Научная статья на тему 'Институционал ўзгаришларнинг иқтисодий ўсиш ва турмуш фаровонлигига таъсири'

Институционал ўзгаришларнинг иқтисодий ўсиш ва турмуш фаровонлигига таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1026
144
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
институт / институционал ўзгаришлар / иқтисодий ўсиш / аҳоли турмуш фаровон­ лиги / иқтисодиётнинг трансформациялашуви. / institut / institutional change / economic growth / welfare / economic transformations.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Холматов Немат Боймирзаевич

Мақолада жамиятда юз берадиган институционал ўзгаришларнинг иқтисодий ўсиш ва аҳоли тур­ муш фаровонлигига таъсири жаҳон тажрибасига таяниб кўриб чиқилган. шунингдек, институционал ўзгаришларнинг жадаллашувига таъсир этувчи омиллар таҳлил қилиниб, иқтисодиётнинг трансфор­ мациялашуви шароитида институтларнинг амал қилиш хусусиятлари кўрсатилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE AFFECTING INSTITUTIONAL CHANGES TO THE GROWTH OF ECONOMY AND WEALTHNESS

There is discussed in the article influence of institutional changes to economic growth and welfare. Also factors of institutional changes, problems of accelerating process in changings, typs of instituts in the period of economic transformations are considered.

Текст научной работы на тему «Институционал ўзгаришларнинг иқтисодий ўсиш ва турмуш фаровонлигига таъсири»

у

Холматов Немат Боймирзаевич,

Тошкент давлат шаркшунослик институти «Иктисодиёт назарияси» кафедраси докторанти, иктисод фанлари номзоди

ИНСТИТУЦИОНАЛ УЗГАРИШЛАРНИНГ ИКТИСОДИЙ УСИШ ВА ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИРИ

УДК: 334.716.4

ХОЛМАТОВ Н.Б. ИНСТИТУЦИОНАЛ УЗГАРИШЛАРНИНГ ИКТИСОДИЙ УСИШ ВА ТУРМУШ ФАРОВОНЛИГИГА ТАЪСИРИ

Маколада жамиятда юз берадиган институционал узгаришларнинг иктисодий усиш ва ах,оли тур-муш фаровонлигига таъсири жах,он тажрибасига таяниб куриб чикилган. Шунингдек, институционал узгаришларнинг жадаллашувига таъсир этувчи омиллар тах,лил килиниб, иктисодиётнинг трансфор-мациялашуви шароитида институтларнинг амал килиш хусусиятлари курсатилган.

Таячн иборалар: институт, институционал узгаришлар, иктисодий усиш, ах,оли турмуш фаровон-лиги, иктисодиётнинг трансформациялашуви.

ХОЛМАТОВ Н.Б. ВЛИЯНИЕ ИНСТИТУЦИОНАЛНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ И БЛАГОСОСТОЯНИЕ

В статье рассматривается влияние институциональных изменений на экономический рост и благосостояние. Вместе с тем, анализируются факторы, влияющие на совершенствование институциональных изменений, а также показаны особенности функционирования институтов в условиях трансформации экономики.

Ключевые слова: институт, институциональные изменения, экономический рост, благосостояние, трансформация экономики.

XOLMATOV N.B. THE AFFECTING INSTITUTIONAL CHANGES TO THE GROWTH OF ECONOMY AND WEALTHNESS

There is discussed in the article influence of institutional changes to economic growth and welfare. Also factors of institutional changes, problems of accelerating process in changings, typs of instituts in the period of economic transformations are considered.

Keywords: institut, institutional change, economic growth, welfare, economic transformations.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

Кириш.

Узбекистонда баркарор иктисодий усишни таъ-минлаш ва жамиятни мувозанатли тараккий этти-ришга каратилган ислохотлар тизимли амалга оширилмокда. Мустакиллик йилларида иктисо-диётнинг ракобатбардошлик даражасини юксал-тиришга йуналтирилган кенг камровли узгаришлар амалга оширилган булса-да, турмушнинг узи, жахон хужалигидаги кескин ракобат мухити, колаверса, минтакамизда жадаллашаётган интеграциялашув жараёнлари иктисодий усиш сифатини янада оши-ришни такозо этмокда. Бу ижтимоий-иктисодий хаётимизда туб бурилишлар ясайдиган институ-ционал узгаришларни давом эттиришни талаб килмокда.

