Научная статья на тему 'Инновацион фаолиятни венчурли молиялаштиришнинг халқаро моделларини жорий этиш самарадорлиги'

Инновацион фаолиятни венчурли молиялаштиришнинг халқаро моделларини жорий этиш самарадорлиги Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
264
118
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
венчурный капитал / финансирование инновационных технологий / международные инвестиции. / venture capital / financing innovations / international investments

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Атамурадов Шерзод Акрамович

В статье исследуется несколько основных типов-моделей, используемых в передовых странах для финансирования инновационных технологий, анализируются достоинства и недостатки, а также рассматриваются примеры стран, использующих каждую из моделей

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFICIENCY OF INTRODUCTION OF INTERNATIONAL MODELS OF VENTURE FINANCING OF INNOVATIVE ACTIVITY

There is investigated in the article the main types of innovations financing models, which are implementing in leading countries. As well are analyzed those advantages and disadvantages. The article also explores examples of countries which are use each of model

Текст научной работы на тему «Инновацион фаолиятни венчурли молиялаштиришнинг халқаро моделларини жорий этиш самарадорлиги»

АТАМУРАДОВ Шерзод Акрамович,

Навоий давлат кончилик институти мустак,ил тадк,ик,отчиси

ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИ ВЕНЧУРЛИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ХАЛКАРО МОДЕЛЛАРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ САМАРАДОРЛИГИ

УДК 336.647

АТАМУРАДОВ Ш.А. ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИ ВЕНЧУРЛИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ХАЛКАРО МОДЕЛЛАРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ САМАРАДОРЛИГИ

Мак,олада ривожланган мамлакатларда инновацион технологияларни молиялаштиришнинг бир нечта моделлари, уларнинг имкониятлари ва камчиликлари тадк,ик, к,илинган. Шунингдек, келти-рилган моделларни миллий ик,тисодиётига жорий этган мамлакатлар тажрибаларидан мисоллар келтирилган.

Таянч иборалар: венчур капитал, инновацион технологияларни молиялаштириш, халк,аро инвес-тициялар.

АТАМУРАДОВ Ш. А. ЭФФЕКТИВНОСТЬ ВНЕДРЕНИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ МОДЕЛЕЙ ВЕНЧУРНОГО ФИНАНСИРОВАНИЯ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В статье исследуется несколько основных типов-моделей, используемых в передовых странах для финансирования инновационных технологий, анализируются достоинства и недостатки, а также рассматриваются примеры стран, использующих каждую из моделей.

Ключевые слова: венчурный капитал, финансирование инновационных технологий, международные инвестиции.

ATAMURADOV SH.A.EFFICIENCY OF INTRODUCTION OF INTERNATIONAL MODELS OF VENTURE FINANCING OF INNOVATIVE ACTIVITY

There is investigated in the article the main types of innovations financing models, which are implementing in leading countries. As well are analyzed those advantages and disadvantages. The article also explores examples of countries which are use each of model.

Keywords: venture capital, financing innovations, international investments.

КИРИШ

Инновацион бизнеснинг дастлабки боскич-ларида юкори таваккалчилик хатари мавжуд булиб, инвестициялаштирилган лойихаларнинг якуний натижалари амалга оширилгандан кейин ижобий самарага эришилмаса, молиялаштирил-ган маблаFдан ажралиб колиш мумкин. Айникса илм-фан сохасида молиялаштирилган илмий-тадк,ик,от натижалари даромад келтириши кафо-латланмаганлигини таъкидлашимиз мумкин.

Таваккалчилик даражасининг юкорилиги инновацион тадбиркорликда янги Fоялар тезда самара бермаслиги билан изохланади. Инвесторлар эса таваккалчилик хатари юкори булганлиги учун хам инновацияни жорий этиш ва молиялаштиришда эхтиёткор булишади. Илмий тахлилларда келти-рилишича, инновацион лойихаларни амалга оши-риш чоFида молиявий, бозор, техник, нарх билан боFлик хатарлар кузатилиши мумкин:

- молиявий хатар - маблаFларнинг бехудага сарфланиши;

- бозор хатари - бозордаги талабга жавоб бермаслик;

- техник хатар - техник жихатдан лойиханинг амалга ошмаслиги;

- нарх хатари - бозордаги нарх-наво билан ракобатлаша олмаслик.

Бундай «хатарли лойихалар» билан ишлаш шароитида инновацион Fояларни маълум молиявий фонд оркали таъминлаш эхтиёжи пайдо булади.

Шу уринда таъкидлаш керакки, жахон икти-содиёти тажрибаси венчур фонд, венчур капитал, венчур бизнес каби терминлар ва жараёнлар мав-жудлигини курсатади. Хуш, бу тушунчалар кандай маъноларни англатади, жараён эса нималардан иборат? Манбаларга кура, замонавий ик,тисодиёт инновацион фаолият самарадорлигини таъмин-ловчи механизмлар мажмуасига эга булиб, улар-дан бири венчурли тадбиркорлик хисобланади. Венчур тадбиркорлиги ва венчурли инвестицион молиявий механизм юкори даромад манбаи хамдир. Шу нуктаи назардан, инновацион тад-биркорликни венчур бизнеси оркали асослаб берсак булади.

