Научная статья на тему 'ИНСОН САЛОМАТЛИГИ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ ҲОЛАТИНИНГ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ'

ИНСОН САЛОМАТЛИГИ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ ҲОЛАТИНИНГ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
393
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саломатлик / жисмоний / руҳий саломатлик / вегетатив асаб тизими / стресс / мослашувчанлик / здоровье / физическое / психическое здоровье / вегетативная нервная система / стресс / гибкость.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Исакова Муъазам Тулкиновна

Мақолада инсоннинг умумий жисмоний ҳолати билан вегетатив ривожланиши ҳамда психологик ҳолатларининг бир-бирига боғлиқлиги ҳақидаги маълумотлар ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ СОСТОЯНИЯ КОМПОНЕНТОВ ЗДОРОВЬЯ ЧЕЛОВЕКА

В статье освещается информация о вегетативном развитии человека с его общим физическим состоянием, а также взаимосвязь его психологических состояний

Текст научной работы на тему «ИНСОН САЛОМАТЛИГИ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ ҲОЛАТИНИНГ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ»

Исакова Муъазам Тулкиновна,

ФарFона давлат университети "Психология" кафедраси доценти, психология фанлари номзоди

ИНСОН САЛОМАТЛИГИ ТАРКИБИЙ ЩМЛАРИ ДОЛАТИНИНГ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ

УУК: 159.9.01+364 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_12_8

ИСАКОВА М.Т. ИНСОН САЛОМАТЛИГИ ТАРКИБИЙ ЦИСМЛАРИ ЦОЛАТИНИНГ ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ

Маколада инсоннинг умумий жисмоний х,олати билан вегетатив ривожланиши х,амда психологик х,олатларининг бир-бирига боFликлиги х,акидаги маълумотлар ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: саломатлик,жисмоний, рух,ий саломатлик, вегетатив асаб тизими, стресс, мослашувчанлик.

ИСАКОВА М.Т. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ СОСТОЯНИЯ КОМПОНЕНТОВ ЗДОРОВЬЯ ЧЕЛОВЕКА

В статье освещается информация о вегетативном развитии человека с его общим физическим состоянием, а также взаимосвязь его психологических состояний.

Ключевые слова и понятия: здоровье, физическое, психическое здоровье, вегетативная нервная система, стресс, гибкость.

ISAKOVA М.Т. PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF THE STATE OF HUMAN HEALTH COMPONENTS

The article covers information about the vegetative development of a person with his general physical condition, as well as the interconnection of his psychological states.

Key words and concepts: health, physical, mental health, autonomic nervous system, stress, flexibility.

Кириш.

Жахонда инсоният учун тахдид ва хаво-тирни юзага келтираётган иклим узгариши, ахоли сонининг купайиши, геосиёсий кескин-ликлар билан бир каторда инсон онги учун таъсирли булган киберхужумнинг авж олиши, коронавирус инфекцияси булган Covid-19нинг асоратлари туфайли янгича турдаги касалликларнинг пайдо булаётганлиги каби холатларнинг жамият ва инсониятга таъ-сир этиши окибатида рухий саломатликни мустахкамлашга алохида эътибор каратиш долзарблашиб бормокда. Бундай вазиятда «... инсонлар рухий саломатлигини мустахкамлаш, химоя килиш хамда ёрдамга мухтожларга хиз-мат курсатиш буйича муносабат, харакатлар ва ёндашувларни узгартириш...»1 мухим экан-лиги таъкидланиб, инсонларни ижтимоий-психологик химоялаш омилларини таркиб топ-тириш оркали жамият аъзоларининг рухий саломатлигини таъминлаш долзарб муаммо-лардан булиб колмокда.