Иктисодий усишнинг институционал шарт-шароитлари мамлакат ахолисининг турмуш тарзи ва сифатини оширишга, иктисодий усишнинг инно-вацион типини шакллантиришга хизмат килади. Мазкур йуналишдаги тадкикотлар институционал узгаришларнинг иктисодий усишни таъминлашга таъсирини кучайтириш масалаларини ёритишга каратилган.

Ушбу мавзуни ёритишда Узбекистан Республи-каси Президентининг «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар страте-гияси туFрисида»ги [1], «Узбекистан Республика-сида Маъмурий ислохотлар концепциясини тас-диклаш тутрисида»ги фармонларида белгиланган максад ва вазифаларга таянилди [2].

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Институтлар, институционал узгаришлар ва иктисодиётнинг амал килиши муаммосига илмий жамоатчилик томонидан сунгги йилларда кизикиш ортиб бормокда. Мазкур мавзуни тадкик этишда институционал узгаришлар, иктисодий усиш ва турмуш фаровонлиги муаммолари билан шугул-ланган хорижий олимларнинг тадк,ик,отлари нати-жалари урганилди. Бу муаммоларнинг бир-бирига боFликлигини аниклашга баFишланган илмий маколалар мазмуни билан танишиб чик,илди. Улар-нинг айримларини куйидагича изохлаш мумкин.

Россиялик институционалист-иктисодчи олим Р.М.Нуреев томонидан мазкур мавзу Россия иктисодий ривожланиш тарихини институционал тахлил килиш оркали ёритиб берилган [3]. У уз асарида иктисодий усишнинг бошка омиллари каторида институционал узгаришларнинг аха-миятини юкори бахолаган. Г.И.Ханин эса Россия иктисодиёти трансформациялашувининг дастлабки боскичи, яъни 1992-1998 йиллардаги институцио-

нал узгаришлар ва иктисодий усиш тенденцияла-рини тизимли тахлил килган [4]. У бу узгаришларга таъсир курсатган омиллар ва шарт-шароитларнинг айримларини курсатиб берган.

Шунингдек, таникли иктисодчи С.Кузнец иктисодий усишни жахон иктисодиётидаги замонавий тенденциялар ракурсида тадкик этган булса, О.С.Сухаревнинг «Институционал тадкикотлар журнали»да эълон килинган маколасида институтлар амал килишининг иктисодий агентлар фао-лияти ва самарадорлигига таъсири ёритиб берилган [5, 7].

Институтлар фаолияти ва институционал узгаришларнинг йуналишлари борасида В.Л.Тамбовцев томонидан амалга оширилган изланишлар хам диккатга сазовор. У институтларнинг турлари ва амал килиш хусусиятларини урганар экан, уларнинг институционал узгаришлардаги ролини курсатиб берган [8].

Неоклассик мактаб вакилларидан бири Д.Норт институтларнинг киска давр учун баркарор экан-лигини таъкидлаб, узок муддатларда уларнинг узгаришини мутлако объектив жараён сифатида кабул килган [9]. Бошкача айтганда, жамиятнинг талаб ва эхтиёжлари вакт утиши билан янги инсти-тутларни жорий этишни такозо этади. Институционал узгаришларнинг иктисодий усиш ва умумий фаровонликка таъсири назарий жихатдан очиб берилган тадкикотлардан яна бири В.В.Вольчикга тегишлидир. Олим институционал узгаришларнинг умумий назариясини тавсифлаган, унинг объектив конуниятлари ва замонавий тенденцияларини курсатиб берган [11].

Тадцицот методологияси.

