Научная статья на тему 'Инклюзив таълим таҳлили'

Инклюзив таълим таҳлили Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
862
649
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инклюзив таълим / таълим мақсадлари / таълим самарадорлиги / инклюзив таълим таҳлили / психокоррекциялаш усуллари. / inclusive education / training purpose / learning efficiency / analysis of inclusive education / psycho-correction methods

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қаҳҳоров С. Қ., Қаҳҳорова Д. С.

Мақолада таълим муассасаларида инклюзив таълимнинг ўзига хос хусусиятлари, таълим самарадорлигига таъсир этувчи омиллар, инклюзив таълим асосини ташкил этувчи элементлар, унинг таҳлили баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF INCLUSIVE EDUCATION

There is considered in the article organization of the factors defining efficiency and also basic elements of inclusive education, as well there is analysed formation a training basis of that.

Текст научной работы на тему «Инклюзив таълим таҳлили»

Каедоров С.К,.,

Бухоро давлат университети профессори; Каедорова Д.С.,

Бухоро давлат университети «Психология ва социология» кафедраси укитувчиси

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ ТА^ЛИЛИ

КАЦЦОРОВ С.К,., ЦАЦЦОРОВА Д.С. ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ ТАЦЛИЛИ

Маколада таълим муассасаларида инклюзив таълимнинг узига хос хусусиятлари, таълим са-марадорлигига таъсир этувчи омиллар, инклюзив таълим асосини ташкил этувчи элементлар, унинг тах,лили баён килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: инклюзив таълим, таълим максадлари, таълим самарадорлиги, инклюзив таълим тах,лили, психокоррекциялаш усуллари.

КАХХОРОВ С.К., КАХХОРОВА Д.С. АНАЛИЗ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статъе рассматриваются особенности инклюзивного образования, анализируются факторы, влияющие на эффективность образования, а также основные элементы, формирующие основу обучения.

Ключевые слова и понятия: инклюзивное образование, цели обучения, эффективность обучения, анализ инклюзивного образования, психокоррекционные методы.

KAHHOROV S.Q., KAHH0R0VA D.S. ANALYSIS OF INCLUSIVE EDUCATION

There is considered in the article organization of the factors defining efficiency and also basic elements of inclusive education, as well there is analysed formation a training basis of that.

Keywords: inclusive education, training purpose, learning efficiency, analysis of inclusive education, psycho-correction methods.

Инклюзив таълим ривожланишини урганиш педагогика ва психология фанида янги, энг долзарб муаммолардан бири цисобланади.

Муаммога доир тадкикот ишларини урганиш, уларни илмий жих,атдан тах,лил килиш асосида маълум булдики, имконияти чеклан-ган ёшларни таълим-тарбиявий мух,ити х,амма вакт яхши, муътадил булиши, х,амиша алох,ида эътиборда тутилиши, катталарнинг назари-дан четда колмаслиги лозим. Бола таълим-тарбияси х,акида Шарк мутафаккирлари Имом ал-Бухорий, Абдухолик Fиждувоний, Абу Исо Мух,аммад ат-Термизий, Ибн Сино, Фаробий, Беруний, Мирзо УлуFбек, Юсуф Хос Хожиб, Имом Fаззолий, Бах,овуддин Накшбанд, Алишер Навоий, Абдулла Авлоний каби алломалар уз замонларида оилада, жамиятда ёшлар тарбия-си ва унинг камолотига педагогик-психологик ёндашув муаммоси туFрисида ёзилган илмий ва

илмий-педагогик мушох,адалари бизгача етиб келган ноёб асарларида уз ифодасини топган. Айникса, Абу Али ибн Сино асарларида соFлом болалар билан бир каторда, алох,ида ёрдамга мух,тож болалар тарбиясига оид тавсиялар х,ам берилади. Аллома ногирон бола тенгкурлари катори таълим-тарбия олишга х,акли эканини айтиб, уларда касб-х,унар урганиш, илм олишга кизикиш бошкаларга нисбатан кучлилиги-ни таъкидлайди. Шарк алломаларининг бола шахсини тарбиялаш, уларнинг ривожлани-шида таълим-тарбиянинг таъсири х,акидаги карашлари тах,лили кейинги авлод учун ёркин юлдуз каби йул курсатувчи булиб хизмат килиб келмокда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