Республикамизда сунгги йилларда инсон фаровонлигига эришиш, хаётдан коникиш даражасини ошириш, рухий саломатликни баркарорлаштиришга булган эътибор дав-лат сиёсати даражасига кутарилиб, бу борада зарур хукукий-меъёрий асослар яратилди. «... Ахоли орасида соFлом турмушни шаклланти-риш, ... соFлом ва туFри овкатланиш, ортикча вазн ва семизликни бартараф этиш, зарарли одатларга карши курашиш, фукароларнинг уз соFлиFига булган муносабатини тубдан узгартириш...»2, «...ахолининг кундалик тур-муш тарзига бевосита таъсир килувчи маса-лалар буйича мурожаатлар тезкор ва сифатли куриб чикилишини таъминлаш»3 , «рухий сало-матликсиз соFлом булиш имконсиз» тамой-илларига биноан, инсон саломатлигини таъминлаш ва такомиллаштириш буйича илмий тадкикотларни чукурлаштиришга каратилган

1 ВОЗ: необходимо срочно изменить подход к психическому здоровью и оказанию психиатрической помощи. 17 июня. 2022 г. Пресс - релиз. Женева.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 ноябрдаги «Тиббий профилактика ишлари сама-радорлигини янада ошириш оркали жамоат саломатлигини таъминлашга оид кушимча чора тадбирлар туFрисида»ги ПК.-4891-сонли Карори.

3 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида»ги ПФ-60-сонли Фармони.

янгича назарий ечимларни топиш имконият-лари яратилди.

Бугунги кунда инсон саломатлиги ва фаро-вонлиги учун психологик мухит софли-гини саклаш, соFлом узаро муносабат-ларни урнатиш, одамнинг яшаши ва узок умр куришида биологик, генетик, психологик омил-лар таъсирини аниклаш ва хаёт сифатини баркарорлаштиришга оид илмий изланишларга алохида эътибор каратилмокда.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

Инсон ривожланиши ва унинг саломат-лигига доир масалалар С.Холл, Ж.Пиаже, З.Фрейд, Э.Эриксен, А.Адлер, Ж.Локк, Ж.Уотсон, Б.Скиннер, А.Бандура, К.Рожерс, Е.Берн, Е.Фромм, К.Леонгард каби йирик гуманистик ва трансперсонал психология сохасидаги олим-ларнинг илмий ишларида турли томонлари ёритиб берилганлигини куришимиз мумкин.

С.Холл4 онтогенездаги индивидуал тараккиёт филогенезнинг мухим боскичларини такрор-лашини асос килиб узининг «рекапитуляция конуни»ни илгари сурган. Ж.Пиаже5 эса шахс ривожланишда когнитив соханинг ахамиятини урганиб чиккан. У ишлаб чиккан назария хозирда шахс фаолиятининг турли сохаларида амалий ёрдам бериб келмокда. Fарб оламида катта шов-шувга сабаб булган назариялар-дан бири - психоанализ. З.Фрейд асос солган ушбу назария шахсдаги инстинктлар ва биологик хирсий майллар жамиятдаги ахлокий нор-малар томонидан чекланиши ва унинг сал-бий таъсирини очиб берди. З.Фрейд шогирд-ларидан Э.Эриксон6 эса психосоциал назарияга асос солиб, шахс хаёти давомида 8 та кризисни бошидан утказишини асослаб берди. Психоана-лизга карши А.Адлер, Ж.Локк, Ж.Уотсон7 каби олимлар эса генетикани рад этиб, шахс таркиб топишини мухит билан бевосита боFлашган. Уларнинг фикрича, куриб булмас когнитив жараёнлар ёки кура очик-ойдин куриниб

4 Fозиев Э. Онтогенез психологияси. // Монография. Т.: "Ношир" 2010.-37 б.

5 Пиаже Ж., Речь и мыщление ребёнка/ Сост., новая ред. Пер с фр., Лукова А., М.: 1994-Электронная библиотека.

6 Эриксон Э. Детство и общество. - М.: 1996. -151-209 бетлар.

7 Уотсон Дж. Психология с точки зрения бихевиориста. // Хрестоматия по истории психологии. Под ред. Гальперина П. Я., Ждан А. Н. М.: Изд-во МГУ, 1980. с. 17-18.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

турган хулк-атворни кузатиш оркали инсон ривожланишини урганиш кераклигини илгари суришди.

