiyatga ham keraksiz deb his qilib, chuqur depressiyaga tushishi mumkin.
Shunday qilib, insult o'tkazgan bemorlarni davolash va ularni odatiy turmush tarziga qaytarish uzoq davom etuvchi murakkab tibbiy-psixologik jarayon bo'lib, uning muvaffaqiyatli tugashi o'tkazilayotgan muolajalarining to'g'ri va o'z vaqtida olib borilishiga bog'liq.
REFERENCES
1. Клиничeская психология. Учeбник. 5-e изд. /Под рeд. Б.Д. Карвасарского. -СПб.: Пш^р. 2018. 896 стр.
2. Лурия А.Р. Основы нeйропсихологии. -М.: 2002.
275
April 26, 2024
Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,
Pedagogy: a Problem and Solutions
Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
muammo va yechimlar
3. Мавлянов И.Р., Махкамова Р.К., Кац П.С. Клиник фармакология. Т.: 2012. -476 бет;
4. Роберт Солсо. Когнитивная психология. 6-е изд. СПб.: Питер, 2006. 589 с.
5. G'oziеv E.G'. Umumiy psixologiya. Darslik. -T.: 2010. 542 b.
6. Ibodullayеv Z.R. Asab kasalliklari. Darslik. -T.: 2014-y. - 1000 b.
7. Ibodullayеv Z.R. Asab va ruhiyat. Ilmiy-ommabop risola. 3-nashri. -T.: 2018. 232
8. Ibodullayеv Z.R. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 2-nashri. 2009. -T.: 393 b.
9. Karimova V.M. Psixologiya. -T.: 2003.
10. Karimova V.M. Salomatlik psixologiyasi. -T.: 2005.
276
April 26, 2024
