Научная статья на тему 'ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН ЎСМИРЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА ТУТГАН ЎРНИ'

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН ЎСМИРЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Имконияти чекланган ўсмирлар / ижтимоийлашув жараёни / инклюзив таълимни ташкил қилиш / таълим тарбия тизимини такомиллаштириш / Подростки с ограниченными возможностями / процесс социализации / организация инклюзивного образования / совершенствование системы образования.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Хашимова Сайёра Холмуродовна

Мақолада Ўзбекистонда инклюзив таълим тизими, унинг имконияти чекланган ўсмирларнинг таълим-тарбиясида тутган ўрни, имконияти чекланган ўсмирларнинг ижтимоийлашув жараёни, ушбу масалада давлат томонидан олиб борилган сиёсат ва унга таъсир кўрсатган шароит ва омиллар таҳлил қилинган. Калит сўзлар: Имконияти чекланган ўсмирлар, ижтимоийлашув жараёни, инклюзив таълимни ташкил қилиш, таълим тарбия тизимини такомиллаштириш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Гуманитарные науки , автор научной работы — Хашимова Сайёра Холмуродовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В СОЦИАЛИЗАЦИИ МОЛОДЫХ ЛЮДЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

В статье анализируется система инклюзивного образования в Узбекистане, ее роль в образовании подростков-инвалидов, процесс социализации подростков-инвалидов, политика государства в этом вопросе, а также условия и факторы, повлиявшие на нее. Ключевые слова: Подростки с ограниченными возможностями, процесс социализации, организация инклюзивного образования, совершенствование системы образования.

Текст научной работы на тему «ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН ЎСМИРЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА ТУТГАН ЎРНИ»

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН УСМИРЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА ТУТГАН УРНИ

Хашимова Сайёра Холмуродовна

Самарканд Давлат Чет тиллар институти, Гуманитар фанлар ва ахборот технологиялари кафедраси укитувчиси sayyora72@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистонда инклюзив таълим тизими, унинг имконияти чекланган усмирларнинг таълим-тарбиясида тутган урни, имконияти чекланган усмирларнинг ижтимоийлашув жараёни, ушбу масалада давлат томонидан олиб борилган сиёсат ва унга таъсир курсатган шароит ва омиллар тахлил килинган. Калит сузлар: Имконияти чекланган усмирлар, ижтимоийлашув жараёни, инклюзив таълимни ташкил килиш, таълим тарбия тизимини такомиллаштириш.

РОЛЬ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В СОЦИАЛИЗАЦИИ МОЛОДЫХ ЛЮДЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

АННОТАЦИЯ

В статье анализируется система инклюзивного образования в Узбекистане, ее роль в образовании подростков-инвалидов, процесс социализации подростков-инвалидов, политика государства в этом вопросе, а также условия и факторы, повлиявшие на нее.

Ключевые слова: Подростки с ограниченными возможностями, процесс социализации, организация инклюзивного образования, совершенствование системы образования.

THE ROLE OF INCLUSIVE EDUCATION IN THE SOCIALIZATION OF YOUNG PEOPLE WITH LIMITED OPPORTUNITIES

RESUMI

The article analyzes the inclusive education system in Uzbekistan, its role in the education of disabled teenagers, the process of socialization of disabled teenagers, the state's policy on this matter, and the conditions and factors that influenced it.

133

April 26, 2024

Key words: Teenagers with disabilities, socialization process, organization of inclusive education, improvement of educational system.

Кириш

Узбекистонда демократик давлат ва фукаролик жамиятини барпо этиш жараёнида соглом авлодни тарбиялаш масаласига катта эътибор каратилмокда. Соглом авлодни тарбиялаш гоятда масъулиятли вазифа булиб, у инсонпарвар сиёсат натижасида амалга оширилади. Имконияти чекланган усмирларни турмуш фаолиятидаги чекланишларни бартараф этиш, тулаконли хаёт кечиришларига, жамиятнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий турмушида фаол катнашишларига, шунингдек, узларининг фукаролик бурчларини бажаришларига имкон берадиган кулай шарт-шароитлар яратиш масаласига давлат сиёсатида катта эътибор каратилмокда.