Тадкикотнинг методологияси иктисодий тизим-лардаги узгаришларнинг узаро ботликлиги, уларнинг узаро таъсирда булиши объектив эканлигига таянади. Иктисодий жараёнларни урганишда иктисодиётдаги микробутинлар - фирма, уй хужа-лиги ва давлатнинг фаолияти институцонал бир-ликлар сифатида кабул килинади. Мана шу бир-ликларнинг фаолият самарадорлиги иктисодий усишнинг ички омилларини ташкил этишда аха-миятга эга. Жамиятнинг институционал тузилиши ва иктисодий усиш муаммоларини тадкик этишда ялпи ички махсулот, ялпи даромад, ялпи талаб, ялпи истеъмол каби агрегат курсаткичлар билан чекланмасдан, балки уларнинг жамиятнинг ижти-моий катламлари уртасида таксимланиши, даро-мадлар тенгсизлиги ва фаровонлик узгариши дои-расида урганиш янги институционализм методо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

логиясининг таркибига киради. Турмуш фаровон-лигининг ошишига иктисодий усиш моддий асос яратади, институцонал узгаришлар эса иктисодий усиш сифатига таъсир курсатади. Эмпирик куза-тишлар оркали бу узгаришларга бахо бериш мум-кин.

Тахлил ва натижалар.

Сунгги йилларда институционал узгаришларнинг иктисодий усишни таъминлашга таъсирини кучай-тиришга каратилган чора-тадбирлар курилмокда. Мана шу максадларга эришиш йулидаги мухим ислохотлар Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2017 йил 8 сентябрдаги «Узбекистон Респуб-ликасида Маъмурий ислохотлар концепциясини тасдиклаш туFрисида»ги ПФ-5185-сон фармони ижроси билан жадаллашди. Концепцияда давлат бошкаруви тизимини тубдан ислох килишнинг 6 та асосий йуналиши белгилаб берилди.

Бугунги кунда ушбу фармон билан Узбекистон Республикасида Маъмурий ислохотлар концеп-цияси нормаларини амалий руёбга чикариш буйича 40 дан ортик аник тадбирни назарда тутувчи «йул харитаси» тасдикланиб, фаол амалга оширилмокда. Шу билан бир каторда, давлат бошкаруви тизимини танкидий урганиш ва уни тубдан ислох килиш буйича 100 дан ортик давлат ва хужалик бошкаруви органи фаолияти кайта куриб чикилиб, хозирда ташкилий-тузилмавий ва институционал жихатдан соха такомиллаштирил-мокда. Бунинг натижасида маъмурий, иктисодий ва институционал ислохотлар тобора жадаллаш-мокда. Шунингдек, иктисодий усишни таъминлашга кушимча шароит яратилиб, жамият аъзоларининг мобиллиги ва фаоллиги кучаймокда. Бир суз билан айтганда, Узбекистонда институционал узгаришларнинг бош йуналишини «давлат идоралари халкка хизмат килиши керак» коидаси белгилаб берди.

Жахон тажрибасида институционал узгаришлар модели, жумладан, тартиб-коидаларнинг узгариши жамият аъзолари фаровонлигига сезиларли таъсир курсатиши кузатилган. Шу билан бирга, бу таъсир турли мамлакатларда хар хил самара билан якун-ланган. Баъзан иктисодий усишга эришилса-да, хар доим хам бу вазият ахоли турмуш фаровонлиги ошишига туFридан-туFри таъсир курсатмаганлиги, ижтимоий муаммоларнинг хал килинишини тез-лаштирмаганлиги хам айрим ривожланаётган дав-латлар тажрибасидан маълум. Масалан, 1980-йилларда Туркия Республикаси иктисодий ривож-ланишида, 1990-йилларда Хитой Халк Республи-

каси ва Россия Федерациясининг иктисодий ривожланиш тарихида иктисодий усиш даромад-лар тенгсизлиги даражасининг ошишига олиб кел-ган [3].