Fарбий Европа мамлакатлари ва АКШда ин-сон психологик хусусиятлари билан боFлик1 тажрибаларга асосланган илмий назария ва йуналишлар вужудга келди. Одам психик табиатининг турлича талкин килинишига карамай, бу назариялар маълум даражада имконияти чекланган болаларнинг педаго-гик психологиясининг ривожланишига туртки булди. Бу борада, психолог олимлар Ж.Брунер, Ж.Пиаже, А.Валлон, С.Холл, Е.Мейерман, К.Бюлер, Е.Дюркгейм, Д.Локк ва бошкаларнинг илмий тадкикотларини эътироф этиш мумкин.

Чунончи, Ж.Брунер «Шахснинг таркиб то-пиши билан таълим уртасида узаро алока мавжудлигини таъкидлаб, инсоннинг камолот сари интилиши билим олиш самарадорлиги-ни оширса, укитишнинг такомиллашуви унинг ижтимойлашувини жадаллаштиради»1, деб уктиради. У «Хар кандай фанни х,ар кайси ёш-даги болага самарали ургатиш мумкин. Бунда факатгина х,ар бир ёш боскичида бола олам-ни узига хос тарзда куриш ва тушунтиришни эътиборга олиш х,амда ургатиладиган нарсани боланинг карашларига монанд талкин этиш талаб килинади»2, дейди.

Шунингдек, Ж.Пиаже, А.Бине, О.Кронн, В.Штерн таълимотлари х,ам бола психик тарак-киётида таълим-тарбиянинг мавкеи, уларнинг аклий хусусиятлари, дастурли таълим, куникма ва малакаларнинг ах,амияти, психокоррекция машкларининг урнини илмий-амалий асослаб беришда мух,им урин эгаллайди ва бу таъли-мотлар ушбу тадкикотда мух,им ах,амиятга эга. Таълимнинг турли боскичлари боланинг те-гишли психологик имкониятлари пишиб етила-диган муайян ёшидан катъий назар боFликлиги ана шундан келиб чикади.

Инклюзив таълим-тарбия сох,асини ривож-лантириш ва такомиллаштириш буйича бир канча изланишлар ва илмий тадкикот ишла-ри амалга оширилган. Туре Йонссон, Девид Байн, Кристин Майлз, Кирк Хортон, Р.Фуллер каби олимлар олиб борган илмий тадкикотлар ютуклари ва Fоялари амалиётга кенг татбик этилган. Туре Йонссоннинг «Инклюзив таълим» номли кулланмаси ногиронлар учун

1 Нишонова З., Алимова Г. Болалар психологияси ва уни укитиш методикаси. - Т.: Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам^армаси нашриёти, 2006. -44-б.

2 Уша жойда.

х,алкаро таълим дастурининг асосий манбала-ридан бири булиб х,исобланади. Ушбу манбада ногирон, ривожланишида нуксони бор болалар ва усмирларни мустакил х,аёт куришлари ва яшашлари учун халкаро таълим-тарбия бе-риш дастурининг асосий жих,атлари очиб бе-рилган3.

Инклюзив таълим со^асида яратилган тад-кикотларда болалар психологияси муам-моларини Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, К.Д.Ушинский, В.Н.Мясишчев, Н.Н.Малофеев, Н.Д.Шматко, А.Н.Голубева каби рус олимлари урганганлар. Шунингдек, имконияти чекланган болаларни педагогик-психологик коррекция-лаш масалаларини урганишда И.И.Мамайчук, Л.П.Косковой, О.С.Никольскаялар, В.С.Манова-Томова, Ю.С.Алёшина, М.Крижановская, В.С.Мухина, А.А.Бодалёв, Е.Р.Баевскаялар тадкикот ишлари олиб борганлар. Психолог Л.С.Виготский уз илмий карашларида илгари сурган куплаб Fоялар бевосита болаларнинг психик ривожланишига оиддир. Унинг олий психик функциялар шаклланиши х,акидаги конуни болалар тарбияси ва таъ-лимни амалга оширишда катта ах,амиятга эга. У маданий-тарихий концепция ишлаб чик-кан ва унда шахснинг психик ривожланиши х,акидаги назарияни яратган. Олимнинг илмий кизикишларининг марказида боланинг ижтимоий-маданий ривожланиши масаласи туради.