Венчур атамаси инглиз тилида «venture» -хавф-хатар, таваккалчилик маъноларини англатади. Умуман олганда, таваккалчилик хатари юк,ори булган турли сохадаги тадбиркорлик фао-лиятига инвестиция киритиш венчур бизнесида акс этади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Охирги 15-20 йилларда ушбу соха МДХ дав-латлари ик,тисодчи олимлари томонидан чукуррок, тадкик этилмокда. Айникса, Россия, Беларусь, Украина, K1озоFистон хамда хозирги кунларда Узбекистонда хам венчур сохасида бир канча изланишлар олиб борилмокда. Жумладан, ик,тисод фанлари доктори, Россия фанлар академияси про-фессори Т.И.Волкованинг келтиришича, венчурли инновацон лойихалаштириш нисбатан якинда шаклланган (1950 йиллар охири - 1960 йиллар бошлари) ва 1980-1990 йилларда кучли ривож-лана бошлаган. У инвестицияни юкори даромад келтирадиган сохага киритиш ва инновацияларни жорий килишнинг самарали механизми учун маблаF манбаи сифатида етарлича эътиборни узига тортади. Турли минтака ва давлатларда инновацион венчурли инвестициялашнинг ривож-ланиши, ушбу мамлакатларнинг усиш суръатининг ортишига олиб келган [1].

Саратов давлат ижтимоий ва ик,тисодиёт уни-верситети тадкикотчиси Н.А.Ларионов узининг «Развитие новых моделей венчурного финансирования» номли мак,оласида венчур бизнесининг шаклланиши ва ривожланиши буйича куйидаги маълумотларни келтиради: Хусусий бизнесни молиялаштиришнинг мукобил манбаси сифати-даги венчур капитали АКШда ХХ асрнинг 50 йил-ларида замонавий информатика ва телекомму-никациянинг бешиги булган Силикон водийси (Калифорния штати)да вужудга келган. Ушбу бизнеснинг асосчилари Том Перкинс, Юджин Клей-нер, Франк Кофилд, Брук Байерс ва бошкалар молиялаштиришни ташкиллаштиришнинг янги асос солувчи Fояларини ишлаб чик,ишган. Булар: венчур фондлар куринишидаги шерикликни яра-тиш ва инвесторларнинг манфаатларини химоя килиш коидаларини белгилашдир.

Инвестициявий жараённи ривожлантиришнинг мазкур йуналиши узининг янгилиги билан Аме-риканинг ракобатбардош устунлигини яратди. Тадбиркорликнинг бир сохаси сифатида шаклланган венчур бизнеси микроэлектроника ва компьютер технологияларининг муваффакиятли ривожланишига кучли туртки берди. Венчур инвестициялар туфайли Microsoft, Intel, Apple Computers, Compaq каби компаниялар вужудга келган ва компьютер сохасининг жахондаги етак-чиларига айланган [2].

Россия ФА Урал булими доценти М.В.Новоселов венчур инвестициялаш Иккинчи жахон урушидан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

кейин Америкада, бошк,а давлатлардан 30 йилча аввал вужудга келганлигини уз ишларида таъкид-лаб утган [3]. АКШда венчур инвестициялашнинг ривожланиш боскичлари 1946 йилда биринчи оммавий савдо килувчи, портфель инвестиция-лашга ихтисослашган компания (Америка Тадк,ик,от ва Ривожланиш - ARD)нинг тузилишидан бош-ланган десак хам булади.

Тадк,ик,от методологияси.

Мак,олада кузатув асосида мамлакатлар урта-сидаги венчур бизнесининг шаклланиши ва ривожланиши, мамлакатнинг ик,тисодий салохияти хамда халк,аро савдода тутган урнига кура сама-рали моделнинг танланиши, инновацион тизим, инфратузилма, ушбу худуд ик,тисодиётининг мик,ёси ва хусусиятлари, шунингдек жахон бозо-ридаги вазиятга асосланиши тадк,ик, к,илинди. Венчур молиялаштириш моделини танлаш ва шакл-лантиришда мамлакатнинг инновация сохасидаги мавжуд ресурслари ва ушбу худуд учун хос булган бизнесни юритиш сохасидаги салохияти, тажри-баси, бозорнинг ривожланганлик даражаси ва инсон омили урганилди.

Ушбу сохада илFор мамлакатларда халк,аро ик,тисодий омиллар ва уларнинг венчур молиялаштириш билан узаро алок,асини хисобга олган холда инновацион технологияларни молиялаштириш учун кулланиладиган асосий бир нечта моделлар ажратиб курсатилди.

Та^лил ва натижалар.