Бу вазиятни Саймон Кузнец назарий жихатдан батафсил тушунтириб берган. Кузнец тарифи билан айтганда, бирор мамлакатнинг иктисодий усиши ахолининг турли неъматларга булган талаб-эхтиёж-ларини узок муддатларда узлуксиз таъминлаш имкониятларининг усишидир [5]. Бу имкониятлар, уз навбатида, техника ва технологияларнинг ривожланиши, институционал тузилишнинг узгариши ва умумий мафкуранинг узгаришига боFлик. Бу ерда хар учала кисмнинг узига хос ахамияти бор. Товарлар ва хизматларнинг узок муддатларда таклиф микдори ошиши эса иктисодий усишнинг пировард натижаси сифатида кабул килинади. Шу сабабли, биз бир суз билан иктисодий усиш ахоли фаровонлигини туFридан-туFри оши-ради ёки оширмайди, деб мутлак хулоса бера олмаймиз. Мазкур муаммонинг ечими борасида олимлар томонидан турли фикр-мулохазалар бил-дириб келинмокда. Бизнингча, ишлаб чик,аришни замонавий техника ва технологиялар билан куроллантириш, институционал му^ит ^амда мафкуранинг узгартирилиши бир вактда амалга оширилса кутилган самарага эришилади. Улар-нинг бирортаси жараёндан ортда ёки эътибор-дан четда колса, зарур натижани таъминлаб булмайди. Шунинг учун Узбекистонда бу омил-ларнинг барчасига бирдай ах,амият берилмокда. Тугри, илгари ^ам ишлаб чикаришни модернизация ва техник-технологик куроллантиришга а^амият берилган. Аммо, кейинги икки омилга сунгги 2-3 йилда илгаригидан купрок эътибор каратилмокда.

Таникли иктисодчи олим Амартья Сен ривожланаётган мамлакатларда институционал узгаришлар шароитида иктисодий усиш хусусиятла-рини урганган. У янгидан яратилган даромадларни кайта таксимлашда ижтимоий тенгликни таъминлаш механизмларини куриб чиккан. Олимнинг фикрича, агар ижтимоий капитал усадиган сохалар - ижтимоий таъминот, соFликни саклаш, пенсия тизими ва таълим тизими сохаларига ялпи даромадларнинг бир кисми лозим даражада йунал-тирилмаса, иктисодий усиш даромадлар тенгсиз-лигига олиб келиши аник [6]. Чунки, ижтимоий капитал усишига зарур даражада ресурслар ажратилмаслиги окибатда ахоли турмуш даражасининг пасайишига олиб келади. Кейинги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

боск,ичда эса ялпи иктисодий усиш суръатлари пасайиши мумкин.

Шу уринда таъкидлаш керакки, ХХ асрда ик,ти-содий усишнинг асосий микдор ва сифат тавсифи куйидагиларда уз аксини топган эди:

1) кушимча усишнинг юкори суръатлари - жон бошига ишлаб чикариш хажми, мехнат унумдор-лиги, иктисодиёт, жамият ва мафкурадаги кескин узгаришлар;

2) сифат узгаришлари - технологиялар транс-ферти хисобидан экспансион усиш, ривожланган давлатларда усиш имкониятларининг микёси ортиб, дунёнинг 75 фоиз ахолиси яшаётган минта-каларда эса энг паст турмуш кечириш имкониятларининг хам таъминлана олмаслиги.

Сунгги ун йилликларда эса жахон хужалигида куйидаги янги тенденциялар кузатилаяпти:

1. Уртача усиш суръатлари 1 фоиздан 3 фоиз-гача ошди.

2. Ривожланган давлатлар жахон махсулотининг 1/2 ва савдо айланмасининг 2/3 кисмини таъмин-лаб бермокда.

3. Ривожланаётган давлатларда ишлаб чикариш хажмининг купайиши тезлашди, бу курсаткич 2,4 фоиздан 5-6 фоизгача ошди.

4. Иккинчи авлод янги индустриал давлатлар пайдо булди. Булар Индонезия, Филиппин, Малайзия ва Таиланд хисобланади.

5. Бу даврда иктисодий усишнинг янги сифат курсаткичлари шаклланди. Улар куйидагича тав-сифланади: махсулот сонини тез купайтирадиган тежамкор ишлаб чикаришга утилди; махсулот сифатининг техник даражаси усди; якуний махс-улотнинг турли-туманлиги ошди; истеъмол улуши-нинг усиши тезлашди; узгаришларга тез мослаша-диган ва самарали хужалик бирликлари купайди. Мазкур тенденциялар ривожланган ва ривожланаётган жамиятлар хаётида ялпи фаоллашув содир булганлиги, институционал тузилмаларнинг бу жараёндаги ахамияти ортаётганлигини билди-ради.

