CC BY
26Абдрахматов К.Е.
Институт сейсмологии НАН КР, г. Бишкек, Кыргызстан
Институт сейсмологии - «приручить» землетрясения
( к 60-летию Национальной Академии наук КР)
Институт сейсмологии (создан в 1975 г.) - ведущая научная организация в составе Национальной Академии наук Кыргызской Республики, изучающая сейсмические явления на территории страны и проводящая фундаментальные и прикладные исследования по проблеме обеспечения сейсмической безопасности. Он выполняет функции Национальной сейсмологической службы Кыргызской Республики, участвует в разработке нормативных документов по сейсмостойкому строительству и законов, направленных на защиту населения и территорий от природных катастроф.
Институт входит в мировую сеть сейсмологических наблюдений, имеет статус Координационного центра по сбору и обработке материала по землетрясениям Центральной Азии, составлению карт сейсмического районирования, является представителем Кыргызской Республики на экспертном уровне Организации Договора о Всеобъемлющем Запрещении Ядерных Испытаний (ОДВЗЯИ, ООН) и соучредителем Международного Геодинамического центра (ГО.С-ОРО) - Бишкекский прогностический полигон.
78° 79" 80' 81
Рисунок 1. Карта-схема сети сейсмического мониторинга ИС НАН КР: белыми треугольниками обозначены станции сети KNET, чёрными - станции сети KRNET.
В состав Института сейсмологии НАН КР входит 8 лабораторий, Центр обработки данных, Центр сейсмического мониторинга и Научно-исследовательский центр «СЕЙСМОСЕРВИС». Институт имеет свой веб-сайт (www.seismo.kg), где регулярно и оперативно сообщаются подробные данные о произошедших землетрясениях, представляется материал по вопросам сейсмологии, публикуется интернет-журнал «Вестник Института сейсмологии НАН КР».
Институтом подготовлено 11 докторов наук, из них - 5 избраны членами-корреспондентами НАН КР, и 32 кандидата наук; внедрено в народное хозяйство 72 научные разработки, получено 38 Патентов и Свидетельств, выпущены и распространены Памятки на кыргызском и русском языках для населения и школьников «Что делать до, во время и после землетрясения?».
Результаты научных и практических работ учёных ИС НАН КР обобщены в фундаментальных трудах, статья и тезисах докладов, изданных в республиканской и зарубежной печати. Среди них 83 монографии, в числе которых «Литосфера Тянь-Шаня» (колл. авт.), «Неотектоника Высокой Азии» (авт. И. Садыбакасов), «Геофизические поля, глубинное строение и сейсмичность Тянь-Шаня» (авт. Ф.Н. Юдахин), «Влияние сейсмотектонических структур и инженерно-геологических условий на характер проявления землетрясений» (колл. авт.), «Детальное сейсмическое районирование Восточной Киргизии» (колл авт.), «Морфоструктуры и новейший тектогенез Тянь-Шаня» (авт. О.К. Чедия), «Землетрясения Тянь-Шаня: магнитуда, сейсмический момент и энергетический класс» (авт. Э. Мамыров), «Земная кора и верхняя мантия Тянь-Шаня в связи с геодинамикой и сейсмичностью» (колл.авт.), «Геологические основы сейсмического районирования Иссык-Кульской впадины» (колл. авт.), «Атлас пиковых ускорений сильных землетрясений и законы затухания пиковых ускорений сейсмогенных зон» (колл. авт.), «Активные разломы Тянь-Шаня» (авт. Абдрахматов К.Е), «Сейсмология Тянь-Шаня» (авт. Корженков А.М.), «Сейсмичность и сейсмотектоническая деформация юго-западной Киргизии и сопредельных территорий» (авт. А.М. Муралиев), «Геодинамика Таласо-Ферганского разлома Тянь-Шаня и стихийные бедствия на территории Центральной Азии» (колл. авт.), «Внутриконтинентальное горообразование и сейсмическая опасность на примере Тянь-Шаня» (авт. К.Е. Абдрахматов).
Институт участвовал и участвует в выполнении ряда государственных программ, таких как «Год гор», «Национальная стратегия устойчивого человеческого развития», «Сейсмическая безопасность в Кыргызской Республике на 2012-2015 гг.».
Наряду с большим объёмом фундаментальных исследований по важнейшим научно-техническим проблемам Институтом ежегодно выполняются хоздоговорные работы для МЧС КР, Государственного Агентства по строительству и жилищному хозяйству КР, и различным организациям. Начиная с 1995 г., сотрудники Института активно работают по проектам, финансируемым грантами из фондов Сороса, МНТЦ, НАТО, INTAS, COMEUP, INCO, CRDF и международным проектам: «Геодинамика внутриконтинентальных орогенов и геоэкологические проблемы» (Россия, США, Казахстан, Кыргызстан), «Оценка сейсмической опасности стран Центральной Азии» (в рамках межправительственного соглашения стран СНГ), «Снижение рисков стихийных бедствий» в контексте Международной стратегии по уменьшению опасностей бедствий и Хиотской рамочной программы действий.
