Научная статья на тему 'ИНСОНДА ИЖОДИЙ ЖАРАЁН МОҳИЯТИ ВА УНИНГ ПСИХОЛОГИЯСИ'

ИНСОНДА ИЖОДИЙ ЖАРАЁН МОҳИЯТИ ВА УНИНГ ПСИХОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
241
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИНСОНДА ИЖОДИЙ ЖАРАЁН МОҳИЯТИ ВА УНИНГ ПСИХОЛОГИЯСИ»

Инсонда ижодий жараён мох,ияти ва унинг психологияси

Остонова Гулшод Раззоковна

БДУ Педагогика факультети "Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси" кафедраси ук;итувчиси Г.Р.

Остонова qulshod.ostonova.82@mail.ru

Ижод - бу онгнинг олий даражаси, фаолиятнинг юк;ори ва анча мураккаб шакли булиб, у инсонга х,осдир. Ижод инсоннинг барча психик жараёнларни, барча билим, малака, барча х,аётий тажриба, ах,лок;ий, жисмоний кучини мобилизацияси натижасида оригинал ва тарихий-ижтимоий, бетакрор сифат янгиликлари булиб тугилувчи муъжизадир. Санъатда, шу жумладан тасвирий санъатда х,ам ижоднинг натижаси бадиий асар яратишдан иборат булади. Яъни, объектив борлик;ни махсус шаклдаги хусусиятларини бадиий образлар тарзида акс эттиришдир. Хак;ик;ий санъат асари - узида бадиий образ шаклида х,али бунгача булмаган янгиликни яратилиши х,исобланади. Бадиий ижод эса ижодий жараён орк;али амалга оширилади. Бунда рассом гоявий-бадиий мазмунни жам этган х,олда тугал бадиий асар яратади. Ижод ва ижодий жараёнлар худди фандагидек санъатда х,ам узининг мураккаб куринишлари ва хусусиятлари билан ажралиб туради. Шу билан бирга, хар к;андай ижодий жараёндагидек умумий, объектив к;онуниятларга эгадир. Шундай булсада, ижодий иш усули ва йулларини умумлаштириш ва тавсифлаштириш мумкин. Бадиий ижоднинг мох,иятини очиб бериш, хусусан, ижод фаолиятининг структуравий факторларга булиниши масаласида к;изик;арли гоялар илгари сурилган, улар «ижоднинг кучи», «ижоднинг компонентлари» ва бошк;алар булиб, у ПЛ.Ермаш томонидан утказилган «Санъатнинг ижодий табиати» тадк;ик;отида берилган. Бадиий ижоднинг кучи ва компонентлари ПЛ.Ермашнинг фикрича гносеологик маънода бир эмас. Ижоднинг кучи бу шахснинг субъектив, рух,ий ва амалий к;обилияти, бадиий ижод жараёнининг «механизми» х,исобланади, ижод компоненти эса бу рассом рух,ий оламининг мазмунли элементлари, яъни, ижоднинг «курилиш материали» х,исобланади. Ижоднинг кучи ПЛ.Ермашнинг баёнича «Рух,ий ва амалий к;обилиятлар» (мех,нат, х,ох,иш, илх,ом, х,иссиёт, х,отира, тафаккур, сезгирлик, х,аёл, бадиий талант) инсоннинг рух,ий х,аётини психик жараёнлари шаклида; (х,ох,иш, сезги, эрк); билиш жараёнлари (шахе психологияси, фаолият, эътибор) ва инсоннинг индивидуал-психик хусусиятлари (темперамент, характер, к;обилият) психик х,аётини намоён этади.Шунингдек билиш жараёнлари - (идрок, х,отира, тасаввур, х,аёл, сезги, тафаккур ва нутк;) кабилар ёрдамида х,ам амалга ошиб боради. К|обилиятлар - деб шахснинг фаолиятини конкрет турининг юк;ори даражада бажаришнинг шарти булган психик ва сифат хусусиятлари тушунилади. К|обилиятлар шахснинг индивидуал-психик хусусиятларига киритилади. К|обилиятлар умумий у ёки бу даражада фаолиятнинг барча турларида намоён булувчи инсоннинг махсус фаолиятининг алох,ида турларида намоён булувчи (бадиий, мусик;авий, математик, техникавий, муомилавий) турларига ажратилади. К|обилиятлар билим, куникма, малакалар билан бир булмаслиги мумкин, у фаолиятнинг тезда, чук;ур ва мустах,кам эгаллашнинг усул ва методларини узлаштириб олишда намоён булади. Талант - к;обилиятнинг олий ривожланганлик даражаси х,исобланади. Бадиий ижоднинг таркибий к;исмлари хак;ида фикр юритамиз.Мех,нат - инсоннинг асосий фаолият турларидан бири хисобланади. Бу фаолият туфайли инсон моддий ва маънавий бойликлар яратади. Ижод эса, мех,натнинг тури, унинг махсус ва олий шакли х,исобланади. Ижод шундай мех,натки, у маънавий бойликлар яратишга к;аратилади. Ижодий мех,нат х,ажми буйича катта, характери жих,атидан рангбарангдир. Мех,нат натижасида санъат асари яратилади. Рассом мех,нати турли-тумандир. Улар адабиётлар ук;иш, муассасаларга бориш, жамоаларга бориш, табиатни кузатиш, к;оралама ва хомаки раем, этюдлар бажариш, курилганлар х,ак;ида фикрлаш, композиция эскизлари устида ишлаш ва хоказолар. Рассом ижодий мех,натини шартли равишда икки турга ажратиш мумкин. Биринчиси, турли х,ил кузатишлар ва х,аётни урганиш, билим, дид ва дунёк;арашнинг усиши, мах,орат, куникма, малакаларни эгаллаш билан боглик; булса, иккинчиси - бу асар яратиш билан боглик; булган, к;иск;а ёки узок; муддатли булиб, бу гоянинг характери, рассомнинг индивидуал хусусиятларидан келиб чик;ади.