Шу уринда, иктисодий усишнинг институционал омиллари хакида суз борганда, куйидаги туртта иктисодий тизимни алохида ажратиб олиш мухим. Булар куйидагилар:

- иктисодиётнинг реал сектори ва технологик даражани намойиш этадиган ишлаб чикариш-техник тизим;

- ресурсларнинг окилона айланишини таъмин-лаб берадиган молиявий тизим; шунингдек, пул-кредит тизими;

- институционал тизим - конунлар, коидалар, хатти-харакатлар модели, расмий ва норасмий нормалар; бу тизим жамият институционал тузил-масининг иктисодиёт сохалари ривожланишини жадаллаштиришга таъсирини кучайтиради;

- социал тизим; бу тизим жамиятнинг ижти-моий тузилишини тавсифлайди. Бу мамлакат ахолисининг турмуш тарзи, сифати ва даражасини хам белгилаб беради. Шунингдек, инсон капита-лининг ривожланиш имкониятлари ва йуналиш-ларига таъсир курсатади. Айтиш мумкинки, улар иктисодий усиш сифати, тузилмавий узгаришлар ва усиш суръатларини белгилаб беради. Бу, уз навбатида, иктисодий усиш имкониятларини бел-гилайди, ахолининг турмуш тарзи ва сифати инно-вацияларнинг шарт-шароитлари ва иктисодий усишнинг инновацион типини шакллантиради.

Ривожланган давлатларда илмий-техника тарак-киёти реал иш хакини ошириб, турмуш сифатига сезиларли таъсир курсатган. Ривожланаётган давлатларда эса бу жараён секин бормокда: реал иш хаки секин усмокда, турмуш даражаси пастлигича колмокда, у баркарор тус олмаяпти, экспорт килинаётган товарлар нархи импорт товарлари нархига нисбатан секин ошмокда. Бу истеъмол стандартларига хам салбий таъсир килиб, ахоли турмуш фаровонлигини сезиларли оширишга йул бермаяпти.

Маълумки, миллий даромаднинг умумий микдори ва уни кайта таксимлашнинг инструмент-лари иктисодий тизим амал килишининг самара-дорлигини белгилаб беради. Бу ижтимоий муно-сабатлар, жамиятнинг социал тузилиши, иктисодий агентлар харакатининг мотивацияларига уз таъсирини курсатади.

Хаётнинг сифати ва ижтимоий ривожланиши жамият аъзоларининг турли хил ижтимоий хиз-матлардан фойдалана олиш имкониятлари билан хам тавсифланади. Кашшоклик эса нафакат ахоли жон бошига кам даромад сифатида бахоланади, балки инсон салохиятининг йуколган ёки йуколиб бораётган имкониятлари сифатида каралиши мумкин [6].

Ижтимоий муносабатларнинг ранг-баранглиги унинг тузилишидаги узгаришларга бо^ик. Агар жамият аъзолари вактни кандай бошкаришни бил-маса, бунда вактни капитал сифатида ялпи сарф-харажат килишга эриша олмайди, натижада бундай жамиятнинг оркада колиши ва мавжуд ракобат мухитининг заифлашиши мукаррар булади. Вактни самарали ишлатиш ва оптималлаштириш хаётнинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

юкори сифатини таъминлашда салмокли ахамиятга эга.

Хаёт тарзини оптималлаштириш ижтимоий фаровонлик ва турмушнинг зарур параметрларига эришиш учун зарур булган шарт-шароитлардан бири хисобланади. Шу сабабли жадаллашаётган институционал узгаришлар ижтимоий фаолиятнинг ташкил этилиши, коидалар, нормалар, чеклашлар, узаро таъсирлар, мувофиклаштириш ва бошкариш тизимидаги узгаришларни уз ичига олади. Ижтимоий сектор тармок,ларининг фаолияти ва саноат тармокларида ишлаб чикариш харажатларининг якуний махсулот бахосидан тезрок усиб бораёт-ганлиги сабабли вакт оралиFи (вакт лаги) хам мухим институционал унсур сифатида бахоланиши мумкин.

Назарий жихатдан караганда, саноат махсулот-ларига булган самарали талаб жамиятдаги индивидуал эхтиёжларнинг нисбатан паст суръатларда ошиши даражаси билан чекланиб колади, чунки туловга кобил талаб етарли даражада ошмайди. Талабнинг ишлаб чикариш харажатларининг орти-шига боFликлиги эса бу харажатларни истеъмолчи хисобидан коплашга ундайди.