На базе ИС были проведены Всесоюзные конференции «Геолого-геофизические методы исследования в сейсмоопасных зонах» (1984 г.) и «Геотермия сейсмичных и асей-смичных зон» (1991 г.); Международный семинар в рамках ЮНДРО ПРООН по изучению сейсмической опасности (1988 г.); Международный аэрокосмический эксперимент «Тянь-Шань-Интеркосмос-88», Международный симпозиум «Современные проблемы геодинамики и геоэкологии внутриконтинентальных орогенов» (2011 г.), посвящённый 100-летию Кебинского катастрофического землетрясения 1911 г.
Учёные Института тесно сотрудничает с коллегами стран ближнего и дальнего зарубежья (России, Китая, США, Норвегии, Англии, Австрии, Бельгии, Франции, Германии, Италии, Японии, Казахстана, Таджикистана, Узбекистана), участвуют с докладами на международных конференциях и симпозиумах.
Большое внимание уделяется подготовке молодых научных кадров - через аспирантуру, стажировки в сейсмологических центрах США, Германии, России, Казахстана. Ведущие учёные Института ведут лекционные и практические занятия в крупнейших ВУЗах страны -КРСУ, КГУСТА, КТУ. При Институте открыт Специализированный совет по защите
кандидатских диссертаций и действует ежегодная Международная школа для студентов и молодых специалистовпо изучению скальных оползней.
Накопленный опыт и высокоэффективные результаты научно-исследовательских работ позволили Институту акцентировать свои приоритетные направления на:
■ оценке сейсмической опасности территории Кыргызской Республики и отдельных её регионов (цель - построение карт сейсмического районирования);
■ разработке и реализации рационального комплекса методов прогноза сильных землетрясений (цель - построение карт вероятной сейсмической опасности территории КР на определённые периоды времени и выделение наиболее сейсмоопасных районов и участков - зон РОЗ);
■ вероятностной оценке сейсмической опасности и сейсмического риска территории городов, населённых пунктов и площадок строительства объектов различного назначения; определении параметров сейсмических воздействий на грунты и сооружения (цель - построение карт сейсмического микрорайонирования, сейсмического риска, разработка СНиПов);
■ разработке и внедрении практических рекомендаций по снижению социального, экономического и экологического ущерба от землетрясений.
Важнейшее достижение Института - это активно действующие научные школы, объединяющие учёных высокого уровня, комплексность фундаментальных и прикладных исследований.
Научная сейсмологическая школа Кыргызстана была заложена академиком Е.А. Розовой и продолжена её учениками, среди которых чл.-корр. НАН КР Т.М. Сабитова, к. ф-м. н. Б.И. Ильясов, к.т.н. К.Д. Джанузаков, к. ф-м. н. В.П. Грин, к.т.н. Ш.Д. Дуйшеналиев, д. ф-м. н. Т.Я. Беленович, к. ф-м. н. А.Г. Фролова, Т.А. Лопатина, З.А. Меджитова и многие другие. Ими выполнены «пионерские» работы по изучению сейсмического режима территории Кыргызстана и литосферы Тянь-Шаня, составлению каталогов, карт сейсмического районирования территорий городов и гидросооружений, региональных и локальных годографов для отдельных районов, созданию сейсмологической сети мониторинга. В 2003 г. завершена большая работа по составлению Каталога сильных землетрясений (М > 4.8) Кыргызстана и сопредельных территорий с древнейших времён (250 г. н. э.) по 2002 г. на основе обработки инструментальных и макросейсмических данных. Уникальность каталога заключается в том, что в него включены уточнённые (обновлённые) данные по землетрясениям, приведены макросейсмические описания последствий разрушительных сейсмособытий и пространственные цифровые модели изосейст этих природных явлений со списком балльности в пунктах.
В последние годы широкое развитие в Институте получили сейсмотомографические исследования земной коры и верхней мантии с применением современных компьютерных программ (Т.М. Сабитова). Это позволило выйти на новый уровень понимания процессов геодинамики Тянь-Шаня и прийти к выводу о приуроченности сильных землетрясений (М > 6) к зонам с наибольшими градиентами скорости - протяжённые нижнекоровые волноводы.
Рисунок 2. Схема распределения волноводных зон (глубина от 0 до 60 км).