Рассомнинг кенг куламдаги мех,нати, ижодий жараёнининг мураккаблиги - булар барчаси санъатда профессионаллик мажбуриятини юклайди, тасвирий санъатда янада алох,ида махсус х,олатлари талаб этилади. Мех,нат ижоднинг ичида бонда фаолиятлар к;атори (анча яширин, «ички» сезги, х,отира, тафаккур ва бошк;.) фаолият булсада, унда ижоднинг натижалари як;к;ол куринади. Х,иссиёт - ижод кучлари орасида алох,ида уринни эгаллайди, бу репродуктив кучи деб айтилади, к;айсики унинг ёрдами билан инсон ташк;и олам билан алок;ада булади ва узининг ак;л-идроки билан акс эттиради. Х,иссиёт идрок, сезги, х,отира асосида, шунингдек тафаккур ва бошк;алар билан инсонга х,аётдан олган таассуротлар запасига эга булишни так;озо этадива бу сох,ада турли фаолиятларни амалга оширади, жумладан,мех,натнинг энг олий даражаси х,исобланган ижод билан х,ам. Шундай к;илиб, мех,натнинг олий шакли ижоддир. Х,ар бир инсон дунёни идрок к;илади, тасаввур к;илади, якдолрок; х,ис этиб боради. Кузатишлар асосида купдан-куп таассуротлар олиб, эшитиб, ук;иб х,отирада анча ёрк;ин сак;лаб к;олишга х,аракат к;илади. Булар асар яратишда жуда х,ам зарур, к;айсики, х,отирада фак;ат уз мазмунида борликда эстетик, х,иссий муносабат акс этиб турувчи вок;еалар акс этади.Эмоционал тулк;инланиш - ижоднинг кучлардан бири сифатида рассом учун жуда зарур х,исоблади. У шунинг учун зарурки, улар орк;али х,аётдан анча ёрк;ин таасурот олишнигина эмас, балки рассом узида бу тулк;инланишни утказади. Шундай к;илиб х,иссиёт репродуктив ижод кучи сифатида оламни акс эттирувчи, айни бир вак;тда х,аётда янгилик яратишга ёрдам берувчи сифатида санъатга индивидуал муносабат пайдо к;илади ва борлик;нинг образини шоироналаштиради.Х,отира - худди х,иссиёт каби бадиий ижоднинг репродуктив кучи х,исобланиб, у уз навбатида узида энг зарурий психик жараённи -одамнинг утган тажрибасини намоён этади. Жумладан, ёдга олиш, ёдда сак;лаш ва сунгра шундай нарса яратиладики, уни утмиш тажриба мазмуни билан богламасдан х,отиранинг аралашувисиз борлик;ни, жумладан, бадиийликни х,ам идрок; этиб булмайди. Хотира бадиийликни акс эттиришда хизмат к;илади. Инсон х,аётида ва х,ар к;андай фаолиятида хотирани четлаб утолмай к;олади, хусусан у уша таассуротлар билангина яшаб юради. У утган, курганларини, англаганларини ва таасурот материалларини тахлилига кура, тафаккурнинг натижаларидан фойдаланиши зарур булади. Утмиш тажриба фак;ат х,отира эвазигагина сак;ланиб к;олиши мумкин. Рассомнинг х,отираси етарли таассуротлар зах,ирасига эга булгандагина у натурасиз ишлай олади. Тасвирий ижод х,отиравий образларсиз бемак;сад ва бефойдадир. Натурадан ишлашда олинган тасаввурлари йигиндиси ва куриш таасуротлари (тулик; образли) асарни к;амраб олувчи к;имматли образлар яратишга имкон беради. Рассом чизишни, ёзишни, ясашни ва хоказоларни тасаввур ва х,отира асосида бажариши, у натурадан к;андай ишласа, «узидан» х,ам шундай ишлай олиши шарт. Х,отира бой булмоги учун рассом уни доимо ривожлантирмоги, машк; этиб бормоги зарурдир. Жуда куп машк; к;илган ва узининг куриш х,отирасини ривожлантирган буюк рус рассоми ВАСеров кичик ёшиданок; сурат чизишни бошлаганда х,отирадан чизишни ёк;тирарди. Ундан буни устози (кейинрок;) И.Е.Репин х,ам талаб к;илган эди. И.К.Айвазовский эса х,айрон к;оларли даражада куриш х,отирасини эгаллаган эди. Рус рассомлари -манзарачилари ФАВасильев, И.ИЛевитанларнинг куриш х,отиралари ривожланганлигини изохлашга хожат йук;.Ирода - ижод кучининг самарасини белгиловчи, ижод учун энг зарурий психик жараёнлардан бири х,исобланади. Ирода мех,нат фаолиятиниг асосий тури сифатида амалга ошсада, лекин мех,натнинг самараси иродавий хусусиятларнинг намоён булишига боглик;. Иродасизлик маънавиятнинг кучсизланишига олиб келиши, сунгра жисмоний куч ва инсонда дангасалик ва хатто онгсизликка олиб келиши мумкин. Бу х,олда инсоннинг бирор ах,амиятли нарса яратиши хак;ида гап х,ам булиши мумкин эмас. Ирода психологик нук;таи-назаридан узида шахснинг онгли равишда уз харакатларини бошк;арадиган психик жараён булиб, мак;садга эришиш йулидаги к;ийинчиликларни бартараф этиш йулидаги куникмасини эгаллашдаги уринишларида намоён булади. Ирода мак;садга етиш учун ак;лий ва жисмоний куч-к;увватини онгли равишда бошк;ара олиш ёки аксинча к;андайдир вок;еани амалга оширмок;ликдир. У фак;ат инсонга х,осдир. Ирода оддий ва мураккаб харакатлар орк;али амалга ошади. Мураккаб иродавий харакатлар аввало, англаш ва масалани к;уйиш, масалани к;уйиш ва режалаштириш, режалаштириш ва мак;садни амалга оширишни назарда тутади.