Таъкидлаш керакки, технологик тараккиёт ва бошкарувдан келиб чикадиган институционал узгаришлар иктисодиётни сезиларли даражада узгартириб, ривожланиш тарзи ва иктисодий усишни белгилаб беради. Агар институтлар узгар-маса, амалдаги коидалар даромадлар таксимотида ижобий узгаришларга олиб келмаслиги мумкин.

Институционал узгаришлар жамиятдаги айрим зиддиятларни юмшатади, иктисодий агентлар урта-сидаги карама-каршиликларни муроса йули билан хал килишга имкон беради, хукуматнинг макро-иктисодий сиёсатда куллаётган янги механизмла-рининг таъсирини оширади [7].

Институционал узгаришларда иккита саволга жавоб топиш мухим ахамиятга эга. Булар куйи-дагилар:

а) утиш даврида кетма-кет янги институтларни жорий килиш иктисодий усишга олиб келадими;

б) ривожланиш суръатлари баркарорлашаёт-ган даврда янги институтларни жорий этиш максадга мувофикми?

Фикримизча, институционал ислохотлар узлук-сиз жараён. Шу билан бирга, жамиятнинг усиб бораётган моддий ва маънавий эхтиёжларини имкони борича туларок кондириш учун мавжуд институтларни доимо такомиллаштириб бориш керак.

Сунгги йиллардаги мамлакатимизда руй бера-ётган узгаришлар шуни курсатмокдаки, институтлар факатгина айирбошлаш жараёнини кулай-лаштириб колмайди, балки трансакцион харажатларни камайтиради, мулк хукукларини янада самарали амалга оширилишини таъминлайди. Бошкача айтганда, институтларнинг функцияси узаро шерик-чилик алокаларини вакт йукотмасдан йулга куйиш, тадбиркорлик фаолиятини бошлашда кулайликлар яратиш, бозорга кириш ёки чикишдаги вакт сар-фини камайтириш, хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги турли англашилмовчиликларнинг олдини олишдан хам иборат.

Институтларнинг киска ва урта муддатлардаги таъсирини эътиборга олмаслик узок муддатда иктисодий баркарорликни таъминлаш имконият-ларини йукка чикаришга олиб келиши мумкин. Киска вакт оралиFида институционал узгариш тез-лиги нолга тенг булса, у холда институционал тузилмаларни баркарор, деса булади. Бунда институционал трансформация жараёни мавжуд эмас, деб кабул килиш мумкин. Бундай вазиятда турли вакт оралиFида институционал узгаришлар икти-содиётнинг амал килишига салмокли ижобий таъ-сир курсатади, дейиш мумкин булмайди.

Неоклассик мактаб вакиллари киска давр учун институтларнинг баркарор эканлигини таъкидла-салар-да, аммо узок муддатларда уларнинг узга-ришини мутлако объектив жараён сифатида кабул килишган [9, 11].

Институционал узгаришларнинг тезлиги хам иктисодий усиш микёсига хамда йуналишига таъ-сир курсатади. Аммо институционал узгаришлар жадаллашиши билан бошка иктисодий муносабат-ларнинг мохиятида доим хам чукур узгаришлар содир булади, дейиш кийин. Бунинг асосий сабаб-ларидан бири институционал сегментларда узгаришлар ёнма-ён, бир хилда суръатларда содир булмаслигидир. Бошкача ифодалаганда, мулк хукукларини тез амалга ошириш мумкин булса-да, бошка трансакцияларни узгартириш секин кечиши мумкин. Аксинча, мулк хукуклари тула таъмин-ланса-да, илFор технологияларни трансформация жараёнида узлаштириш кулами торлигича колиб, уларнинг натижадорлигига эришилмаслиги мумкин. Бу жараёнлар занжирини узаро мос холда давом эттириш институционал узгаришларнинг иктисодий усиш ва ахоли турмуш фаровонлигига таъсирини кучайтиради. Агар аксинча булса, иктисодий усишни номинал холда таъминлашга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

эришилса-да, бу ахоли турмушини реал курсат-кичларда узгартирмаслиги аник.