Халк,аро мик,ёсдаги тажрибадан маълум були-шича, венчур капитал амалий Fояларнинг молия-лаштирилишида катта ёрдам берган. Чунки ушбу капитал корхоналарнинг инновацион тарак,-к,иётини таъминлашнинг ягона омили сифатида хизмат к,илади. Шу боис, дунё мик,ёсида венчур капиталини инновацион бизнес ривожининг асоси дейишади.

Турли мамлакатлар, жумладан, АКШ, Япония, Сингапур, Финляндия, Хиндистон каби давлатлар тажрибасини урганиш натижалари венчур биз-неси ик,тисодий ривожланишнинг инновацион модели сифатини тубдан узгартириши, уни инвестиция билан таъминлаши, пировард натижада ик,тисодий усишга олиб келиши, инвестиция так,чиллигини бартараф этишини курсатади [3].

Венчур молиялаштиришда лойихаларни инновацион технологиялар сохасида фаолият олиб борувчи субъектларни хусусий инвестициялаш орк,али молиялаштирилади. Мазкур инвестиция-ларнинг мак,сади булиб инновацион лойиха

муваффакият козонган такдирда келажакда фойда олиш хисобланади. Молиялаштиришнинг ушбу тури узига хос булиб, юк,ори таваккалчилиги ва узок муддатлилиги (одатда, инновация кулланувчи сохасининг хусусиятларидан келиб чик,к,ан холда уч йилдан етти йилгача) билан ажралиб туради. Лойихалар, стартапнинг тез ва самарали ривожланиши, инвестициядан келажакда юк,ори даро-мад олиш кафолати булган инновацион махсу-лотни яратиш ва ишлаб чик,аришдан иборат булади.

Масалан, АКШ тажрибасига назар ташлайдиган булсак, у ерда инвестициялашнинг венчур усули анча ривожланган. Венчур капиталига булган талабнинг юк,орилиги молиявий манбалар сони-нинг кескин ошишига сабаб булди.

Жумладан, «CB Insights» аналитик компания-сининг корпоратив венчур фондлари тахлилига баFишланган «The 2017 Global CVC Report» хисоботи маълумотларига асосланадиган булсак, 2017 йилда Шимолий Америкада 74,5 млрд дол-ларлик 5365 та венчур шартномаси тузилган ва бу курсаткич 2016 йилга нисбатан 18%га ошган. Шунингдек, ушбу хисоботда келтирилишича, 2017 йилда дунё буйича 164,4 млрд доллар к,ийматга эга булган 11 мингдан ортик, венчур шартнома-лари орк,али инвестиция жалб к,илинган (1-расм).

Хозирги кунда АКШда венчур бизнесини молиялаштирувчи инвестицион манбаларни куйидаги гурухларга ажратиш мумкин [7]:

1. Венчур капитали орк,али ёпик, цамкорлик. Бу гурухга нисбатан купрок, инвесторлар туFри келади, булар венчур инвестицияларининг акса-рият кисмини ташкил этади.

Уз шахсий бизнесига эга, молиявий ахволи баркарор тадбиркор томонидан эндигина ташкил этилиб оёк,к,а туришга харакат килаётган, самарали бизнес Fояга эга ёш компанияни инвестициялаш бунга мисол була олади. Улар усиб кела-ётган компания келажагини бахолай олган холда унга маблаF тикиш мумкинлигини, шунингдек, кушимча инвестиция хамда шахсий тажрибасини жалб этиш орк,али хаммуассисликни йулга куйиш ва ушбу корхонани ривожлантириш билан бир-галикда молиявий даромад олишни мак,сад киладилар. Кейинчалик таваккалчиликни хуш курувчи ва бахолай олувчи бу тадбиркорлар биз-несларини узаро бирлаштириб хамкорликни йулга куядилар. Албатта бунда инвесторлар кичик кор-хона ёки янги Fоя истикболини кура олган холда узларинг тажрибалари, алокалари, бошкариш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

1-расм. 2017 йилда венчур инвестициялари буйича дунёнинг асосий учта х,удуди - Шимолий Америка, Европа х,амда Осиё давлатларида шартномалар сони ва к,иймати (млрд. долл). Катта

айланада х,удудлар буйича умумий маълумотлар келтирилган1.

махорати, стратегия ва ресурсларини куллаш имкониятига ишонганликлари учун танлайди-лар.

2. Венчур капиталининг оммавий фондлари. Одатда венчур фонди мустакил менежер томо-нидан бошкарилувчи молиявий «козон» вазифа-сини ифодалайди. Бошкариладиган компания бирор молиявий тузилма ёки унда ишловчи ижрочи директорларга тегишли булади. Фонднинг узи кимматли когозлар, улуш ёки чекланган масъулият билан иштирок этувчи ташки инвестор-ларга тегишли булади. Уз навбатида фонд портфел эгалари булган тадбиркор ёки корхоналар томо-нидан молиялаштирилади.