Олим уз илмий изланишларида ихтиёрий хотира, диккат, тафаккур, мантикий фикрлаш, иродавий х,аракатларни бевосита миянинг фаолияти билан тушунтириб булмаслиги, ушбу функцияларнинг мох,иятини тушунти-риш учун уларнинг илдизларини организмдан ташкаридаги ижтимоий мух,итдан излаш ло-зимлигини таъкидлайди.

Боланинг тарбия ва укув фаолиятида ор-када колиши психик функцияларни узлаш-тирмаганлиги натижасидир. Масалан, боланинг кийим кийишида кетма-кетликнинг бузилиши унинг хотираси заифлигидан эмас, балки ушбу жараённи амалга ошириш учун зарур булган малакаларни эгалламаганлиги туфайли руй беради. Бундай психик муаммони психокор-

3 Йонссон Туре. Инклюзив таълим (укитувчилар учун методик кулланма). // ЮНЕСКО, «Оперейшен Мерси» Халкаро Ташкилоти, Республика таълим маркази. Тош-кент., 2003. -5-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

рекциялаш усуллари билан бирга болага кий-имларни туFри кетма-кетликда кийиш тасвир-ланган расмлар такдим этилиши мумкин.

Л.С.Виготский ижтимоий мух,ит соFлиги им-кониятлари чекланган болалар учун биринчи даражали ах,амиятга эгадир1, деган Fояни ил-гари суради. Худди шунингдек, у имконияти чекланган болаларнинг ривожланишини ил-дизи ёмон усимликка ухшатади. «Унинг ингич-кагина илдизлари озиклантирувчи тупрокнинг катламлари ва шаклига мос келмайди. Улар уз-узича тупрокнинг озика берувчи катламларига етиб боролмай, курук ва зах,арли катламга ки-риб колади. Бундай усимлик мувофик шаро-итларда гуллаши мумкин эди, бирок одатдаги шароитда тараккиётнинг чуккисига етмасдан, бужмайиб сулиб колди»2, дейди.

Бинобарин, таълим-тарбия тизимини х,ар бир миллат ва элатнинг узига хос томонлари, миллий анъаналари, урф-одатлари, давлатнинг максад-вазифалари х,амда тарбияланувчилар-нинг рух,ий ва жисмоний ривожланишидаги хусусиятларини х,исобга олган х,олда ишлаб чикиш максадга мувофикдир. Имконияти чекланган болаларда катталар боланинг райига, мустакил булишига карши турмасдан, мумкин кадар истаги, интилишига ёрдам берсалар, унинг шахсини шакллантириш жараёнидаги кийинчиликлар уз-узидан бардам топади. Имконияти чекланган болада ужарлик, кайсарлик, итоатсизлик хусусиятлари пайдо булиши бу катталарнинг х,аддан ташкари пайпаслаганли-клари окибатида вужудга келади.

Психолог олима Л.М.Крижановская имконияти чекланган болаларнинг инклюзив таъ-лим тизимида таълим-тарбия беришда психологик коррекциялаш методлари оркали тарбиялаш йулларини кенг ёритиб берган. Унинг фикрича, инклюзив таълим тизимида таълим-тарбия ишларининг самарали булиши, яхши ютукларга эришишда мактаб психологи, педагог, тарбиячи ва ота-оналар х,амкорлиги узвий боFланган булиши лозим3.

Хозиргача мамлакатимизда илFор психология вакилларидан М.Г.Давлетшин, В.М.Кари-

1 Выготский Л.С. Дефект и сверхкомпенсация. // «Проблема дефектологии». М., 1996. -С. 42.

2 Уша жойда.