Кейинги йилларда кам таъминланган, ногиронлиги булган инсонлар, ёшлар, хотин-кизлар, кекса авлод вакилларини ижтимоий химоя килиш давлат сиёсатининг устувор йуналишига айланди, - дейди Президент Шавкат Мирзиёев, - Бу борада Тиббий-ижтимоий хизматлар агентлиги, Ногиронлиги булган инсонларни куллаб-кувватлаш жамгармаси ташкил этилганини кайд этиш лозим[1. 349-350.].

БМТ маълумотларига кура дунё микёсида 450 миллиондан ортик киши рухий ва жисмоний нуксонга эга. Бу сайёрамизнинг ундан бир кисмини ташкил этади. Шуни айтиш жоизки, умумжахон согликни саклаш ташкилоти маълумот беришида дунёда бундай кишилар сони 13%га якин ва дунё микёсида 500 миллиондан ортик одам (яъни ер юзидаги хар бир унинчи одам) имконияти чекланган шахслар сирасига киради, шулардан 150 миллиони болалардир. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Жахон Согликни Саклаш Ташкилотларининг маълумотларига кура ер курраси ахолисининг 20% турли хил, жисмоний, аклий, сенсор ва харакат аъзоларида нуксонлари булган инсонлар ташкил килади. Согликни саклаш, Мехнат ва Ахолини Ижтимоий мухофаза килиш вазирликларининг маълумотларига кура Узбекистонда турли хил нуксони булган болалар, яъни аклий ривожланишида нуксони булган 12%, эшитишида нуксони булган болалар (кар болалар) 5%, заиф эшитувчилар 7%, кузи ожизлар 7,5%, заиф курувчилар 5%, таянч-харакат аъзоларида нуксони булган болалар 2,5%ни ташкил этади. ЮНЕСКО маълумотларига кура, улар орасида алохида ёрдамга мухтож болалар хаммаси булиб 200 миллион атрофида эканлиги кайд этилган [2.].

134

April 26, 2024

Мавзуга оид адабиётлар тахлили

Имконияти чекланган (ногирон) ва инклюзив таълим тушунчалари хакида турлича фикрлар баён этилган булиб, У.Бутаеванинг фикрига кура, имконияти чекланган (ногирон) бу шахсий эхтиёжларини ва ижтимоий хаёт етишмовчиликларини кисман ёки тулик узи мустакил таъминлай олмайдиган исталган шахс. Ногиронлик кабул килинган таснифномага кура организмдаги доимий бузилишларга олиб келувчи, хаёт фаолиятининг чекланишига сабаб булувчи, алохида ижтимоий куллаб-кувватлашга эхтиёж тугдирувчи ижтимоий заифлик сифатида талкин этилади [3].

Инклюзив таълимга ногиронликнинг ижтимоий куринишининг хосиласи сифатида караш мумкин. Ногиронликнинг ижтимоий модели барча болаларнинг индивидуал-психологик, узлаштириш хусусиятлари хар хиллигини хисобга олишни ва мактаб таълимини барча болаларнинг имкониятларига мослаштиришни назарда тутади[4].

З.Т. Нишанова ва Ш.А. Парпиеваларнинг фикрига кура, "Имконияти чекланган болалар фаолиятида ички сезгиларнинг хам, тери сезгиларнинг хам ахамияти бекиёс. Шунинг учун хам мия фаолиятининг бузилиши, рухий камчиликлар бундай болалар фаолиятига салбий таъсир курсатади" [5]. Тадкикот методологияси

Тадкикотда киёсий тахлил, мантикий тахлил, тизимли тахлил, анализ ва синтез усулларидан фойдаланилди.