3. Корпорацияларнинг венчур капитали. ХХ асрнинг иккинчи ярмида АКШда 50 дан ортик йирик корпорация узининг инвестицион «козон»ини ташкил килган. Кейинчалик корпорацияларнинг стратегиялари фаолияти ва ман-фаатлари тукнашувлари натижасида уларнинг сони узгара борди. Бундай венчур фондлар хам ёпик фондлар каби фаолият олиб боради. Аммо «ёпик, фондлар» ва корпорацияларнинг фондлари уртасида уларнинг максадларига кура тафовут булиши мумкин.

4. Инвестицион банкларнинг венчур капита-лига асосланган фондлар. АКШда аллакачон

1 Манба: PwC | CB Insights MoneyTree™ 2017

Report Q4,

инвестицион банк фирмалари усаётган компа-нияларни молиявий куллаб-кувватлашда мухим роль уйнаб келмокда. Хозирда улар венчур капитали доирасида хам харакатланмокда. Инвестицион банклар илгари одатда компанияларнинг кимматли когозларини юридик ва жисмоний шахсларга сотиб молиялаштиришнинг охирги боскичларида капитал киритарди.

5. Индивидуал инвесторлар. Индивидуал инвесторлар хам АКШда ратбатлантирувчи куч хисобланади. Бизнес масштаби жуда кичик булганда, энди иш бошланган гоя (ёки стартап) эгаси учун кариндошлари, як,ин дуст, кушни каби-лар инвестор ролида намоён булади. Индивидуал инвесторларнинг мухим ахамияти шундан ибо-ратки, инвестицион компаниялар ёки фондлар илтамайдиган, келажаги ноаник булган гоя учун таваккал килишдан бош тортган вактларда гоя эгасининг як,инлари уни молиявий куллаб- кувват-лашлари ва «пиллапоя» ролини бажаришлари мумкин.

Молиялаштириш моделлари. Жахон сахна-сидаги хар бир давлат учун юкори технологияли ихтиро ва инновацион технологияларнинг факат битта аник бир молиялаштириш моделини куллаш хосдир.

Алохида олинган мамлакат учун энг самарали моделни танлаш, давлат учун хос булган инновацион тизим, инфратизилмаси, ушбу худуд икти-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

2-расм. Йиллар кесимида венчур инвестициялари буйича дунёнинг барча мамлакатларида

молиялаштирилган шартномалар сони ва к,иймати (млрд. долл)1.

Глобал венчур бозори динамикаси (умумий киймати х,амда шартномалар сони)

$45,3

$52.0

$93,3

$136,2

$110,0

2013 2014 2015

Шартномалар киймати, (млрд долл.)

2016 2017

I— Шартномалар сони

Манба:Ру»С | СВ МопеуТгее™ (?ероп 04 2017

содиётининг микёси ва хусусиятлари, шунингдек, жахон бозоридаги вазиятга асосланиши лозим. Шунингдек, аник бир давлатнинг венчур молия-лаштириш моделини танлаш ва шакллантиришда мамлакатнинг инновация сохасидаги ресурслари ва ушбу худуд учун хос булган бизнесни юритиш сохасидаги салохияти, бозорнинг ривожланганлик даражаси ва инсон омили каби шартлар эъти-борга олинади.

Худди шу курсаткичлар, нанотехнология ва янги ихтироларни кузда тутувчи бошк,а сохалар каби энг замонавий ва талаб килинган техноло-гияларни молиялаштириш учун зарур механизмни танлашда хам таъсир килади. Шунингдек, давлат иктисодиётининг тузилиши хусусиятлари хам мухим урин тутади.

2-расмдаги диаграммага эътиборни каратади-ган булсак, 2017 йилда венчур фондлари оркали молиялаштирилган шартномалар сони ва киймати олдинги йилга нисбатан кескин ошганлигини куза-тамиз.

Юкорида келтирилган расмлардан шундай хулоса килиш мумкинки, инновацион техноло-гияларни венчур бизнеси оркали молиялашти-ришнинг жорий моделлари Шимолий Америка, Европа ва Осиёнинг бир канча давлатларида самарали жорий килинмокда.

1 Манба: PwC | СВ Insights МопеуТгее™ Report Q4, 2017.

Экспертлар илFор мамлакатларда инновацион технологияларни молиялаштириш учун куллани-ладиган моделларнинг бир нечта асосий турла-рини ажратиб курсатишади. Бундай таснифлаш-нинг асоси булиб ташки иктисодий омиллар ва уларнинг венчур молиялаштириш билан узаро алокаси хизмат килади.

Энг муваффакиятли моделлар каторига молия-лаштиришнинг бозор модели, кластер модели, шунингдек, корпоратив-давлат ва мезо-корпо-ратив моделларини келтириш мумкин. Куйида ушбу моделларнинг ахамияти ва уларни кул-лаётган давлатлар тажрибалари келтирилган [6].