В Институте сформировалась одна из сильнейших школ сейсмотектоники Центральной Азии, обеспечивающая геолого-геофизическую основу сейсмического районирования и определения оценки сейсмической опасности. У её истоков стояли чл.- корр. НАН КР В.И. Кнауф, чл.-корр. НАН КР Ф.Н. Юдахин, д. г-м. н. О.К. Чедия, к.г-м.н. А.К.Трофимов, к. г-м. н. Е.В. Христов. Сейчас это научное направление возглавляет д. г-м. н., профессор К.Е. Абдрахматов. На основании имеющегося опыта и фактических данных авторами этого направления были предложены новые научно-методические разработки, учитывающие специфические для нашей Республики сейсмичность и сейсмотектонику, что нашло отражение в многочисленных статьях и специальной монографии «Детальное сейсмическое районирование в горных областях» (1984 г.). Исследования кинематики и динамики новейших и доновейших структур Тянь-Шаньского орогена, структурно-вещественного состава среды возникновения очагов землетрясений (сейсмогенные слои) позволили научно обосновать выделение зон возникновения ожидаемых землетрясений (зоны ВОЗ) и усовершенствовать методику сейсмического районирования. Большое внимание учёными этой школы уделяется палеосейсмологическому методу исследования (А.М. Корженков, Т.А. Чаримов, А. Джумабаева), позволяющему получать сведения о силе, месте и времени древних землетрясений, по которым не было свидетелей среди живых людей и о которых не сохранилось никаких описаний. Одно из последних достижений сейсмотектонической школы - составление и издание новой Карты сейсмического районирования территории Кыргызской Республики масштаба 1:1000000 (2011 г.), которая внедрена в практику сейсмостойкого проектирования и строительства и проведения превентивных мероприятий службами МЧС КР.
Рисунок 3. Карта сейсмического районирования территории Кыргызской Республики.
Под руководство д. г-м. н. Э. Мамырова проводятся научные исследования по разработке теоретических основ статистики землетрясений и взаимосвязи основных параметров очагов коровых землетрясений. Представители этого направления впервые доказали - статистика землетрясений подчиняется основному закону статистической физики - распределению Максвелла-Больцмана, что создаёт фундаментальную основу для разработки методов прогноза землетрясений. Практическим выходом работ этой школы стало создание карт вероятной сейсмической опасности территории Кыргызстана, на которых выделены наиболее сейсмоопасные зоны и районы в различные периоды времени.
Большое прикладное значение имеют фундаментальные исследования в области инженерной сейсмологии и сейсмического микрорайонирования (А.Т. Турдукулов, Ш.Д. Дуйшеналиев, М.П. Камчыбеков). Основное направление работ - определение количественных параметров сейсмических воздействий на грунты и сооружения, создание сейсмической модели реальной среды на основе геологического и инженерно-геологического материалов, усовершенствование методик составления карт сейсмического микрорайонирования (СМР) с переходом к оценке сейсмического риска. На настоящий момент учёными этого направления построены и внедрены карты СМР территорий городов Бишкек, Ош, Нарын, Каракол, Токмак, Джалал-Абад. Талас и др. населённых пунктов, площадок строительства гидротехнических сооружений (Папанского, Кировского, Ортотокойского, Токтогульского водохранилищ).
Мар и[ Зештш 2огта^оп 1ог ^¡ЕЪкак
!
Рисунок 4. Карта сейсмического микрорайонирования территории г. Бишкек.
В Институте получили развитие прогностические геомагнитные и электрометрические исследования (Э.Ш. Шакиров, В.Н. Погребной, В.В. Гребенникова), которые показали, что в периоды подготовки землетрясений 12-13 энергетических классов происходят изменения аномалий магнитного поля и электропроводности горных пород. С целью проведения сейсмического районирования по данным аномального магнитного поля (ДТ)а и гравитационного поля (Дg)а составлены карты зон ВОЗ Кыргызского Тянь-Шаня ина основе комплексной интерпретации геофизических данных определены углы падения и глубина проникновения крупных сейсмических изломов.
Последовательно в Институте сейсмологии развиваются работы по геохимическим и гидродинамическим методам прогноза землетрясений (Э. Мамыров, Дж. Кендирбаева), на основании которых сделаны выводы, что в вариациях химического состава, температуры, дебита и уровня подземных вод наблюдаются устойчивые гармонические колебания; в периоды подготовки землетрясений (в радиусе 10-200 км от точки наблюдения) происходят изменения амплитуды устойчивых гармоник и проявляются случайные сигналы за 1-60 дней до события.