Тахлил ва натижалар

Узбекистон таълим муассасаларида имконияти чекланган усмирлар, (болалар, шахслар) учун кулай шарт-шароитлар яратилмокда. Имконияти чекланган барча усмирлар, (болалар) асосий мактабларда инклюзив таълим олиш имкониятига эгадир. Имконияти чекланган усмирлар мактабларда малакали укитувчилар билан таъминланган булиб, ногиронлиги булган усмирлар (болалар)нинг эхтиёжларига мослаштирилган кулай инфратузилма ва укув материаллари булишини таъминлаш масаласига хам эътибор кучайтирилмокда. Алохида таълим эхтиёжлари булган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб ва мактаб-интернатлар 90 та булиб, булардан: 50 таси акли заиф болалар учун, 19 таси кар ва заиф эшитувчи болалар учун, 17 таси кузи ожиз ва заиф курувчи болалар учун, 3 таси таянч аъзоларида нуксони булган болалар учун, 1 таси нуткида нуксони булган болалар учун ихтисослаштирилган мактаб-интернатлардир. Бу мактаб-интернатларда ногиронлиги булган 21231 нафар болалар таълим олишади [6].

135

April 26, 2024

Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги "Алохида таълим эхтиёжлари булган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги

П^-4860-сон карорига мувофик Узбекистонда инклюзив таълимни ривожлантириш концепцияси кабул килинди. Ушбу максадда 2021/2022-укув йилида республикада илк маротаба тажриба сифатида худудларнинг марказидаги шахарларда ва Тошкент шахрининг туманларида биттадан умумтаълим мактабларида (жами 31 та) инклюзив таълим тизими жорий этилди ва унда 82 нафар болалар таълим олиши таъминланди.

2022/2023 укув йилида кушимча талаб ва эхтиёжлардан келиб чикиб 146 та умумий урта таълим мактабларида янги инкляюзив синфлар ташкил этилиб унда 395 нафар ногиронлиги булган болалар таълим олишмокда. Баркарор ривожланиш максадларининг 4.5-вазифасига биноан, 2025 йилга бориб Узбекистонда инклюзив таълим тизими жорий килинган умумий урта таълим муассасалари улуши жами мактабларнинг 51 фоизга, инклюзив таълим шартларида таълим олаётган алохида таълим эхтиёжлари булган болалар улуши эса 40 фоизга етказилиши режалаштирилган [7]. Инклюзив таълим жорий этилган умумтаълим мактабларида инклюзив таълим учун шароитларни яхшилаш, шу жумладан, ногиронлиги булган болалар билан иш олиб борадиган пеагогларни тайёрлаш максадида Буюк Британия, Япония, Финляндия давлатларидаги тажрибани урганиш масаласига катта эътибор каратилмокда.

Бугунги кунда Узбекистонда инклюзив таълимни ташкил килишдан асосий максад — алохида таълим эхтиёжлари булган укувчилар учун мактабда махсус восита ва методларни куллаш оркали махсус педагогларни жалб этган холда тусиксиз мослаштирилган таълим мухитини яратиш, уларнинг жамиятга самарали мослашуви хамда тулаконли уйгунлашувига хизмат киладиган сифатли умумий урта таълим беришни таъминлашдан иборат булса, инклюзив таълимни ташкил килишдан асосий вазифалар - ривожланишнинг турли имкониятларига эга булган укувчилар учун хар кандай камситилишни истисно киладиган, барча болаларга тенг муносабатда булишни таъминлайдиган ягона мослаштирилган ижтимоий мухитни яратиш; жамоатчилик хамда таълим жараёнининг барча иштирокчиларида алохида таълим эхтиёжлари булган укувчилар муаммоларига нисбатан багрикенглик муносабатини шакллантириш; таълим жараёнида соглом болалар билан бир каторда алохида таълим эхтиёжлари булган болаларнинг аклий ва ижтимоий салохиятларини

136

April 26, 2024

ривожлантириш; барча укувчилар учун давлат таълим стандартларига мувофик умумий урта таълим дастурларини узлаштириш учун имконият яратиш [8]дан иборатдир.