Ирода маълум хусусиятлари билан характерланади: харакатчанлик, устак;иллик, кескирлик,

к;атъиятлилик, сабр-ток;атлилик ва уз-узини бошк;ара олиш. Иродавий хусусиятларнинг намоён булиши, иродавий имкониятларни сузсиз, куйидаги психик жараёнлар - х,аёл, сезги, х,отира, тасаввур кабилар билан боглайди. Шундай к;илиб, ирода катта куч сифатида ижодни активлаштиради, юк;ори натижаларга эришиши ва яна рассомнинг шахе сифатида шаклланишида юзага чик;ади. Тафаккур -ижод кучларидан бири булиб, борлик; материаллари х,ак;ида фикрлашда, тахлил к;илишда идрок, сезги, х,иссиёт ва эсда к;олдиришда асосий рол уйнайди. Хотира воситасида, яъни, бадиий асар яратиш мак;садида, тафаккур иштирокида борлик;ни чук;ур ва х,ар томонлама билишнинг олий жараёни х,исобланади, предмет ва вок;еаларнинг белгилари ва узаро бир бирига к;онуний богланганлиги билан, умумий ва ички х,усусиятларини очишга йуналтирилган х,олда намоён булади. Бадиий асар инсон фаолиятининг бонда сох,аларидаги каби, тафаккурнинг мах,сули х,исобланади. Санъат асари фак;ат тасвирий материални уз ичига олибгина к;олмай, балки гоявий-эстетик мазмун, дунёк;араш, фалсафий тушунишни х,ам к;амраб олади. Рассомнинг тафаккури ижодий характери билан ажралиб туради, у ижодий х,аёл билан бирга харакатланади ва санъат спецификаси х,усусиятлари билан боглик; равишда ишлайди. Хаёл - ижодда асосий ва узига хос натижа курсатувчи ижодий кучдир. Бадиий ижодда унинг ихтиёрий, ихтиёрсиз, яратувчи ижодий х,аёл каби турларининг барчаси иштирок этади. Булар ичида албатта ижодий фаолиятда ижодий х,аёл катта урин тутади. Илх,омланиш - инсоннинг мех,нат жараёнидаги энг кутаринки рухий х,олатидар. Рассомнинг ижодий мех,натида илх,омланиш, актив ижод кучларидан бири сифатида ах,амиятли рол уйнайди. Илх,омланиш - гуё ижодий, маънавий, жисмоний жих,атдан к;аттик; босим бергандай туюлса-да, лекин амалий жих,атдан рассом учун бу вазият жуда енгил кечган, унда х,амма нарсага осон эришилган, ижодий топширик;лар жуда тез ечилган булади. Бу енгиллик шу нарса билан боглик; буладики, бунда рассом катта х,аётий таассуротлар захирасига эга эди ва катта к;изик;иш ва к;увонч билан ишлаган эди. Бунда унинг ижодий х,аёли ва образли тафаккури фаол ишлаган эди. Буларнинг барчаси соннинг сифат даражасига утишига - натижада, к;аттик; илх,ом билан ишланган мех,нат бадиий асарни дунёга келтирган эди. Интуиция - сезгирлик, бу инсон х,аётида алох,ида феноменал ва мураккаб