Эскидан амал килаётган институтларнинг янги-лари билан ёнма-ён фаолият курсатиши муайян вакт оралитида чизикли узгаришларни таъминлаш эхтимоли мавжуд. Агар иктисодий усиш ва ахоли фаровонлиги уртасидаги туFридан-туFри боFлик-ликни институционал узгаришларни жадаллашти-риш оркали таъминлаш мумкин булса, бу холат доимий шундай давом этади, деб хисоблаш манти-кий булмайди. Чунки институтларнинг барчаси хам узлуксиз узгаришда булмайди. Уларнинг айрим-лари баркарордир. Чунки бозор иштирокчилари узаро муносабатларни урнатишда хар доим хам мавжуд коидаларни тез-тез узгартиришдан ман-фаатдор булмайди.

Институтларнинг баркарорлашувидан давлат, жамият аъзолари, хужалик юритувчи субьектлар хамда хорижий хамкорлар бирдай манфаатдор булган холдагина кутилган юкори натижани кулга киритиш мумкин. Янги институтларнинг шаклла-ниши эса, аввало, ижтимоий-иктисодий эхтиёж-лардан келиб чикиши керак. Агар саноат ишлаб чикариши эски техника-технологияларга таянган булиб, жамиятнинг талаб-эхтиёжлари эса купрок, сифатлирок товар ва хизматларни ишлаб чика-ришни такозо этса, бу холда кутилаётган янги институтлар илFор техника ва технологияларни жадал узлаштиришни таъминлаб бериши зарур.

Шундай вазият булиши мумкинки, эски институтлар тулик кувватда ишлай олмай колади, янги-лари эса тулик кувватда ишлаш даражасига чикиб келмаган булади. Бу холда институционал бушлик юзага келиши эхтимоли юкори булади. Яъни, хар икки типдаги институтлар кутилган самара бериб фаолият курсатмайди. Бу вазиятда норасмий институтлар фаоллашиб, «яширин иктисодиёт» кулами ортиши мумкин. Шунинг учун давлат институционал бушликнинг урнини тулдириш максадида исло^отлар жараёнини тезлашти-риш чора-тадбирларини куриши максадга мувофик булади. Акс холда, амалдаги иктисодий тизимнинг сифати кескин пасайиб, киска муддатда институтларнинг баркарорлиги хакидаги тахмин-ларни тасдиклайдиган вазият юз бермайди.

Хулоса ва таклифлар.

Юкоридаги фикр-мулохазалардан куйидаги хулосаларни чикаришимиз мумкин. Институционал узгаришлар инсон капиталининг жамFарилиш шароитларига сезиларли таъсир курсатади, ижти-моий ва интеллектуал капиталнинг унумли сарф-

ланишига олиб келади. Институционал узгариш-ларнинг сифати, тезлиги ва камрови хам инсон капиталининг сифатига таъсир килади. Масалан, саноатнинг турли сохаларида янги билимлар, таж-рибалар, куникмалар, усуллар пайдо булиши жара-ёни турлича содир булишидан келиб чикилса, хар бир институционал сегментда турли даражадаги такомиллашув юзага келади, дейиш мумкин.

Институционал узгаришлар иктисодий усиш ва турмуш фаровонлигига турли тарихий боскичларда турлича таъсир курсатган. Бу жамиятда юзага чиккан ижтимоий-сиёсий узгаришларнинг йуна-лишлари, бу узгаришларни ахоли кенг катлам-ларининг кабул килиши ва тегишли куллаб-кувватловчи хатти-харакатлари, инсон капиталининг жамFарилиш тезлиги, саноатлашувнинг илм сиFими юкори, ресурс талаб ва мехнат сиFими юкори тармокларнинг мутаносиб ривожланиши хисобидан жадаллашишига хам боFлик.

Мамлакатимизда институционал узгаришларнинг иктисодий усишга, ахоли турмуш фаровон-лигини юксалтиришга таъсирини тобора кучайти-риш лозим. Шу билан бирга, хали иктисодий усишнинг интенсив омилларидан, институционал шарт-шароитларидан етарли даражада фойдала-нилмокда, деб булмайди. Бу бошланган институционал ислохотларни мантикий якунига етказишни талаб этади.