А.Бандура1 эса шахс ривожланиши марка-зига кузатиш омилини жойлаштирди ва бихевиоризм Fоясини давом эттирди. Уотсон-нинг атроф-мухит детерминизм назариясида эса болага ташки оламнинг пассив мавжу-доти сифатида каралди. А.Бандура эса бу фик-рни рад этиб бола ташки оламнинг пассив мав-жудоти эмас, балки у ташки олам таъсирларини кабул килувчи ва унга уз жавоб реакциясини кайтарувчи фаол мавжудот деб бахолади. Ушбу назариялардаги асосий фокус барибир шахс ва унинг шаклланиш жараёни эди. Юкоридаги олимларнинг хатти-харакатлари туфайли шахс психикаси асосларини урганиш ва рухий сало-матлик концепциясини тадкик этиш бошланга-нини куриш мумкин.

Рухий саломатлик тушунчаси эса хозирда психология, психотерапия ва психиатрияда энг долзарб масалалардан бирига айланиб улгурди. Ушбу муаммо билан эса тарихий даврлар-дан бошлаб турли психологик мактаб асосчи-лари ва кейичалик рус олимлари: П.Ганнушкин, А.Личко, Т.Акбашев, В.Белов, Н.Лебедова, А.Холмогорова, Н.Гараян ва бошкалар сало-матликнинг асосий таркибий кисми бу узини намоён килиш истаги, индивидуал потенци-алларни руёбга чикариш, деб ушбу ходисани урганишда зарур боскич эканлигини тан олган-лар.

Шунингдек, рух,ий саломатлик муаммоси нафакат психология балки ислом фалсафасида хам кенг урганилганлигини куришимиз мумкин. Ислом фалсафаси каЙFуни депрессив холат сифатида урганиб, уни бартараф этишда ког-нитив усулларни илгари сурганлар. Али ибн Сахл Раббон ат-Табарий2 эса уз-узига нотуFри муносабатда булиш касалликни вужудга кел-тиришини таъкидлайди. Бу билан тиббиёт ва инсон рухиятида боFликлик мавжуд эканли-

1 Бандура А. Подросковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. www.LiveLip.ru.

2 Mostafa Araj Khodaei, Ahmad Ali Noorbala, Zahra Parsian, Somaiyeh Taheri Targhi, Fatemeh Emadi, Fatemeh Alijaniha, Mohsen Naseri and 6 Arman Zargaran. Avicenna (980-1032CE):The Pioneer in Treatment of Depression.// https://www.researchgate.net/publication/322772465.

- Transylvanian Review: Vol XXV, No.17,May 2017. doi: 10.1186/s12906-020-03003-5.

гига ишора килади. Абу Зайд ал-Балхий3 уз асарлари инсон рух,ий холатларини урганишга баFишлаган. Абу Бакр Мухаммад ибн Зикриё ар-Розий4 устози Табарийнинг психотерапияга доир карашларини давом эттирган.

Абу Наср Фаробийнинг5 фикрича инсон жамиятдан узилган холда комилликка эриша олмаслигини, Абу Али ибн Сино6 эса «Шифо» асарида мия ва унинг мавжудлиги, онг ва тана алокаси ва сезги холатларини урганиб, кучли эмоциялар инсон темпераментини бузиши ва вегетатив функцияларнинг таъсирида улимга олиб келиши мумкинлигини ёритиб берган. Абу Хамид Мухаммад ал^аззолий7 калб, рух, нафс ва акл тушунчалари оркали шахсга таъ-риф беради. Fаззолий касалликларни икки тои-фага ажратади: жисмоний ва маънавий. Маъ-навий касаллик окибатини жисмоний касал-ликдан кура оFиррокдир дея таърифлайди. Абу Али ибн Сино рухий саломатлик билан инсон танасининг боFликлиги ва унинг бузи-лиш сабаблари, номутаносиб холатлари, тана-нинг батамом соFлиги ва батамом касаллигига доир карашларни тахлил килган. Яъни рухий саломатлик масаласи хозирги даврдаги долзарб муаммо эмас, балки у барча даврларда уз долзарблигини йукотмаган муаммолар-дан биридир. Шунинг учун хам у турли ёнда-шувлар билан хозирга кадар урганилмокда ва урганишда давом этилмокда.