Бозор модели. Молиялаштиришнинг энг омадли моделларидан бири булиб, купгина ривожланган иктисодиётлар - АК.Ш, Канада, Австралия ва Европанинг айрим мамлакатлари учун муваффакиятли булган модель хисоб-ланади.

Унинг хусусияти шундаки, у бошка моделларга нисбатан янада кенгрок доирадаги тармокларда инновацион технологияларни яратишнинг функционал жараёнини ривожлантиришга йуналти-рилган. Венчур молиялаштиришнинг бозор моде-лида дастлабки тадкикотлар хар доим хам асосий боскич булавермайди. Бунинг сабаби шундаки, инновацион Fояларни уйлаб топиш ва амалга ошириш учун кулай шароитлар лойихани амалга ошириш даврининг хар бир боск,ичида яратилиши мумкин.

Бозор модели нафак,ат инновацион тадкикот-ларнинг якуний натижалари, яъни наномахсулотни ишлаб чикишга, балки нанотехнологиялар мансуб булган оралик, натижаларни хам амалга оширишга имкон беради. Шунингдек, инновацион жараён-нинг барча боскичларида юкори малакали мута-хассислар жалб килиниб, бу барча технологик муаммоларга жавоб топишнинг гарови булиб хизмат килади.

Молиялаштиришнинг бозор модели факат юкори ривожланган молия бозори ва эркин фой-даланиладиган венчур капитали булганда муваффакиятли амалга ошади. Молиялаштириш манбалари булиб, коидага кура, институционал инвесторлар хизмат килади - бозор модели учун институционал инвесторларнинг ривожланган ва тартибга солинган тизими хосдир.

Мазкур модель шароитида хам инновацион технологияларни ишлаб чик,иш, хам махсулотнинг бошка, куп холларда турдош фаолият сохаларига таркалишини кузда тутувчи «таркалиш самараси» (effect spillover)1MM куллаш хисобига янада янги, такомиллашган технологияларни яратиш мумкин булади. Ушбу самара давлатнинг иктисодиётига ижобий таъсир курсатади.

Молиялаштиришнинг бозор модели кулланил-ганда, давлат инновация жараёнининг барча боскичларида жуда кам иштирок этади ва ушбу иштирок юкори технологияли дастурларни бево-сита кисман молиялаштириш билан чекланади. Шунингдек, венчур сохасининг ривожланиши учун кулай хукукий ва иктисодий шароитларни яратиш хисобига таъминланадиган инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг кафолатли дастурларини яратиш хам мумкин.

Молиялаштиришнинг бозор модели учун хос булган инновация жараённинг асосий субъект-лари инновацион технологияларни ишлаб чик,ишда банд булган венчур ташкилотлар, хусу-сий инвесторлар ва хусусий венчур фондлари, инновацион технологиялар сохасида фаолият юритувчи йирик корхоналар хисобланади.

Мазкур молиялаштириш модели мулкчилик хукукининг химоя килиниши (асосан интеллектуал мулк), шартнома шартларини бажариш устидан назорат, венчур инвестицияларни утказиш учун зарур булган кенг доирадаги молиявий хизматлар,

1 «spillover effect» - маълум бир иктисодий жараён-ларнинг бошк,а сохага таъсири. Иктисодий ходисалар «тулк,ини» бошк,а сохада хам узгариш хосил булишига олиб келиши ва бир-бирига боFлик эмасдек туюлиши мумкин.

шунингдек, юкори ривожланган молиявий бозор-нинг мавжудлиги каби шартларга риоя килини-шида самарали булади. Венчур сармояси ихти-ролар учун масъул булган компанияларнинг фой-даланиши учун осон булиши лозим, бирок молиявий маблатларнинг асосий манбаси институционал инвесторлар хисобланади. Шунингдек, бозор моделини муваффакиятли амалга оширишнинг мажбурий шарти энг истикболи йуналишларни хисобга олиши ва ихтироларнинг самарали амалга ошира оладиган ва татбик кила оладиган, ушбу сохада яхши билимларга эга булган менежерлар-нинг мавжудлиги мухим хисобланади.

Мазкур моделнинг асосий камчиликларидан бири сифатида маълум бир молиявий бек,арорлик ва бозордаги вазиятга боFлик булган таваккал-чиликларни курсатиш мумкин.

Кластер модели. Инновацион технологияларни ривожлантириш, амалга ошириш ва татбик килишни молиялаштиришнинг кластер модели куплаб ривожланган мамлакатлар учун хос булган хусусиятдир. Бугунги кунда молиялаштиришнинг ушбу модели Швеция, Дания, Финляндия каби мамлакатларда муваффакиятли кулланилмокда.

Венчур молиялаштиришнинг бошка моделла-рига нисбатан кластер модели куплаб устунлик-ларга эга. Биринчи навбатда, шуни таъкидлаш лозимки, кластер моделининг узига хос хусусияти сифатида бозор моделига караганда давлатнинг юкори технологик кластерлар яратадиган технологияларни молиялаштириш ва ривожлантиришда янада фаолрок иштирок этишини курсатиш мумкин.