фаолият булиб, инсон рух,ий фаолиятида - яъни ижодий мехнатда, хусусан бадиий ижодда катта рол уйнайди. Шу билан бирга сузсиз интуиция х,отира, тафаккур ва образли тасаввур билан жипс алок;ада булади. Интуиция объектив борлик;ни акс эттирувчи сифатида булсада, уни ривожлантириш йуллари х,ам бордир. Улардан асосийси - организмнинг биологик сифатларини тарбиялашдир (рассомнинг кузи, к;ушик;чининг овози, мусик;ачининг к;улоги ва бармок;лари, рак;к;осанинг к;омати) кузатувчиликни устириш, х,отиранинг хажми ва ишчанлигини кутариш, тафаккурни ривожлантириш (жумладан, образлиликни), х,аёл, х,иссиётни тушуниш, бирмаромлилик, узлуксиз мех,нат ва янги ечимларни х,ар томонлама излаш кабилардир.Бадиий талант - шахени индивидуал-психологик хусусиятларидан бири булиб, у асосан бадиий ижодда энг катта куч сифатида фаол иштирок этади. Талант тугма эмас у тугилганда тайёр холда берилмайди, авлоддан-авлодга утадиган мерос х,ам эмас.«Инсон шундай асос билан тугиладики (ривожлантириш мумкин булган к;обилятларнинг табиий белгилари), к;айсики инсоннинг узида тугма анатомик ва психофизиологик узига хосликлар билан мавжуд булади».*К|обилиятлар маълум шарт-шароитлардагина шаклланади усади: улар - атроф мух,ит, актив фаолият, одам саломатлиги кабилардир.Бадиий талант албатта санъатга мех,р-мух,аббатни талаб этади, яъни баъзи шароитларда болаликдаёк; санъатга к;изик;иш шаклида куринади ва ижод к;илиш иштиёк;и тинчлик бермайди. Бунга мисол тарик;асида И.Е.Репин, В.И.Суриков, ВАСеров ва бошк;аларнинг анча барвак;т юзага чик;к;ан талантларини эслашимиз мумкин.Инсоннинг бадиий ик;тидорининг энг юксак жаражали сифати бу гениалликдир. Бадиий ижодда гениаллик тушунчаси талантнинг изохеиз юк;ори даражада намоён булувчи сифати булиб, к;айсики у рассомни уз замонаси, маълум тарихий давр санъатидан юк;ори турувчи ва дунёвий ах,амиятга эга булган санъат асарлари яратишга олиб келади.Ижод компонентларига - билим, дунёк;араш, бадиий услуб, эстетик ва бадиий дид, мах,орат киритилади. Билим ижоднинг асосий бош компоненти, объектив реалликни билишнинг асосий материали х,исобланиб, уни эгаллаш орк;али сезги, эстетик х,ис к;илиш, идрок, тафаккур, х,отира, х,аёл, Дунё-к;араш, куникма, малака, ижодий иш услуби, мах,орат ривожланиб боради. Рассом учун билим - бу х,аётий материал, х,аётни чук;ур ва х,ар томонлама урганиш булиб, усиз санъат асари яратиб булмайди. Х,аётни билиш рассомда унинг х,иссиётлари