Рухий саломатлик масалаларини урганишга баFишланган илмий тадкикотларни бугунги кунда тиббиёт сохасидагина эмас, балки педагогика фанлари доирасида хам кузатишимиз мумкин. А.Мусурманова, О.Хасанбаева, М.Таирова, Д.Д.Шарипова, Г.А.Шахмурова, А.Д.Шарипов, Э.А.Абдуганиева, С.М.Хал муха ммедова,

Р.К.Дадабаева, К.Ризкулова, О.Р.Жамолдинова ва бошкалар узлуксиз таълимда саломатлик ва унинг хавфсизлиги муаммоси, соFлом турмуш тарзининг укитишдаги афзалликлари, соFлом оиланинг соFлом турмуш тарзида вужудга

3 Уша жойда.

4 Уша жойда.

5 Уша жойда.

6 Хамраев М.Ш. «Авиценна (Ибн Сина) о состояниях человеческого тела, здоровье и болезни, о классификации и номенклатуре болезней, о семиотике и диагностике заболеваний» Austrian journal of technical and natural sciyencye. 2015. 1-Том. 301-319 бетлар.

7 Fаззолий А.Х. Мукошафат-ул К,улуб. 2-китоб. Т.: «Минхож», 2004. 117-141 бетлар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

келиши, унинг тарбиявий-таълимий жихатлари борасида илмий изланишлар олиб борганлар.

Психолог олимлардан Г.Б.Шоумаров,

B.М.Каримова, Б.М.Умаров, Ф.А.Акрамова,

C.Жалилова, З.Ибодуллаев, Н.Г.Камилова, М.Х.Карамян, З.А.Расулова, Ш.М.Содикова, Н.А.СоFинов, Д.Ш.Баротова, А.И.Саидов ва бошкалар инсон саломатлигини таълимда, ишлаб чикаришда, оилада шахслараро муно-сабатларга боFликлиги ва саломатликнинг мустахкамлигига таъсир курсатувчи турли омиллар, соFлом турмуш тарзининг ижтимоий-психологик жихатлари, психосоматик касал-ликлар ва уларнинг окибатларини урганишга каратилган ишлар билан бир каторда сало-матликда психологик хизматнинг ролини урганишга эътибор каратганлар.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, инсоннинг умумий жисмоний холати, семантик ривожланиш индекси ва вегетатив асаб тизими корреляцияси аникланди хамда инсоннинг стресс холати билан унинг тескари алокаси исботланди.

Тадцицотимизнинг мацсади саломатликнинг жисмоний, рухий ва ижтимоий ривож-ланганлик даражалари, уларнинг бир-бирига боFликлигини аниклаш хамда инсоннинг рухий саломатлигини саклаш ва такомиллаш-тириш буйича таклиф хамда тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объектини ФарFона вилояти-нинг турли худудларида истикомат килаётган 76 нафардан иборат респондентлар ташкил этади.

Тадкикотнинг методи сифатида Кетле индекси (РИ)1, Кердо индекси (ВИ)2, Холмс ва Рагенинг «Стрессга бардошлилик ва ижтимоий мослашувни аниклаш» методларидан3 фойдала-нилди. Олинган натижаларнинг статистик ишон-члилик даражаси К.Пирсоннинг г-корреляция коэффициенти оркали тасдикланди.

Асосий цисм. Саломатлик инсон камолоти-нинг мухим таркибий кисмларидан бири булиб, инсон шахсининг хеч ким дахл кила олмайди-ган самарали ижтимоий ва иктисодий ривож-

1 Показатели массы тела — ФГБУ «НМИЦ ТПМ» Минздрава России (gnicpm.ru).

2 Мандриков В.Б., Мицулина М.П. Методы оценки физического и функционального состояния студентов специального учебного отделения. УМ пособие. Волгоград -2012. - 10.

3 Методика определения стрессоустойчивости и социальной адаптации Холмса и Раге (studfile.net).

ланишининг асосий хукукий шартидир. Инсон саломатлиги бу энг аввало, узок умр куриш давомида унинг юкори суръатдаги ишчанлик кобилияти ва ижтимоий фаоллиги, психик ва физиологик сифатларини саклаш ва ривожлан-тириш демакдир.