Давлат инновацион фаолиятининг бошка ишти-рокчиларининг жалб этилишида бевосита иштирок этиб, бунинг учун иктисодиёт субъектларини жалб этишда камрок диверсификацияланган, шунингдек давлат бизнес-инкубаторлар, инновацион ихтиролар сохасида фаолият юритувчи кичик хусусий компаниялар, илмий-тадкикот институтлари ва йирик молиявий институтлар оркали улар уртасидаги узаро муносабатларни ташкиллаштиради. Давлат бошкаруви нафакат давлат ва бизнес уртасидаги узаро фойдали илмий-тадкикот хамкорлигини, балки лойиханинг боскичма-боскич амалга оширилишини хам таъ-минлайди.

Технологияларни молиялаштиришнинг кластер моделида давлат мухим булган функциялардан бири - лойихалар хали яратилишнинг бошлантич боскичида булган вактда уларни кисман молия-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

лaштиpиш вaзифacини бaжapaди, xycycaн y илмий-тaдкикoт вa тaжpибaвий-кoнcтpyктopлик фaoлиятигa xoмийлик килaди. Дaвлaтнинг бyндaй ëpдaми ëш кoмпaниялapгa юкopи тexнoлoгик coxaлapдa тyлaкoнли фaoлият учун зapyp булган млс^ият^ эpишишгa имкс>н бepaди. Улapгa aжpa-тилaëтгaн мoлия, шунин^к, кoмпaниялapгa янaдa paкoбaтбapдoш булиш вa бoзopдa бeмaлoл ишлaшгa ëpдaм бepaди.

Moлиялaштиpишнинг клacтep мoдeли, вeнчyp фoндлapини мoлиялaштиpyвчи инcтитyциoнaл инвecтopлapнинг иштиpoки билaн бeлгилaнгaн вeнчyp кaпитaлининг юкopи дapaжaдaги oчиклиги Xиcoбигa xaм энг мyвaффaкиятли мoлиялaштиpиш мoдeллapидaн 6MPM дeб xиcoблaнaди. Шyнингдeк, ушбу мoдeль учун бaнклapнинг иштиpoки xoc булган бeлги булиб xиcoблaнaди.

Moлиялaштиpишнинг клacтep мoдeли кyллa-нилгaндa мoлиявий кийинчиликлap xaвфи aнчa кaмaяди (aйникca бoзop мoдeлидaгигa кapaгaндa). Moлиявий тaвaккaлчиликнинг кaмaйиши шу билaн изoxлaнaдики, ушбу xoлaтдa мoлиялaштиpиш биpинчи нaвбaтдa чизикли paвишдa иннoвaциoн жapaëнни тaъминлaшгa кapaтилгaн бyлaди. Чунки ушбу x^a^a иннoвaциялap фaoлиятнинг тypдoш coxaлapигa кaмpoк тeгишли б^ди, pивoжлaниш илмий тaдкикoтлapдaн бoшлaб, тo иннoвaциoн жapaëнлapнинг нaтижaлapининг тaтбик килиниши, yлapнинг yзлaштиpилишигaчa булган бapчa бocкичлapдa фoкycли aмaлгa oшaди.

Kлacтep мoдeлининг мухим aфзaллиги, ушбу мoдeль кaмpaгaн клacтep ичидaги «cинepгия caмapacи»1 булиб xиcoблaнaди. Maзкyp мoдeль иннoвaциoн фaoлият иштиpoкчилapининг yзapo биpгaликдaги xapaкaтини кyздa тyтгaни учун icnac-тepнинг ичидaги иннoвaтopлap, xycycий кoмпa-ниялap вa тaдбиpкopлap, инвecтициoн фaoлият cyбъeктлapи, вeнчyp capмoядopлapи вa дaвлaт бoшкapyв opгaнлapи ypтacидa paкoбaт пaйдo бyлaди, бу эca oкилoнa ишлaб чикapишгa ижoбий тaъcиp кypcaтaди, клacтep ичидaги oкилoнa Œë-^тни тaъминлaйди вa xaттoки энг нoкyлaй шapo-итлapдa xaм тaвaккaллapни aнчa кaмaйтиpaди.

Kлacтep ичидa paкoбaтдaги уа"унлик дaвлaт-нинг ижтимoий вa икти^дий pивoжлaнишдaги мухим xapaкaтлaнтиpyвчи куч булиб, бу xaм mac-

1 Cинepгия (гpeк. auvspyía — xамкopлик, ysapo фao-лият, ëpдaм, кyллaб-кyввaтлaш) - икки еки Удaн opïMK oмиллapнинг ysapo мУжaccaлaшyви нaтижacигa yлap-нинг aлoxидa xapaкaтлapидaги умумий нaтижaгa ни^-бaтaн caмapaнинг oшиши. - https:IIru.wikipedia.orgI wiki

тepдaги «cинepгия caмapacи»нинг нaтижacи Xиcoблaнaди.