орк;али утади. Аввало мантилий ва хиссий билишнинг органик мое келиш билан урганмасдан туриб образли тафаккурни ривожлантириб булмайди, усиз эса, уз навбатида бадиий образларни х,ам яратиб булмайди.Рассом х,ар томонлама х,аётни яхши билган, билимли, зиёли инсон булмоги лозим. Ундан ташк;ари, у билимини узининг х,иссиётлари орк;али утказиши ва умумлашган шаклда бадиий образ шаклида акс эттирмоги лозим. Дунёк;араш - объектив борлик;ни бадиий характерда фаолиятнинг гоявий йуналишга мое холда аник;лашдан иборатдир. Дунё-к;араш фанлардан олинган билимлар асосига суянади. Бадиий услуб х,ам ижоднинг алох,ида компоненти сифатида акс этади.Эстетик ва бадиий дид - х,ам дунёк;араш, х,ам бадиий услуб булиб, рассомнинг маълум алох,ида гоявий эстетик ижодий йуналишини курсатади. Эстетик ва бадиий дид инсонга тугилганда берилмайди, худди к;обилиятга ухшаш, у инсоннинг усиши билан ривожланиб боради, инсоннинг сезги органларини, психикасини х,аётни билишдаги тажрибаси билан ривожланиб боради. Эстетик дид тушунчаси санъатга булган муносабатдаги бадиий дидга нисбатан кенгровдир. Мах,орат - ижоднинг етиб булмас ва узгача бир компонентларидан биридир. Баъзан мах,оратни к;обилият, ижод ва талант билан тенглаштирилади. Бу тугри эмас. Шубх,асиз, вах,олангки тасвирий санъатнинг зарурий шароитида намоён булувчи шахенинг бадиий к;обилиятлари, индивидуал рухий хусусияти ва сифатларидир.Талант - к;обилиятнинг тасвирий фаолиятга муносабатларда алох,ида кузга ташланади, к;айсики, таълим ва тарбия жараёнида олинган юк;ори ривожланган ва бадиий ижоднинг энг юк;ори даражасини таъминлайдиган х,олатидир. Мах,орат эса тасвирий фаолиятда тасвирий техника, билим, куникма, малакани мукаммал эгалламок;дир.Юк;ори даражадаги билим, куникма ва малакаларсиз талантнинг ривожи булиши мумкин эмас.

Адабиётлар:

1. Кузин B.C. Психология. М., 1982.246-бет

2. Максудова М. Мулок;от психологияси. Тошкент, 2006.

3. Каримова В. Психологияси. Тошкент, 2000.

4. Бойметов Б. Каламтасвир ук;итишнинг илмий асослари. Методик тавсиялар. Тошкент: 1995.

5. Тасвирий санъат фанини ук;итиш методикаси. Тошкент - 2006 йил Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика Университети.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.