Значительное место в прогностических исследованиях Института занимают исследования, основанные на анализе сейсмологического материала (Б.И. Ильясов, М. Омуралиев, А.М. Муралиев). Установлено, что сейсмические затишья проявляются в очаговой зоне перед подавляющим большинством ощутимых землетрясений, в периоды которых наблюдаются критические значения отношений Ур/У8, повышение значения этого параметра является предвестниковым эффектом предстоящего события с М > 4.5; плотность эпицентров слабых землетрясений имеет тенденцию к пространственной устойчивости, которая отражает границы сейсмогенерирующих зон. Изучение фокальных механизмов землетрясений позволяет выявить направления действия и типы подвижек в очагах, следить за напряжённым состоянием земной коры Кыргызского Тянь-Шаня.
Территория Кыргызстана характеризуется высокой сейсмичностью. Здесь происходили, происходят и будут происходить землетрясения, в том числе и катастрофические. Поэтому готовность Института к стихии на основе точного прогнозирования и построения высокоинформативных карт вероятной сейсмической опасности и сейсмического риска может привести к существенному сокращению числа жертв и уровню материального ущерба.
Абдрахматов К.Е.
КР УИАнын Сейсмология институту, Бишкек, Кыргызстан
Сейсмология институту - жер титирввлврдY «колго квндYPYп алуу»
(КРнын Улуттук илимдер академиясынын 60 жылдыгына карата)
Сейсмология институту (1975-жылы тузулген) - елкенун аймагындагы сейсмикалык кубулуштарды изилдеечу жана сейсмикалык коопсуздукту камсыздоо маселелери боюнча фундаменталдык жана колдонмо изилдеелерду жургузуучу Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын курамындагы алдьщкы илимий уюм. Ал Кыргыз Республикасынын Улуттук сейсмологиялык кызматынын милдеттерин аткарат, сейсмикалык жактан туруктуу курулуштар боюнча ченемдик документтерди, калкты жана аймактарды жаратылыш кырсыктарынан коргоого багытталган мыйзамдарды иштеп чыгууга катышат.
Институт сейсмологиялык байкоо жургузуулердун дуйнелук туйунуне кирет, Борбордук Азиядагы жер титиреелер боюнча материалдарды топтоо жана иштеп чыгуу, сейсмикалык райондоштуруу карталарын тузуу боюнча Координациялоочу борбор статусуна ээ, Ядролук Сыноолорду Бардык жагынан Тыюу салуу женунде Келишим Уюмундагы (ЯСБТКУ, БУУ) Кыргыз Республикасынын эксперттик децгээлдеги екулу жана Эл аралык Геодинамикалык борбор (IRC-GPG) - Бишкек божомолдоо полигонунун тец уюштуруучусу болуп саналат.
1-сур. КР УИАнын СИнун сеймикалык мониторинг туйунунун карта-схемасы: ак уч бурчтуктар менен К№ЕТ туйунунун станциялары белгиленген, каралары менен - КККБТ туйунунун станциялары.
КР УИАнын Сейсмология институтунун курамына 8 лаборатория, Маалыматтарды иштеп чыгуу борбору, Сеймикалык мониторинг борбору жана «СЕЙСМОСЕРВИС» илимий-изилдее борбору кирет. Институттун езунун веб-сайты бар (www.seismo.kg), анда мезгил-мезгили менен жана ыкчам турде болуп еткен жер титирелер боюнча кецири маалыматтар берилет, сейсмология маселелери боюнча материалдар сунушалат, «КР УИАнын Сейсмология институтунун Жарчысы» интернет-журналы жарыяланат.
Институт тарабынан 1 1 илимдин доктору даярдалган, анын ичинен - 5 доктор КР УИАнын муче-корреспонденти болуп шайланышкан, жана 32 илимдин кандидаты
40"
39
даярдалган; эл чарбачылыгына 72 илимий ачылыштар киргизилген, 38 Патент жана КYбeлYктeр алынган, «Жер титирегенге чейин, ошол маалда жана андан кийин эмне кылуу керек?» аталышында калк жана мектеп окуучулары YЧYн кыргыз жана орус тилдеринде колдонмолор чыгарылган жана таркатылган.