Knacтep мoдeли тaшки вa ички мoлиялaшти-pиш мaнбaлapини кyздa тyтaди. Ички мoлиялaш-тиpиш pecyp^ мaнбaлapигa вeнчyp фoндлapи, xycycий xoмийлap вa кoмпaниянинг шaxcий мaблaFлapини киpитиш мумкин. Taшки мaнбaлap cифaтидa э^ xopижий инвecтopлap вa кушни xyдyдлapдaн кeлyвчи мoлиялaштиpишни кypcaтиш мумкин. Шу билaн биpгa, иннoвaциoн жapaëни-лapни нaзopaт килиш, кoмплeкc инcтитyциoнaл инфpaтyзилмaни яpaтиш вa клacтepлapни кyллaб-кyввaтлaш дacтypлapини ишгa тyшиpишдaги кaттa poлигa кapaмacдaн, дaвлaт уз xoличa мoлиялaш-тиpишнинг ушбу мoдeлидa мoлиявий pecyp^ap-нинг мaнбacи бyлa oлмaйди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Корпоратив-давлат модели. Вeнчyp мoлия-лaштиpишнинг бсш^ биp мyвaффaкиятли мoдeли булиб кopпopaтив-дaвлaт мoдeли xиcoблaнaди. Maзкyp мoдeль Eвpoпaнинг Авcтpия, Иcпaния, Итaлия вa Гepмaния кaби дaвлaтлapидa мyвaф-фaкиятли кyллaнилмoкдa.

Maзкyp мoдeль бapкapop иннoвaциoн pивoж-лaнишгa, шу билaн биpгa ypтaчa тexнoлoгик кypcaткичлapгa эгa бyлгaн дaвлaтлapдa жyдa caмa-paли нaтижa ^pca^a^ Moлиялaштиpишнинг кopпopaтив-дaвлaт мoдeли aфзaлликnapидaн биpи cифaтидa юкopи тexнoлoгиялap кyллaнилa-ди^н coxaлapдa paкoбaтбapдoшликни кypcaтиш мумкин булиб, ушбу мoдeлдaн фoйдaлaнaëтгaн дaвлaтлap xaм бoшлaнFич aмaлий тaдкикoтлap coxacидa, xaм cтpaтeгик мyxим бyлгaн coxaлapдa eтaкчи ypинлapни caклaб кoлишaди.

Kopпopaтив-дaвлaт мoдeлигa xoc бyлгaн иннo-вaция жapaëнининг acocий cyбъeктлapи булиб илмий-тaдкикoт инcтитyтлapи, йиpик xycycий кop-пopaция вa бaнклap xиcoблaнca, ушбу жapaëнни нaзopaт килувчи вa иштиpoкчилap ypтacидa yзapo aлoкaни тaъминлoвчи opгaн булиб илмий вa тex-нoлoгик pивoжлaнишни тaъминлoвчи дaвлaт Xиcoблaнaди. Maзкyp xoлaтдa бeвocитa бaнклap, кopпopaциялap вa илмий-тaдкикoт инcтитyтлapи тoмoнидaн кaфиллaнгaн юкopи тexнoлoгиялap coxa^a иш oлиб бopyвчи вeнчyp кoмпaниялapи вa кoмпaниялapгa кapaгaндa, дaвлaт yc^poK axaмиятгa эгa.

Иннoвaциoн жapaëннинг бapчa иштиpoкчи-лapини биpлaштиpиш вa лoйиxaнинг бoшлaнFич ишлaнмaлapдaн тopтиб иннoвaциoн мaxcyлoтни ишлaб чикapиш, уни тypли coxaлapдa aмaлгa йши-pишгaчa бyлгaн йyлдa бocкичмa-бocкич pивoж-

ИKТИCOД BA MOЛИЯ I ЭKOHOMИKA И ФИHAHCЫ 2019, 1(121)

ланишини таъминлаш учун давлат ёки саноат корхоналари томонидан яратилган технологик ривожланиш дастурлари, айрим холларда эса давлат органлари ва хусусий хомийлар шериклиги хисобига молиялаштирилган лойихалар кулланилади.

Ушбу моделда инновацион лойиханинг даст-лабки ишланмадан бошлаб, ишлаб чикаришгача булган бутун цикли корпорация ичида амалга ошади, лойихани молиялаштириш эса урта ва кечки ривожланиш боскичларида амалга оши-рилади. Бундай ёндашув юкори технологияларни ишлаб чикаришга киска вактда ва муваффакиятли тарзда жорий килишга имкон беради.

Молиялаштиришнинг ушбу моделини самарали куллаш учун илмий-тадкикот марказларига эга булган йирик корпорациялар, корпорациялар учун шерик булиши мумкин булган баркарор банклар, шунингдек етарли даражадаги давлат бошкарувининг мавжудлиги каби шартлар зарур булади.