2023 йил 11 сентябрда Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ПФ-158-сон ""Узбекистон-2030" стратегияси тугрисида"ги Фармони кабул килиниб, ушбу фармонга 1-иловадаги 23 максад - ногиронлиги булган шахсларни куллаб-кувватлаш буйича янги тизимни яратиш хамда улар учун кулай ва макбул мухитни яратишдан иборат эканлиги белгиланди. Ушбу максадга кура - ногиронлиги булган шахслар учун мавжуд инфратузилма холатини бахолаш тизимини жорий килиб, кулай ва макбул мухитни яратиш [9] вазифаси кун тартибига куйилди.

2022 йил 28 январда Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ПФ-60-сон "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги Фармони кабул килинди. Ушбу фармонга 1-иловадаги 66-максад - ногиронлиги булган шахсларни куллаб-кувватлашнинг самарали тизимини шакллантириш, уларнинг хаёт сифати ва даражасини ошириш, деб номланган. Ушбу максадга кура -ногиронлик белгиси буйича камситишга йул куймаслик, ногиронлиги булган шахсларнинг хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини руёбга чикаришда тенг шароитларни ва уларни бузганлик учун жавобгарликнинг мукаррарлигини таъминлаш. ...Ногиронлиги булган шахсларнинг жамият ижтимоий-иктисодий хаётига жалб килиниши ва фаол иштирокини таъминловчи инклюзив таълим ва ишга жойлаштириш тизимини такомиллаштириш, [10] вазифаси белгиланди.

Имконияти чекланган усмирлар таълим-тарбия жараёни узига хос хусусиятларга эгадир. Имконияти чекланган усмирларнинг таълим-тарбияси нафакат таълим масканларида, балки оилаларда хам максадли ташкил этилиб, оилаларда имконияти чекланган усмирларни маънавий тарбиясига эътибор каратилади. Оилаларда имконияти чекланган усмирларга нисбатан авайлаш ва рахмдиллик нуктаи-назари билан ёндашув шаклланади. Бу эса имконияти чекланган усмирларда муомала, мулокот, уз-узига хизмат ва бошка фаолиятларда иштирок этиш куникмаларининг етарлича шаклланмаслигига олиб келади. Шунинг учун имконияти чекланган усмирларнинг ижтимоийлашуви соглом усмирлар билан бирга таълим олиш, турли маънавий-маърифий тадбирларда иштирок этиш, турли тугаракларда катнашиш оркали амалга оширилади. Имконияти чекланган усмирлар узларининг кийиниши

137

April 26, 2024

Tashkent Medical Academy Integration of Science, Education and Practice in Modern Psychology,

Pedagogy: a Problem and Solutions

Toshkent tibbiyot akademiyasi Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:

^^

(мавсумбоп, борадиган жой хусусиятига боглик, тоза ва озода, жинсига тугри келадиган, замонбоп); муомаласи (она тилида тугри ва равон сузлаши, ширинсухан булиши, сузлашганда сухбатдошини тинглай олиши, бировларнинг сузини булмаслиги, аник ва мавзу доирасида гапириши); жамоат жойларида узини тутиши (коидаларга риоя килиши, каттик гаплашмаслиги, атрофдагиларга халакит килмаслиги ва хоказо); гигиеник коидаларга риоя килиши оркали жамият хаётига мослашиб боради. Махсус таълим муассасалари, мактаб-интернатлар имконияти чекланган усмирлар учун таълим-тарбия учогидир. У ерда имконияти чекланган усмирлар академик билим олишдан ташкари муросалиликка, атрофдагилар билан мулокот килишга, мехнатга, уз-узига хизматга, узгалар мехнатини кадрлашга, уз карорини асосли химоя килишга, саломатлигини назорат килишга урганадилар.