КР УИАнын Сейсмология институтунун окумуштууларынын илимий жана практикалык иштеринин жыйынтыктары фундаменталдуу эмгектерде, макалаларда жана докладдардын тезисинде жалпылаштырылган, алар республикалык жана чет элдик басылмаларда жарык кeрYшкeн. Алардын ичинде 83 монография бар, алардын ичинен атап кетсек: «Тянь-Шандын литосферасы» (авторлор жамааты), «Бийик Азиянын неотектоникасы» (авт. И. Садыбакасов), «Тянь-Шандын геофизикалык талаалары, терецдик курулуштары жана сейсмикалуулугу» (авт. Ф.Н. Юдахин), «Жер титирeeлeрдYн кeрYHYY мYнeзYнe сейсмотектоникалык структуралардын жана инженердик-геологиялык шарттардын тийгизген таасирлери» (авторлор жамааты), «Чыгыш Кыргызстандын деталдаштырылган сейсмикалык райондоштурулушу» (авторлор жамааты), «Тянь-Шандын морфоструктурасы жана жацы тектогенези» (авт. О.К. Чедия), «Тянь-Шандын жер титирeeлeрY: магнитудасы, сейсмикалык учуру жана энергетикалык классы» (авт. Э. Мамыров), «Геодинамикага жана
сейсмикалуулукка байланыштуу Тянь-Шандын жер кыртышы жана жогорку мантиясы» (авторлор жамааты), «Ысык-Кeл ойдуцунун сейсмикалык райондоштурулушунун геологиялык негиздери» (авторлор жамааты), «КYчтYY жер титирeeлeрдYн эц жогорку ылдамдатылыштарынын атласы жана сейсмогендYY зоналардын эц жогорку ылдамдашынын басацдоо мыйзамдары» (авторлор жамааты), «Тянь-Шандын активдYY жарыктары» ( авт. Абдрахматов К.Е), «Тянь-Шандын сейсмологиясы» (авт. Корженков А.М.), «ТYштYк-чыгыш Кыргызстандын жана ага чектеш аймактардын сейсмикалуулугу жана сейсмотектоникалык деформациялануусу» (авт. А.М. Муралиев), «Тянь-Шандын Талас-Фергана жарыгынын геодинамикасы жана Борбордук Азиянын аймагындагы жаратылыш кырсыктары» (авторлор жамааты), «Тянь-Шандын мисалында континент ичиндеги тоо тYЗYЛYYCY жана сейсмикалык коркунуч» (авт. К.Е. Абдрахматов).
Институт «Тоо жылы», «Адамдын туруктуу eнYГYYCYHYн улуттук стратегиясы», «Кыргыз Республикасындагы 2012-2015-жылдарга каралган сейсмикалык коопсуздук» сыяктуу бир катар мамлекеттик программаларды аткарууга катышкан жана катышып жатат.
МаанилYY илимий-техникалык кeйгeй маселелер боюнча фундаменталдык изилдeeлeрдYн чоц кeлeмY менен катар Институт тарабынан жыл сайын КР ЭКМи, КР Курулуш жана турак-жай чарбачылыгы мамлекеттик агенттиги жана ар тYPДYY уюмдар YЧYн чарбалык келишимдик иштер аткарылууда. 1995-жылдан тартып, Институттун кызматкерлери Сорос фонду, МНТЦ, НАТО, ¡МАЯ, СОМЕЦР, INCO, CRDF фонддору жана эл аралык долбоорлордон каржылануучу тeмeнкY долбоорлордо активдYY эмгектенYYДe: «Ички континенталдык орогендердин геодинамикасы жана геоэкологиялык кeйгeйлeр» (Россия, АКШ, Казакстан, Кыргызстан), «Борбордук Азия eлкeлeрYHYн сейсмикалык коркунучтарына баа берYY» (КМШ eлкeлeрYHYн eкмeттeр аралык макулдашуусунун алкагында), «Жаратылыш кырсыктарынын тобокелдиктерин тeмeндeтYY» Кырсыктардын коркунучтуулуктарын тeмeндeтYY боюнча эл аралык стратегиянын жана АракеттенYYHYн Хиот алкактык программасынын контекстинде.
СИнун базасында БYткYЛ союздук конференциялар eткeрYЛгeн: «Сейсмикалык коркунучтуу зоналардагы изилдeeлeрдYн геологиялык-геофизикалык ыкмалары» (1984-ж.) жана «Сейсмикалуу жана асейсмикалуу зоналардын геотермиясы» (1991-ж.); ПРООНдун ЮНДРО алкактарындагы сейсмикалык коркунучтарды изилдee боюнча эл аралык семинар (1988-ж.); «Тянь-Шань-Интеркосмос-88» Эл аралык аэрокосмикалык эксперимент, 1911-жылдагы Кемин катастрофалуу жер титирeeсYHYн 100 жылдыгына арналган «Континентал ичиндеги орогендердин геодинамикасынын жана геоэкологиясынын учурдагы кeйгeй маселелери» Эл аралык симпозиуму (2011-ж.).
Институттун окумуштуулары жакынкы жана алыскы чет мамлекеттердеги (Россия, Кытай, АКШ, Англия, Бельгия, Франция, Германия, Италия, Япония, Казакстан, Тажикстан, Эзбекстан) кесиптештери менен тыкыз кызматташууда, илимий докладдары менен эл аралык конференцияларга жана симпозиумдарга катышышууда.