Молиялаштиришнинг корпоратив-давлат модели молиявий таваккалчилик даражасининг пастлиги билан бошка моделлардан ажралиб туради. Шу билан бирга, у янги турдаги махсу-лотларни турли сохаларга татбик, килишда мавжуд самарани саклаб колишга мойил булади.

Мезо-корпоратив модель. Инновацион тех-нологияларни молиялаштиришнинг яна бир муваффакиятли модели мезо-корпоратив модель хисобланади. Мазкур модель Япония, Хитой ва Сингапурда муваффакиятли амалга оширилмокда. Ушбу мамлакатларда бозор институтларининг ривожланишида маълум бир колоклик кузатил-мокда эдики, бу давлатнинг бор кучини иктисодий усиш суръатини ошириш учун жалб килишга маж-бур килди. Жахон амалиётидан келиб чикиб, мам-лакат иктисодиётини интенсив ривожлантиришда инновацион технологияларнинг мезо-корпоратив модели энг самарали хисобланади.

Мазкур моделда хам ишлаб чикариш, хам молиявий сохалар каби турли тармокларда фао-лият олиб борувчи бир катор компанияларни уз ичига олган йирик корпорациялар ва мезо-корпорациялар, шунингдек йирик илмий-тадкикот марказлари асосий иштирокчилар хисобла-нишади.

Молиялаштиришнинг корпоратив-давлат моде-лида булгани каби, инновацион жараён цикли бевосита мезо-корпорацияларнинг ичида туплан-ган. Циклнинг узи, инновация жараёни ривожла-

нишининг охирги боскичларини уз ичига олгани учун одатга кура, унчалик купга чузилмайди. Лойиханинг ривожланиш жараёнида мезо-корпо-рациялар фаолиятига инновациялар сохасидаги венчур фондлари ва кичик бизнес хам куши-лади.

Мезо-корпоратив моделнинг асосий устунлик-ларига куйидагилар киради:

- инновацион фаолиятида молиявий ресурс-ларни окилона таксимлаш имконияти;

- илмий-тадкикот фаолияти ва ихтиролар учун харажатларни кискартириш, бу уз навбатида конъюнктура узгаришларига нисбатан тез жавоб беришга имкон беради.

Хулоса ва таклифлар

Венчур молиялаштириш давлат иктисодиёти-нинг ривожланиши учун кулай омил хисобланади. Энг мос булган молиялаштириш модели муваффакиятли амалга оширилган такдирда, давлатнинг иктисодий тизими ва унинг молиявий бозори хусусиятлари, умуман инновацияли технологиялар сохасининг холатидан келиб чикиб, ушбу молиялаштириш тури инновацион махсулотларни сотишдан юкори фойда олишга, шунингдек, замо-навий технологиялар сохасида куплаб иш урин-ларини яратишга ёрдам беради.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар пул-кредит сиёсатида, фонд бозорларининг фаолиятида, иктисодиётнинг урта ва узок муддатли истикболдаги ижобий ривожланишида намоён булмокда.

Фикримизча, Узбекистан иктисодиётидаги узга-ришлар инновацион фаолиятни венчур молиялаштириш механизмини ишлаб чикишда миллий иктисодиётнинг имкониятларини хисобга олишни такозо этади. Тадкикотларимиз давомида юкорида келтириб утилган моделлардан «Кластер модели»га асосланган холда уз моделимизни ишлаб чикишимиз керак, деган хулосага келдик. Ушбу модель «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси»га асосан амалга оширилаётган ислохотлар хамда институционал узгаришларга мос келади. Харакатлар стратегиясининг кейинги боскичларида инновацион фаолиятни венчур фондлари оркали молиялаштириш механизмини ишлаб чикишда «Бозор модели»ни асос килиб олсак максадга мувофик булади, деб уйлаймиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 1(121)

Адабиётлар руйхати:

1. Волкова Т.И. Модели венчурного финансирования: мировые и российские тенденции развития. // Инновационная деятельность, 2013, № 23 (326).

2. Ларионов Н.А. Развитие новых моделей венчурного финансирования. https:// cyberleninka.ru/article/n/

3. Новоселов М.В. Зарубежные модели венчурного инновационного проектирования. Институт экономики (ИЭ)УрО РАН. // «Инновации», 2005, № 5 (82).

4. Котельников В. Венчурное финансирование и бизнес-ангелы. - http://www.cecsi.ru/ coach/venture_financing_4questions.html.

5. Родионов И., Никконен А. Рынок венчурного капитала. - М.: РАВИ, 2011.

6. Куликов И.Н. Модели финансирования инновационных технологий. - http://www.forbes.ru.

7. Шатин И.А. Эволюция рынка венчурного инвестирования в развитых экономиках (на примере Соединённых Штатов Америки). // Вестник Челябинского государственного университета, 2010, № 27 (208). Экономика. Вып. 29. С. 42-46.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.