Научная статья на тему 'ИНСОН ОНГИ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ПСИХОАНАЛИТИК ТАҲЛИЛИ'

ИНСОН ОНГИ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ПСИХОАНАЛИТИК ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

156
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психоанализ / онг / онгсизлик / ―мен‖ / ―у‖ / сиқиб чиқазиш

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Абдуррохмон Толибжон Ўғли Бойдадаев

Ушбу мақолада машҳур австриялик психоаналитик олим З. Фрейднинг онг концепциясига берган психоаналитик ѐндошуви ѐритилган. Фрейд томонидан онг, онгсизлик, ―мен‖ ва ―у‖ тушунчаларига берган таҳлили кўриб чиқилди. Онгсизлик жараѐнлари жамиятдаги ҳолатларга қандай таъсир этиши аниқланди. Фрейднинг ушбу ѐндошуви инсон онгидаги биологик жиҳатларини бўрттириб кўрсатганлиги аниқланди ва баъзи бир хулосалар қилинди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИНСОН ОНГИ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ПСИХОАНАЛИТИК ТАҲЛИЛИ»

ИНСОН ОНГИ КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ ПСИХОАНАЛИТИК ТАХЛИЛИ

Абдуррохмон Толибжон ^ли Бойдадаев

Мустакил тадкиккотчи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада машхур австриялик психоаналитик олим З. Фрейднинг онг концепциясига берган психоаналитик ёндошуви ёритилган. Фрейд томонидан онг, онгсизлик, "мен" ва "у" тушунчаларига берган тахлили куриб чиккилди. Онгсизлик жараёнлари жамиятдаги холатларга кандай таъсир этиши аникланди. Фрейднинг ушбу ёндошуви инсон онгидаги биологик жихатларини бурттириб курсатганлиги аникланди ва баъзи бир хулосалар килинди.

Калит сузлар: психоанализ, онг, онгсизлик, "мен", "у",сикдб чиказиш.

Инсон хакидаги психоаналитик тасаввур XX аср бошларида австриялик психиатр олим Зигмунд Фрейд томонидан яратилди ва уша давр психиатрияси ва европа маданиятида инкилобий узгариш булди. Бу таълимот инсоният фаолиятини онгсизлик ва онглилик сохаларига булиб, бу икки сохада бир-бири билан кесишмайдиган холда характерланиб, хар икки соханинг узига яраша тузилмаси ва вазифаси борлиги асосида исботланиб берилди. Бунда устунлик онгсизлик томонига берилди, чунки, Фрейд фикрича, у инсон харакатининг ботиний сабаби вазифасини бажаради, шу оркали инсон психикаси тузилади. Энг умумий маънода, онгсизлик Фрейд томонидан, нафакат инсон психикасини ривожи нуктаи-назаридан талкин килинди, балки бу ходиса инсоннинг мазмуний, аслий, табиий, ижтимоий, маданий, тарихий хаётига хам татбик килинди. Онгсизлик оркали, хаттоки тарих ривожини хам очиб беришга харакат килинди, нафакат тарих, балки цивилизация масалаларига хам татбик килинди.

XX аср бошларида психиатр олим Зигмунд Фрейд томонидан онгсизлик концепцияси ишлаб чикилди. Фрейд томонидан яратилган психоанализ таълимоти фалсафа ва психология фанларининг туташган, чегарадош кисмида пайдо булди ва онг концепциясига янгича талкин берди. Бу талкин олдинги рационал онг концепциясидан катта фарк килади.

Жамият ахлокий нормалари томонидан такикланган бу хирсий хиссиётлар натижада инсон онгида бошка шаклга киради, уларга хос булган психик энергия хар хил невроз

April, 2022

682

касалликлари оркали юзага чикишга харакат килади. Бундай хирсий хиссиётлар тугдирган неврозларни Фрейд психик ривожланишнинг нотабиий, зарурий боскичи деб хисоблаган. Бундай холатлар катта ёшдаги одамларда хам учраши мумкин. Инсон такикланган хирсий туйгуларини онгли равишда англаса, унинг тузалиши мумкиндир, дейди Фрейд. Кейинчалик Фрейд уз ижодига янги тушунча «Танатос» (Азроил — бузгунчи, улим Худоси)ни киритди. Бу унинг такикланган хирсий хиссиётларни чегаралашига олиб келди.