Эте кеп кецул жаш илимий адистерди - аспирантура, АКШнын, Германиянын, Россиянын, Казакстандын сейсмологиялык борборлорунда стажировкалар аркылуу даярдоого бурулууда. Институттун алдыцкы окумуштуулары елкенун ири ЖОЖдорунда - КРСУ, КГУСТА, КТУда лекциялык жана практикалык сабактарды алып барышууда. Институттун алдында кадидаттык диссертацияларды коргоо боюнча адистештирилген кецеш ачылган жана жыл сайын етуучу Студенттер жана жаш адистер учун аскаларда боло турган кечкулерду изилдее боюнча эл аралык мектеп иш алып барат.
Жыйналган тажрыйба жанаилимий-изилдее иштеринин жогорку натыйжалуу жыйынтыктары Институтка езунун артыкчылыктуу багыттарын теменкулерге топтоого мумкундук берген:
■ Кыргыз Республикасынын аймагында жана анын айрым белуктерундегу сейсмикалык коркунучка баа беруу (максаты - сейсмикалык райондоштуруу картасын тузуу);
■ кучтуу жер титиреелерду божомолдоо ыкмаларынын рационалдуу комплексин иштеп чыгуу жана иш жузуне ашыруу (максаты - КР аймагындагы мумкун болгон сейсмикалык коркунучтун белгилуу убакыт мезгилдерине карата карталарын тузуу жана езгече сейсмикалык коркунучтуу райондорду жана зоналарды - РОЗдордун зоналарын белуу);
■ шаарлардын, калктуу пункттардын жана курулуш аянттарынын аймактарында ар турдуу багыттагы курулуш объекттеринин сейсмикалык коркунучтуулугуна жана сейсмикалык тобокелдигине мумкундук баасын беруу; кыртыштарга жана курулуштарга карата сейсмикалык таасир керсетуу параметрлерин аныктоо (максаты - сейсмикалык микрорайондоштуруунун, сейсмикалык тобокелдиктин карталарын тузуу, санитардык ченемдерди жана эрежелерди иштеп чыгуу);
■ жер титиреелерден келтириле турган социалдык, экономикалык жана экологиялык зыяндарды темендетуу боюнча практикалык сунуштарды иштеп чыгуу жана колдонууга киргизуу.
Институттун маанилуу жетишкендиги - бул активдуу иш алып барып жаткан, жогорку даражадагы илимпоздордун, фундаменталдык жана колдонмо изилдеелерунун башын бириктирген илимий мектептер.
Кыргызстандын илимий сейсмологиялык мектеби академик Е.А. Розова тарабынан туптелген жана анын окуучулары тарабынан улантылган, алардын ичинде КР УИАнын муче-корр. Т.М.Сабитова, ф.-м.и.к. Б.И. Ильясов, т.и.к. К.Д. Джанузаков, ф-м. и.к. В.П. Грин, т.и.к. Ш.Д. Дуйшеналиев, ф-м.и.к Т.Я. Беленович, ф-м.и.к. А.Г. Фролова, Т.А. Лопатина, З.А. Меджитова жана башка кептер бар. Алар тарабынан Кыргызстандын аймагынын сейсмикалык режимин жана Тянь-Шандын литосферасын изилдее боюнча «пионердик» иштер аткарылган: каталогдор, шаарлардын жана гидрокурулуштардын аймактардын сейсмикалык райондоштуруунун карталары, айрым райондор учун аймактык жана локалдуу годографтары, мониторинг жургузуунун сейсмологиялык туйуну тузулген. 2003-жылы инструменталдык жана макросейсмикалык маалыматтарды иштеп чыгуунун негизинде Кыргызстандын жана ага чектеш аймактардын байыркы убактардан (б.э. 250-ж) тартып 2002-жылга чейинки кучтуу жер титиреелерунун каталогун тузуу боюнча зор иш аякталган. Каталогдун уникалдуулугу ага жер титиреелер боюнча такталган (жацыртыл-ган) маалыматтардын киргизилгендиги, талкалоочу сейсмоокуялардын кесепеттеринин макросейсмикалык суреттелушунун жана бул жаратылыш кубулуштарынын пункттар-дагы баллдарынын тизмеси менен изосейсттеринин мейкиндик сандык улгусу келтирилгендигинде камтылып турат.
Акыркы жылдарда Институтта жер кыртышынын жана анын устуцку мантиясынын заманбап компьютердик программаларды колдонуу менен сейсмотомографиялык
изилдeeлeрдY жYргYЗYY кецири eнYгe баштаган (Т.М. Сабитова). Бул Тянь-Шандын геодинамикасынын процесстерин TYШYHYYHYH жалпы децгээлине чыгууга жана кYчтYY жер титирeeлeрдYн (М > 6) ылдамдыктын эц чоц градиенттери бар зоналарына - узартылган тeмeнкY кабаттык толкун eткeрYYЧYлeргe кeнYккeндYГY жeнYндe корутундуга келYYгe мYмкYндYк берген.