Хар бир инсоннинг саломатлиги бошка инсонлар саломатлиги билан узвий алокадордир. Инсоннинг индивидуал саломатлиги - организмдаги модда алмашинув жара-ёнларининг уЙFунлашган бирлиги булиб, орга-низмнинг бутун тизим доирасида ва кичик тизимларнинг оптимал хаётий фаолияти учун шароитлар яратади.

Саломатлик бу инсоннинг фаол хаётининг максимал давомийлигида биологик, физиологик, психологик функцияларининг, мехнатга лаёкати ва ижтимоий фаоллигини саклаб колиш ва такомиллаштириш жараёнидир.

Рухий саломатлик эса бу жахон соFликни саклаш ташкилоти томонидан таърифлангани-дек, инсон тинч ва осуда хаёт кечириши даво-мида уз салохиятини ишга солиши, оддий хаётий стрессларга дош бера олиши, унумли ишлаши ва жамият хаётига уз хиссасини куша олишидир.

Инсоннинг умумий саломатлиги бевосита унинг рухий холатларига боFликлиги хакидаги тасаввурлар, тушунчалар купчиликка маълум. Олимлар соFлом турмуш тарзига амал килиш оркали инсон 100-120 ёшгача умр куриши мум-кин, деб хисоблашмокда. Бунда, албатта, озик-овкат таъминоти, дам олиш, сифатли тиббий хизмат курсатиш, яшаш ва ишлаш учун етарли шарт-шароит билан таъминланиши билан бирга инсонни стрессга бардошлилиги ва ижти-моий мослашувчанлиги хам ахамиятга эга. Биз олиб борган тадкикотимизда инсоннинг умумий жисмоний холати билан унинг симпатик-парасимпатик, вегетатив асаб тизими ва стрес-сга бардошлилиги хамда ижтимоий мослашув-чанлигининг бир-бирига боFликлиги буйича утказган тажрибамиз ва унинг натижалари борасида фикр юритамиз.

Тадкикотда 76 нафар иштирокчи катнашди. Тадкикотни утказиш пайтида респондент-ларга тушунтиришлар оркали кумак берилди. Жараён давомида респондентларнинг тинч холатда булишликларига эришилди. Уларнинг ёши, вазни, буйининг узунлиги, пульси, диа-столик кон босимининг микдори Кердо, Кетле

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

1-жадвал. Инсон ривожланиш индекси билан жисмоний х,олат даражасининг боглик,лиги

Ривожланиш индекси билан жисмоний Урта арифметик киймат Дисперсия Корреля- K = ni + Т=критик T

холат даражаси (Кетле) х1 х2 Si S2 ция r n2-2 нук,та st P=

N = 76 1,18 449,6 0,05 4822,2 0,54 74 2,04 2,02 0,05

2-жадвал. Инсон вегетатив индекси билан жисмоний ^олат даражасининг ботли^лиги

Вегетатив индекс билан жисмоний холат (Кердо) Урта арифметик киймат Дисперсия Корреляция r K = ni + n2-2 Т=критик нукта T st P=

х1 х2 Si S2

N = 76 1,18 99,13 0,05 165,5 0,60 74 2,04 2,02 0,05

индекслари буйича кетма-кетликда улчаниб, аникланди. Шунингдек, респондентларнинг стрессга бардошлилик ва ижтимоий мухитга мослашувчанликларини аниклаш максадида Холмс ва Рагенинг "Стрессга бардошлилик" тести таклиф килинди1. Тест буйича уларга инструкция берилди. Тестга жавоб бериш учун 30 дакика атрофида вакт сарфланди. Нати-жалар кодлангандан сунг, олинган маълумот-лар бирлаштирилди. Натижаларнинг бир хил куринишларидан биттаси танлаб олинди. Олинган натижаларнинг ишончлилик даражаси куйидагича куриниш берди (1-жадвал).