Хулоса ва таклифлар

Имконияти чекланган усмирлар билан олиб бориладиган инклюзив таълим тизимида таълим муассасаларида имконияти чекланган болалар ва усмирларнинг таълим олишлари учун зарурий психологопедагогик, коррекцион шароитларни яратиш масаласига эътиборни кучайтириш зарур. Уларнинг имкониятига йуналтирилган умумтаълим дастурлари ва коррекцион ишларни амалга оширишда кургазмалилик, мантикий тафаккурни ривожлантириш масаласига эътиборни каратиш керак. Имконияти чекланган усмирларнинг инклюзив таълимида уларнинг рухий ривожланиши, ижтимоий мослашуви масалаларига купрок эътиборни каратиш мухим ахамиятга эгадир. Инклюзив таълимда имконияти чекланган усмирларга уз фикрини баён килишда купрок эркинлик бериш, уларнинг таълимдаги тенглик хукукини кафолатлаш, таълим жараёни, жамият ва оила шароитида имконияти чекланган усмирларнинг соглом болалар билан узаро мулокоти учуш имкониятни кенгайтириш уларнинг жамият хаётида кенгрок ижтимоийлашуви учун имкониятни яратади.

Имконияти чекланган болалар нормал ривожланишдаги болалар каби топширик ва вазифаларни тезлик билан мукаммал амалга ошира олмасаларда аммо имконият даражасида бажара оладилар. Шунинг учун уларга уз имкониятларини юзага чикариш учун кенгрок имкониятни яратиб бериш мухимдир. Имконияти чекланган болалар нормал ривожланишдаги болаларга нисбатан купрок эътибор ва ёрдам талаб этадилар. Шунинг учун хам доимий равишда хар бир боланинг хукукларини химоя килиш, камситишларга йул куймаслик, уларга ижобий муносабатда булиш имконияти чекланган усмирларни тарбиялашда мухим ахамиятга эга булган масаладир.

138

April 26, 2024

Узбекистонда ёшларнинг ижтимоий химояси, имконияти чекланган усмирларнинг жамиятга ижтимоийлашуви масаласига катта эътибор каратилмокда. Имконияти чекланган усмирларнинг билим олиши, мехнат килиши, малакали тиббий хизматлардан фойдаланиши уларнинг жамиятга ижтимоийлашувида мухим ахамиятга эга булиб, ушбу ижтимоийлашув инклюзив таълимни ривожлантириш асосида амалга оширилмокда.

REFERENCES:

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси давлат мустакиллигининг йигирма саккиз йиллигига багишланган тантанали маросимдаги нутк // Миллий тикланишдан-миллий юксалиш сари. 4-жилд. Тошкент, "Узбекистон", 2020.-Б.349-350.

2. Шомахмудова Р.Ш., Нурмухаммедова Л.Ш., Тулаганова Д.Р. Имконияти чекланган болаларни оилада тарбиялаш. (Ота-оналар учун илмий-услубий кулланма). Тошкент 2013 йил, 5 бет.

3. Бутаева У. Имконияти чекланган шахслар ва уларнинг психологияси. https: //www.samdu.uz/cy/news/17499

4. Шомахмудова Р., Бердиева А. Имконияти чекланган болаларни инклюзив таълимда укитиш услублари. Тошкент 2008 йил, 13 бет.

5. Нишанова З.Т., Парпиева Ш.А. Имконияти чекланган укувчиларни касб-хунарга йуналтиришнинг психологик жихатлари.

flle:///C:/Users/User/Downloads/imkoniyati-cheklangan-uvchilarni-kasb-unarga-v-naltirishning-psihologik-zhi-atlari%20(2).pdf

6. https://www.uzedu.uz/y3/page/ogranicennymi-vozmoznostami

7. https://www.uzedu.uz/y3/page/ogranicennymi-vozmoznostami

8. https://lex.uz/docs/5679836

9. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2023 йил 11 сентябрдаги ПФ-158-сон ""Узбекистон-2030" стратегияси тугрисида"ги Фармони. https://lex.uz/ru/docs/6600413

10. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" тугрисидаги Фармони. https:// https://lex.uz/docs/5841063

139

April 26, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.