2-сур.Толкун eткeрYYЧY зоналардын бeлYштYPYЛYY схемасы (терецдиги 0дeн 60 кмге чейин).
Институтта Борбордук Азиядагы сейсмотектониканын эц кYчтYY мектептеринин бири тYптeлгeн, ал сейсмикалык райондоштуруунун геологиялык-геофизикалык негизин жана сейсмикалык коркунучка баа берYYHY аныктоону камсыздайт. Аны тYптeeнYн башатында КР УИАнын мYчe-корр В.И. Кнауф, КР УИАнын мYчe-корр. Ф.Н. Юдахин, г-м. и.к. О.К. Чедия, г-м.и.к. А.К.Трофимов, г-м.и.к Е.В. Христовтор турушкан. Азыркы учурда бул илимий багытты г-м.и.к., профессор К.Е. Абдрахматов жетектейт. Бул багыттын авторлору тарабынан колдо болгон тажрыйбанын жана факт жYЗYндeгY маалыматтардын негизинде биздин республикабыз YЧYн eзгeчeлYY болгон сейсмикалуулуктун жана сейсмотектониканын жацы илимий-методикалык иштеп чыгаруулар сунушталган, бул ^п сандагы макалаларда жана «Тоолуу областтардагы деталдаштырылган сейсмикалык райондоштуруу» (1984-ж.) аталышындагы атайын монографияда чагылдырылган. Тянь-Шань орогенинин жацы жана жацыга чейинки структураларынын кинематикасын жана динамикасын, жер титирee очокторунун (сейсмологиялык катмарларынын) пайда болуу чeйрeсYHYн структуралык-заттык курамын изилдeeлeр илимий жактан кYTYЛYп жаткан жер титирeeлeрдYн (ИКЖ зоналары) бeлYHYY зоналарын илимий негиздeeгe жана сейсмикалык райондоштуруу методикасын eркYндeтYYгe шарт TYЗДY. Бул мектептин окумуштуу илимпоздору тирYY адамдардын арасында кYбeлeрY болбогон жана алар тууралуу эч кандай CYрeттeeлeр сакталып калбаган байыркы жер титирeeлeрдYн KYЧY, орду жана убактысы тууралуу маалыматтарды алууга MYMKYHДYK бере турган изилдeeлeрдYн палеосейсмологиялык ыкмасына чоц кeцYЛ бeлYшeт (А.М. Корженков, Т.А. Чаримов, А. Джумабаева). Сейсмотектоникалык мектептин акыркы жетишкендиктеринин бири - Кыргыз Республикасынын аймагынын 1:1000000 масштабындагы сейсмикалык райондоштуруу-нун жацы картасын TYЗYY жана басып чыгаруу (2011-ж.) болуп саналат, ал сейсмотуруктуу долбоорлоо жана курулуштар, ошондой эле КР ЭКМинин кызматтары тарабынан превентивдYY иш-чараларды eткeрYYДe колдонууга киргизилген.
3-сур. Кыргыз Республикасынын аймагынын сейсмикалык райондоштурулушунун картасы.
Г.-м.и.к. Э. Мамыровдун жетекчилиги астында жер титирeeлeрдYн статистикасынын теоретикалык негиздерин жана жер кабыгындагы жер титирeeлeрдYн очокторунун негизги параметрлеринин eз ара байланышын иштеп чыгуу боюнча илимий изилдeeлeр жYргYЗYЛYYДe. Бул багыттын eкYлдeрY биринчилерден болуп тeмeнкYлeрдY далилдешкен - жер титирeeлeрдYн статистикасы статистикалык физиканын негизги мыйзамына - Максвелл-Больцмандын бeлYштYPYЛYШYнe баш ийет, бул жер титирeeлeрдYн божомолунун ыкмаларын иштеп чыгуу YЧYн фундаменталдуу негиздерди тYзeт. Бул мектептин иштеринин практика жYЗYндe чыгышы болуп Кыргызстандын аймагынын мYмкYн болгон сейсмикалык коркунучунун картасын тYЗYY эсептелген, анда убакыттын ар кандай мезгилдериндеги эц eзгeчe сейсмикалуу коркунучтуу зоналар жана райондор бeлYHYп кeрсeтYЛгeн.