3 Крыжановская Л.М. Психологическая коррекция в условиях инклюзивного образования. Пособие для психологов и педагогов. - М.: «Владос», 2013. -83-б.

мова, F.Б.Шоумаров, А.С.Бегматов, Б.Р.Кодиров, Э.F.Fозиев, Ш.Р.Баротов, А.М.Жабборов, Н.С.Сафоев, Ш.С.Шойимова, Р.Шомахмудова ва бошкалар томонидан психологиянинг мах-сус сох,алари булмиш шахс психологияси, оила психологияси, уз-узини англаш, ижо-дий тафаккурни ривожлантиришнинг психологик хусусиятлари тадкик килинди. Таълим муассасаларида нуксонли болаларга таълим-тарбия бериш, оилада ногирон фар-зандни тарбиялашнинг психологик ва педа-гогик хусусиятлари, уларнинг нуксонларини коррекциялаш ва инклюзив таълим муам-моларини Р.Шомахмудова, А.Бердиева, О.У.Аблаев каби олимлар урганган. Махсус ёрдамга мух,тож укувчиларни касб-х,унарга йуналтиришда М.Ф.Хакимова, болалардаги нуткий камчиликни урганиш ва уни бартараф этиш муаммоси Л.Р.Муминова, Х.М.Пулатова, И.Г.Веретенникова, Х.Д.Калбаева, Н.Р.Рах,мон-кулова, У.Ю.Файзиева, М.С.Асанова каби му-тахассисларнинг илмий ишларида тадкик килинган. Демак, жуда куп олимларнинг из-ланишларини та^лил килиш оркали инклюзив таълим ва у билан боFлик муаммоларни илмий тадкик этилганлиги оилада тарбияланадиган х,ар кандай х,олатдаги бола тарбиясидаги му-аммо ва масалалари х,ар кандай миллат боласи учун них,оятда му^им масала эканлигини анг-латади. Хар кандай мутахассис ва тадкикотчи уз илмий ёндашувига эга булса-да, уни психик тараккиётнинг манбалари ва конуниятлари билан боFлик муаммолар кизиктирган. Психолог ва педагогларнинг ушбу муаммоларни урганиш сох,асида кулга киритган янгиликлари болалар онги ва иктидорининг ривожланиши, шу жумладан, инклюзив таълимнинг тараккиётига хизмат килади.

Хулоса килиб айтганда, тадкикот давоми-да республикада имконияти чекланган болалар учун инклюзив таълимнинг педагогик-психологик хусусиятларини илмий жих,атдан асослаб берувчи зарурат мавжуд эканли-ги урганилди. Шунингдек, инклюзив таълим усули барча болаларнинг рух,ий-жисмоний х,олатидан катъий назар таълим жараёни-да тулаконли иштирок этишни таъминлашга кулай имконият яратишлиги аникланди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

с 46 V ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ л У

Адабиётлар:

1. Туре Йонссон. Инклюзив таълим (Ук,итувчилар учун методик кулланма). ЮНЕСКО халк,аро ташкилоти «Оперейшен Мерси» Халкаро Ташкилоти, Республика таълим мар-кази. Тошкент, 2003.

2. Девид Байн. Ривожланаётган мамлакатларда ногирон болаларни бах,олаш. Дастур ва курсатмалар. Канада. Алберт университетининг педагогика факультети, 1991.

3. Кристин Майлз. Канада. Жамиятдаги ногирон одамларни укитиш. Мактаб укитувчиларига кулланма, 1991.

4. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: «Политическая литература», 1975. -С. 235-302.

5. Выготский Л.С. Дефект и сверхкомпенсация. // «Проблема дефектологии». Москва, 1996.

6. Крыжановская Л.М. Психологическая коррекция в условиях инклюзивного образования. Пособие для психологов и педагогов. - М.: «Владос», 2013.

7. Каждаспаров Г.М., Каждаспаров А.Г. Педагогический словарь. - М.: «Просвещение», 1998.

8. Нишонова З., Алимова Г. Болалар психологияси ва уни укитиш методикаси. - Т.: Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамFармаси нашриёти, 2006. -44-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.