Шахснинг жисмоний холат даражаси унинг соFлиFининг асосий хусусиятларидан биридир. Бу маълум бир вакт ичида одамнинг табиий холдаги мушакларини ривожланганлиги, жис-монан кучли ва чидамлилиги хамда мехнатга лаёкатлилиги билан тавсифланади.

Умумий жисмоний холат даражаси билан одамни умумий ташки ривожланиш индекси, яъни боланинг усиши (тана узунлиги ва ваз-нининг ортиши, органлар, тананинг бир тизим сифатида ривожланиши ва бошкалар) ва биологик етилишининг динамик жараёни. Орга-низмнинг морфологик ва функционал хусусият-лари мажмуининг ривожланиш жараёни, яъни усиш суръати, тана вазнининг ортиши, тананинг турли кисмларида ва уларнинг нисбатла-рида усишнинг маълум кетма-кетлиги, шунингдек, ривожланишнинг маълум боскичида турли органлар ва тизимларнинг камолоти, асосан ирсий механизмлар томонидан дастурлашти-рилган ва хаётий фаолиятнинг макбул шаро-итида маълум бир режага мувофик амалга ошириладиган холат булиб, улар уртасида

1 https://www.hr-director.ru/article/67740-test-holmsa-rage-20-m7.

боFликлик мавжуд, у р=0,05га тенг. Бу икки холат боFликлиги урганилганда умумий жисмоний холатни пасайиб бориши ташки умумий ривожланишни хам пасайишига олиб келар экан (2-жадвал).

Мазкур жадвалдан куриниб турибдики, инсоннинг умумий жисмоний холати билан вегетатив (лот. vegetatio — усиш, ривожланиш, кУзFалиш) ривожланиш уртасида боFликлик мавжуд булиб р=0,05 га тенг. Умумий жисмоний холат индекси билан вегетатив (асаб тизими) толалари барча ички аъзоларнинг силлик мускулларига таркалиб, улар фаолиятини киши ихтиёрисиз (автоном холда) бошкариб туради. Аммо вегетатив нерв системаси анимал (скелет мускулларигача таркалувчи нервлар син-гари бош мия катта ярим шарлари пустлоFи бошкарувида фаолият курсатади) ривожланиш индекси уртасида боFликлик бор. Бу икки холат боFликлиги урганилганда умумий жисмоний холатни пасайиб бориши ички умумий холатни хам ёмонлашувига олиб келади (3-жадвал).

Инсоннинг умумий жисмоний холати билан рух,ий холати уртасида боFликлик мавжуд булиб, Р=0,05 га тенг. Рухий холат инсон фао-лиятининг мумкин булган усулларидан бири, маълум энергия хусусиятлари билан тавсиф-ланган физиологик ва психологик даражада -атрофдаги дунёни узига хос идрок этишни таъ-минлайдиган психологик фильтрлар тизими2. Инсоннинг рухий холатлари, организмнинг функционал холатларидан фаркли уларок, маълум даражада етарлилик, хакикий х,аёт, иш холати ва субъектнинг муносабатини акс этти-ради, шунингдек, аклий жараёнлар ва шахсий хусусиятларни мотивацион ва хиссий-ихтиёрий

2 Сидоров П.И., Парняков А.В Клиническая психология. - Москва.: ГЭОТАР-Медиа, 2010. С-439. ISBN 978-5-97041407.

3-жадвал. Жисмоний ва рух,ий х,олат даражасининг боглик,лиги

Жисмоний холат ва рухий холат Урта арифметик к,иймат Дисперсия Корреляция г К = п1 + п2-2 Т=критик нукта Tst Р=

х1 х2 S2

N = 76 1,18 228,4 0,05 17037,7 -0,95 74 2,04 2,02 0,05

сохани, жараёндаги характерли хусусиятларни уз ичига олади, муаммоли хаётий (ёки иш) вази-ятни хал килади.

Тадкикотда кузда тутилган инсон умумий жисмоний саломатлиги билан стрессга бардош-лилик уртасида тескари боFликлик аникланди. Яъни, инсонда стрессга чидамлилик ошгани сайин унинг умумий жисмоний саломатлиги ёмонлашиб бориши аникланди.