Инженердик сейсмология жана сейсмологиялык микрорайондоштуруу тармагындагы фундаменталдык изилдeeлeр ири колдонмо мааниге ээ (А.Т. Турдукулов, Ш.Д. Дуйшеналиев, М.П. Камчыбеков). Иштердин негизги багыты -кыртыштарга жана курулуштарга сейсмикалык таасир кeрсeтYYHYн сандык параметрлерин аныктоо, геологиялык жана инженердик-геологиялык материалдардын негизинде сейсмикалык YЛГYCYH тYЗYY, сейсмикалык тобокелдикке баа берYYгe карата eтYY менен сейсмикалык микрорайондоштуруу (СМР) карталарын тYЗYY ыкмаларын eркYндeтYY. Учурда бул багыттын окумуштуулары тарабынан Бишкек, Ош, Нарын, Каракол, Токмок, Жалал-Абад, Талас шаарларынын жана башка калктуу пункттардын, гидротехникалык курулуштардын (Папан, Киров, Орто-Токой, Токтогул суу сактагычтарынын) аймактарынын СМР карталары тYЗYЛгeн жана колдонууга киргизилген.
Мар бе ¡цеп ¡с гогтИип ■ Й!&Ькек
4-сур. Бишкек ш. аймагынын сейсмикалык микрорайондоштуруунун картасы.
Институтта божомолдоочу геомагниттик жана электромагниттик изилдeeлeр eнYктYPYЛгeн (Э.Ш. Шакиров, В.Н. Погребной, В.В. Гребенникова), алар, 12-13 энергетикалык класстагы жер титирeeлeрдYн даярдалуу мезгилдеринде тоо тектеринин магниттик талааларынын жана элекетр eткeрYмдYYЛYГYHYн аномалияларынын eзгeрYYCY жYрe тургандыгын кeрсeтYшкeн. Аномалдуу магнит талаасынын (ДТ)а жана гравитациялык талаанын (А§)а маалыматтары боюнча сейсмикалуу райондоштурууну жYргYЗYY максатында Кыргыз Тянь-Шанынын ВОЗ зоналарынын карталары тYЗYЛгeн жана геофизикалык маалыматтарды комплекстYY интерпретациялоонун негизинде ири сейсмикалык жаракалардын кулоо бурчтары жана кирYY терецдиктери аныкталган.
Сейсмология институтунда ыраатуулук менен акырындан жер титирeeлeрдYн геохимиялык жана гидродинамикалык ыкмалары боюнча иштер eнYктYPYЛYYДe (Э. Мамыров, Дж. Кендирбаева), алардын негизинде жер алдындагы суулардын химиялык курамынын, температурасынын, дебитинин жана децгээлинин вариацияларында туруктуу гармониялуу олку-солку болуулар байкала тургандыгы тууралуу корутундулар жасалган; жер титирeeлeр даярдалып жаткан мезгилдерде (байкоо чекитинен 10-200 км радиуста) туруктуу гармоникалардын амплитудасынын eзгeрYYлeрY жYрeт жана окуя болгонго чейинки 1-60 KYHДYH ичинде кокустук сигналдары кeрYнeт.
Институттун божомолдоо изилдeeлeрYндe олуттуу орунду сейсмологиялык материалдарды талдоого алууга негизделген изилдeeлeр ээлешет (Б.И. Ильясов, М. Омуралиев, А.М. Муралиев). Сейсмикалык тынчып калуу олуттуу сезиле турган жер титирeeлeрдYн алдында кeпчYЛYк учурда очок зоналарында кeрYнeт, алардын мезгилдеринде Ур/У8 катыштарынын критикалык жогору маанилери байкалат, бул параметрдин маанилеринин жогорулашы М > 4.5 тен тартып боло турган окуянын эффектинин алдын алып кабар берYYЧYCY болуп саналат; алсыз жер титирeeлeрдYн эпиборборлорунун жыштыгы мейкиндик туруктуулукка карата тенденцияга ээ, ал сейсмогенерациялануучу зоналардын чектерин чагылдырып тура тургандыгы аныкталган. Жер титирeeлeрдYн фокалдуу механизмдерин изилдee кыймылдын багытын жана очокторундагы жылышуулардын типтерин аныктоого, Кыргыз Тянь-Шанынын жер кыртышынын чыцалган абалына байкоо салып турууга MYMKYHДYK берет.
Кыргызстандын аймагы жогорку сейсмикалуулугу менен мYнeздeлeт. Бул жерде жер титирeeлeр болуп келген, болуп жатат жана боло бермекчи, анын ичинде катастро-фиялуулары дагы бар. Ошондуктан так божомолдоо жана MYMKYH болгон сейсмикалык коркунучтун жана сейсмикалык тобокелдиктин жогорку маалыматтык карталарын TYЗYYHYH негизинде жаратылыш кырсыгына даяр болушу курмандыктардын санын жана материалдык чыгымдардын децгээлин олуттуу кыскартууга алып келиши ыктымал.