Баркарор иктисодий усишнинг 5,0-6,0 фоиз оралитида таъминланиши мамлакатимиз ахолиси-нинг реал даромадларини узлуксиз ошириш ва турмуш даражасини сезиларли даражада яхши-лашга моддий асос яратади. Агар жамиятда яра-тилаётган ялпи даромадларнинг кайта таксим-ланиши самарали институционал механизмлар ёрдамида окилона таъминланса, бу даромадлар тенгсизлиги муаммосини юмшатиб, борган сари иктисодий бирликлар - давлат, хужалик субъект-лари хамда уй хужаликларининг узаро мутаносиб фаоллашувига кушимча шарт-шароит яратади. Бу узгаришлар ва тенденцияларни якин истикболда мустахкам конуниятга айлантириш лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

B к. ИКТИШДИЁТ НАЗАPИЯCИ ВА МАКРОИКТИШДИЁТ I ЭКОНОMИЧЕCКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА А У

Aдабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 7 фeвpaлдaги «Узбeкиcтoн Pecпyб-ликacини янaдa pивoжлaнтиpиш бyйичa Xapaкaтлap cтpaтeгияcи тyFpиcидa»ги ПФ-4947-coh фapмoни.

2. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил B ceнтябpдaги «Узбeкиcтoн Pecпyб-ликacидa Maъмypий иcлox1oтлap кoнцeпцияcини тacдиклaш тyFpиcидa»ги ПФ-S1BS-coн фap-мoни.

3. Нypeeв Р.М. Экoнoмичecкaя иcтopия Poccии ^пыт инcтитyциoнaльнoгo aнaлизa) : yчeб-нoe пocoбиe. I Р.М. Нypeeв, Ю.В. Лaтoв. 2-e изд., пepepaб. - М.: «КНОРУО», 2016. -C. 26B.

4. Хaнин Г.И. Экoнoмичecкaя иcтopия Poccии в нoвeйшee вpeмя. Poccийcкaя экoнoмикa в 1992-199B годы. - Нoвocибиpcк, 2014. -C. 1B6.

5. Куз^ц C. Coвpeмeнный экoнoмичecкий pocт: peзyльтaты иccлeдoвaний и paзмышлe-ния Нoбeлeвcкaя лeкция. II Нoбeлeвcкиe лaypeaты пo экoнoмикe: взгляд из Poc^^ Пoд peд. Ю.В.Якoвцa. - Œ6.: «Гyмaниcтикa». 2003. -C. 745.

6. Чeлoвeчecкoe paзвитиe. Учeбник. I Кoллeктив aвтopoв. 2-e издaниe. - Т.: УМЭД, ПРООН,

2011. -C. 64B.

7. Cyxapeв О.С институты, пoвeдeниe aгeнтoв и эффeктивнocть. II Жypнaл инcтитyциo-нaльныx иccлeдoвaний, 2016. B(1). -C. 54-71.

B. Taмбoвцeв В.Л. О paзнooбpaзии фopм oпиcaния инcтитyтoв. II ОНC: Общecтвeнныe нayки и coвpeмeннocть, 2004, №2. -C. 107-11B.

9. Нopт Д. Институты, инcтитyциoнaльныe измeнeния и фyнкциoниpoвaниe экoнoмики. - М.: ФЭК «Нaчaлa», 1997.

10. Олeйник А.Н. Инcтитyциoнaльнaя экoнoмикa: Учeбнoe пocoбиe. - М.: «Инфpa-M»,

2012. -C. 416.

11. Вoльчик В.В. Инcтитyциoнaльныe измeнeния: нa пути к coздaнию oбщeй тeopии. II Жypнaл инcтитyциoнaльныx иccлeдoвaний, 2012. 4(4). -C. 4-6.

12. Pыбинa З.В. Кoнцeпция oбщecтвeннo-экoнoмичecкoгo yклaдa: мoнoгpaфия. 2-e изд., crep. - М.: Бepлин: Диpeкт-Meдиa, 2017. -C. 20B.

ИКТИМД BA MОЛИЯ I ЭKОHОMИKД И ФИHAHCЫ 2019, B(12B)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.