Фрейд яшаган даврга келиб антропогенез фани, хусусан, Морган, Чарлз Дарвин ва бошка олимларнинг таткикотлари ибтидоий кабилалардаги жинсий алокаларни хар тарафлама ургана бошлади.

Фрейднинг фикрича, инсон табиатида икки куч хукмрондир. Биринчиси барча нарсаларни вайрон этиш танатос рухи; иккинчиси эса, хаётга хурсандчиликка интилиш кучидир. Биринчи куч инсон психикасида никрофилия жараёнига олиб келади. Никрофилларга садомазохизм хамда барча улик шаклларга кизикиш, улимни куйлаш, хаётга ва хаётий жушкинликка нафрат билан караш хосдир.

Иккинчи куч инсон психикасида купрок ривожланган булса, уларни гимнафил, хаётни севувчилар деб аташади. Уларга хаётий жушкинлик ва оптимизм хосдир. Соф холатда хаётда бу иккилик кам учрайди. Улар асосан аралашган холда жамиятда хаёт кечиради. Бундай психик хусусиятлар ижтимоий жараёнларга катта таъсир курсатиши мумкин. Масалан, испан файласуфи Унамуно фашизмни никрофилия деб атаган. Фашистлар психологиясига инсон хаётига жирканч караш, садизм, кенг микёсидаги киргинлар, геноцид хосдир.

Узининг психоаналитик карашларини Фрейд «либидо» таълимоти оркали тахлил килди.

З.Фрейд «Онгсизлик рухияти» номли асарида онглилик ва онгсизлик холатларини тахлил килиб беради. Унинг фикрича, бу холатларни бир-биридан ажратиб булмайди, чунки онгсизликнинг баъзи бир элементлари онгли холатда учраб туради. ХХ асрда онг концепциясига рационал ёндошувда Фрейднинг психоанализ карашлари туфайли узгариш содир булди.

Фрейд «Мен»ни шундай таърифлайди: «Мен... биз бирон бир шахснинг рухий жараёнлари тузилмасини тасаввур киламиз ва уни «Мен»ини белгилаймиз. Ана шу «Мен» онг билан богликдир, у ташки оламга караб харакатга интилиш хиссини назорат килади». «Бу жоннинг шундай марказики, хар бир хусусий

April, 2022

683

харакатларни бошкаради, кечаси тушга айланади ва уни хам назорат килади. Ана шу «Мен»га онгдан сикиб чикариш хам богликик». З.Фрейднинг кузатишларича, беморларнинг онг остидаги «Мен»и онгидаги «Мен»га каршилик курсатади. Касаллар ана шу объектга ёки ходисага якинлашишни истамайдилар, чунки уларнинг «Мен»и сикиб чикарилган эди. Лекин беморлар ана шу хохламаслик сабабини очиб беролмас эдилар. Беморлар каршиликнинг узини англамас эдилар. Фрейд бундан шундай хулосага келадики, «Мен»нинг тузилмасида онгсизлик хусусиятлари мавжуддир.

Демак Фрейднинг фикрича, онгдан сикиб чикарилган хамма нарса онгсизликдир, лекин онгсизлик сикиб чикарилган ходисалар билан айнан бир нарса эмас[1; 109]. Жумладан, онгсизликнинг куйи сохалари бир мунча мазмунлирокдир. Купгина илмий тилда тушунтириб булмайдиган ходисалар, онгсизлик сохасига тушиб колгандир. Шунинг учун хам Фрейднинг таъкидлашича, онгсизликни таткик килишдан воз кечмаслик зарур.

Фрейд шундай масалани уртага ташлайди, яъни кандай килиб онгсизликни онглилик даражасига кутариш мумкин? Олим фикрича, онглилик бу ходисаларнинг юзаки кисмидир[2; 112]. Бизнинг бутун ташки, ички таассуротларимиз, хиссиётларимиз онгимиз томонидан англанади. Улар ички рухий холатлар билан богликдир. Кдчонки улар онг билан богланса, таассурот хиссиёти англанади[3; 119]. Агар улар онг билан богланмасдан, ёпиб куйилса, унда онгсизликка айланади. Онг олди сохаси таассурот ва хиссиётларга таъсир этмайди. Улар ёки онгли булади, ёки онгсиз булади. Миссий кабул килинганда, суз шаклига киргандан сунг онглилик англанади. Демак онглиликнинг асосий кисми бу тафаккурлаш механизмидир, яъни у суз оркали намоён булади.