Демак, инсоннинг умумий жисмоний ривож-ланиши, вегетатив асаб тизими ва психологик холатлари бир-бирига боFликлиги ишончлилик даражаси буйича аникланди. Инсонда стресс (дистресс)жараёни кузатилаётганда унинг шароитга мослашуви хам секинлашади хамда умумий жисмоний ривожланишига салбий таъсир курсатар экан. Жисмоний саломатлик билан шахснинг психологик холати уртасидаги боFликлик фан учун янгилик эмасдир, бирок инсоннинг жисмоний ва рух,ий холати уртасидаги боFликликнинг асоси инсонда муно-сабат билдиришнинг мавжудлиги сабабдир. Хар бир инсон организмида чегараланган мосла-шув кувват захираси булади. Унинг камайиши организмнинг каршилик курсатиш кобилиятини пасайиши ёки улимга олиб келиши мумкинлиги Г.Селье тадкикотларидан1 маълум булган. Мос-лашув жараёни кийин кечиш окибатида адаптация касалликлари, ревматизм, бронхиал астма, буйрак, ошкозон ва ичак яралари, юрак кон-томир касалликлари ва бошкалар дезадаптация касалликлари пайдо булади2. Дастлаб хавотир-ланиш боскичи, яъни гипофиз бези фаоллашиб, тимус пасайиши кузатилади. Жараёнга дезадаптация эса иккинчи, чидаш боскичи, яъни буйрак усти бези пустлок гипертрофиясига олиб келади. Холдан тойиш боскичида эса ошкозон ва ичаклар шиллик каватларида яралар хамда кон куйилишлари кузатилади.

Хулоса ва амалий таклифлар. Инсон саломатлиги масаласи х,ар бир даврнинг асосий,

1 Селье Г. Стресс без дистресса. - Рига: Виеда, 1992. -с. 12.

2 Алявия О.Т. Кодиров Ш.К. Нормал физиология. Т.: 2007. - 276.

урганилиши, тадкик этилиши талаб килинган муаммолар каторини белгилаган. Саломатлик кенг тушунча булиб, уни Ислом фалсафасида, хориж олимлари ва республикамизда фаолият олиб бораётган соха тадкикотчилари томо-нидан яратилган назариялар мисолида тахлил килдик.

Инсоннинг жисмоний холат даражаси умумий ташки ривожланиш индекси, вететатив асаб тизими уртасида узаро боFликлик мавжуд-лигини тадкикотимизда кузатдик. Шахсдаги хар кандай негатив ва пассив холатларни, кечин-маларни унинг референтлари ва ахамиятли кишилари булган инсонларни самимий таъ-сири билан бартараф этиш ва бу оркали эса саломатлигига хавф солувчи катор муаммо-лардан халос килиш мумкин. Шунинг учун х,ам жамиятда ижтимоий муносабатларни тартибга солиш, соFлом мух,итни баркарорлаштириш, узаро масъуллик ва бирдамлик х,исини тарби-ялаш масалаларига алох,ида эътибор каратиш зарурки, бу катор касалликларни, рух,ий бузи-лишларни, ижтимоий фаолликдан четланиш каби муаммоларни ечимини таъминлайди.

Турли психосоматик касалликларни келти-риб чикарувчи омил сифатида куркув ва хаво-тирланиш, Fазаб ва агрессия, носоFлом фик-рлардан воз кеча олмаслик депрессия ва шу каби салбий эмоционал х,олатларнинг киши рух,иятида тез-тез, давомий кечиши унинг саломатлигига хавф солиши мукаррарлигини англа-ган х,олда х,ар бир инсон янги мух,ит, янги фао-лиятга тез мослаша олиш кобилиятини тарбия-лаши лозим.