Фрейд таъкидича, «Мен» онглиликнинг ядросидир, у онг олди сохаси билан чамбарчас богланган. Фрейд онглилик ва онгсизликни аниклаш учун икки тушунчани киритади, улар «Мен» тушунчаси ва унга богланадиган онг олди тушунчасидир. «У» тушунчасига эса онгсизликни ташкил этувчи рухий жараёнлар киради. «^Ъистемасидан чикаётган мохият онг олди сохасидан утади ва «Мен» деб номланади, бу мохиятга кирувчи бошка онгсиз психик жараёнларни, Гроддек фикрича, кушилган холда, «у» деб атадим».[4; 134]

«Мен» ва «у» ни шундай тушунган Фрейд учун индивидуум англанмаган онгсизлик сифатида намоён булади, унинг устида онглилик ётади, бу онглиликнинг маркази «Мен» дир.

«Мен» ва «у» уртасида чегара йук. Улар бир-бири билан тухум ва унинг ичидаги хомила каби муносабатда

April, 2022

684

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-682-686

буладилар. «Мен» ва «у» ни чегаралаш нисбий хусусиятга эгадир. «Мен» оркали сикиб чикарилган нарсалар, онгсизлик билан кушилади ва онгсизлик оркали яна «мен»га кайтиб келади. Мен оламнинг ташки таассуротларини узида мужассамлаштиради ва «у» ни чегаралайди. Айникса, лаззатланишни чеклайди ва уни реаллик билан алмаштиради. Фрейд фикрича, «Мен» аклни ва тафаккурлашни ташкил этса, «у» эса хирсни намоён этади.

«Мен» ва «у» ни образли таърифлаб, Фрейд уларни отга ва чавандозга киёслайди[5; 120]. От — бу эгарланмаган хирслар, туйгулар, онгсизлик сохасидир, у чавандоз назоратидан чикиб кетишга талпинади. «Мен» — бу чавандоздир, у бутун кучини ишга солиб отни узига буйсиндиришга харакат килади. [6; 64] Лекин от шундай ёввойики, чавандоз уни баъзида эгарлай олмайди.

«Мен» тушунчасидан ташкари, яна «Олий Мен» хам мавжуд, дейди Фрейд. [7; 106] «Мен» да «Олий Мен» булиш хохиши мавжуд. «Мен» «у» га мурожаат килиб, «у» нинг бахти билан узини айнанлаштиради. «Мен» либидо объектини, Нарцисс либидоси билан алмаштиради, яъни «Мен» онгсиз хирсини «Мен» нинг узига каратиб йуналтиради. «Мен» ягона мухаббат объектига айланишни истайди. Онгсиз «Мен» нинг хамма хирслари узига каратилгандир. Натижада «Мен» узини яхлитлигини йукотади, купгина «мен»чаларга булиниб кетади. Фрейд фикрича, «Мен»нинг идеали, хирс объектига ухшашни хохлашдир[8; 134]. Бу объектлар ота ёки она хам булиши мумкин.

Шундай килиб, Фрейднинг назариясида онг тузилмасида онглилик ва онгсизлик катламлари бир бирига боглик, онг факат акл ва хиссиётлардан эмас балки онгсизлик рухий холатларидан хам ташкил топган. Демак Фрейд таълимотида онг мураккаб рухий тузилмадир.

REFERENCES

1. Западная философия, под редакцией К. Назарова - Т.: Шарк, 2004. - 109 б.

2. Уша ерда. 112 б.

3. Уша ерда. 119 б.

4. Гарб фалсафаси., К. Назаров тахрири остида. - Ташкент: Шарк, 2004. - 134 б.

5. Западная философия, под редакцией К. Назарова - Т.: Шарк, 2004. - 120 б.

6. История психологии. - К.: Рос.Гос. Ун-т, 2005. - 64 б.

7. Лейбин В.М. Психоанализ и философия неофрейдизма. - М.: Политиздат, 1977. - 106 б.

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-682-686

8. Западная философия, под редакцией К. Назарова - Т.: Шарк, 2004. - 134 б.

9. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 1: Вып. 9 , статья 17.

10. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

11. Каххарова, М., & Агзамова, Н. Ш. (2018). Этика.

12. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С.111-118

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.