Инсоннинг саломатлиги аввало уз рух,ий кечинмаларини бошкаришига, унинг х,иссий ва иродавий х,олатларига, шахслараро муносабат-ларга боFликлигини ёдда тутган х,олда, купинча инсоннинг уз-узига булган нотуFри муносабат-лари ва тасаввурлари натижасида касалликка чалиниши мумкинлигини х,исобга олиб, доимо ижобий муносабатда булиш куникмаларини инсон узида шакллантириши туфайли касалликка чалинмаслик мумкинлигини англаш зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 12 (121)

с 62 ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИ / ПСИХОЛОГИЯ СЕМЬИ у

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистан республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022-2026 йил-ларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тyFрисда»ги ПФ-60-сонли Фармони.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 12 ноябрдаги «Тиббий профилактика ишлари самарадорлигини янада ошириш оркали жамоат саломатлигини таъмин-лашга оид кушимча чора-тадбирлар тyFрисида»ги ПК,-4891-сонли Карори.

3. Алявия О.Т. Кодиров Ш.К. Нормал физиология. - Т.: 2007.- 276.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Axmadjonovich U.S. Empirical analysis of the impact of socio-psychological factors on mastery indicators in students. - 2022.

5. Бандура А. Подросковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. - www.LiveLip.ru.

6. Мандриков В.Б., Мицулина М.П. Методы оценки физического и функционального состояния студентов специального учебного отделения. УМ пособие. - Волгагарад -2012. - 44

7. Исакова М. Инсон рух,ий саломатлигининг ижтимоий-психологик омиллари (монография). - ФарFона: Фан ва технологиялар, 2021.- 202.

8. Исакова М.Т. Инсоннинг саломатликка муносабати билан унинг индивидуал-динамик хусусиятларининг узаро боFликлик муаммолари // Современное образование (Узбекистан). - 2021. - №. 7 (104). 42-47 б.

9. Исакова М.Т. Инсоннинг саломатликка муносабатнинг индивидуал-динамик хусуси-ятлари муаммоси ва уни эмпирик урганиш. // Замонавий таълим. 2021. № 8(105). 45-52 б.

10. Mostafa Araj Khodaei, Ahmad Ali Noorbala, Zahra Parsian, Somaiyeh Taheri Targhi, Fatemeh Emadi, Fatemeh Alijaniha, Mohsen Naseri and 6 Arman Zargaran. Avicenna (980-1032CE):The Pioneer in Treatment of Depression.// https://www.researchgate.net/ publication/322772465. - Transylvanian Review: Vol XXV, No.17,May 2017. doi: 10.1186/ s12906-020-03003-5.

11. Мандриков В.Б., Мицулина М.П. Методы оценки физического и функционального состояния студентов специального учебного отделения. УМ пособие. Волгагарад -2012.44.

12. Пиаже Ж., Речь и мыщление ребёнка/ Сост., новая ред. Пер с фр., Лукова А., М.: 1994-Электронная библиотека.

13. Хамраев М.Ш. «Авиценна (Ибн Сина) о состояниях человеческого тела, здоровье и болезни, о классификации и номенклатуре болезней, о семиотике и диагностике заболеваний» Austrian journal of technical and natural sciyencye. 2015. 1-Том.

14. Сидоров П.И., Парняков А.В Клиническая психология. - Москва.: ГЭОТАР-Медиа, 2010. С-439. ISBN 978-5-9704-1407.

15. Селье Г. Стресс без дистресса. - Рига: Виеда, 1992. - 109. Уотсон Дж. Психология с точки зрения бихевиориста. // Хрестоматия по истории психологии. Под ред. Гальперина П. Я., Ждан А. Н. М.: Изд-во МГУ, 1980. с. 17-18.

16. Эриксон Э. Детство и общество. - М.: 1996. -589.

17. Fаззолий А.Х. Мукошафат-ул Кулуб. 2-китоб. Т.: «Минх,ож», 2004. 336.

18. Fозиев Э. Онтогенез психологияси. // Монография. Т.: "Ношир" 2010. -360.

19. ВОЗ: необходимо срочно изменить подход к психическому здоровью и оказанию психиатрической помощи. 17 июня. 2022 г. Пресс - релиз. Женева.

20. Показатели массы тела — ФГБУ «НМИЦ ТПМ» Минздрава России (gnicpm.ru).

21. Методика определения стрессоустойчивости и социальной адаптации холмса и раге (studfile.net).

22. https://www.hr-director.ru/article/67740-test-holmsa-rage-20-m7.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.