CC BY
800JffiTALQINVA *<il]
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
ilmiy-uslubiy jumaU
I\k I VTT7TV TA'I i\i\i\y: TA<sIIk'II I I II Kill VA ixixr:
INKLYUZIV TA'LIMNING TASHKIL ETILISHI VA UNING
ISTIQBOLLARI
»
Rushana Xamrayeva Kozim qizi
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Qarshi filiali 1-bosqich magistranti Kompyuter injiniringi yo'nalishi Pokiza Jalolova Muzaffarovna Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Qarshi filiali Axborot-ta'lim texnologiyalari kafedra mudiri
https://doi.org/10.5281/zenodo.7258116
Annotatsiya: Ushbu ishda inklyuziv ta'limda raqamli texnologiyalarni qo'llash samaradorligi, inklyuziv ta'limda zamonaviy texnologiyalarni qo'llash samaradorligi va istiqbollari yoritilgan.
Kalit so'zlar: inklyuziv ta'lim, raqamli texnologiya, masofaviy ta'lim va
>
interaktiv xizmatlar, elektron pedagogika.
* ; !>
W-
Har qanday jamiyatda yosh avlodning har tomonlama yetuk, komil inson bo'lib
iw
m?
voyaga yetishiga, munosib fuqarolar sifatida ulg'ayib, davlat taraqqiyoti va gullab-yashnashiga ulush qo'shishlariga umid bog'lanadi. Butun jahon bolalariga tegishli bo'lgan bolalar huquqi haqidagi Konventsiyada, O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonunida, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» singari qator muhim me'yoriy hujjatlarda ko'rsatilishicha, barcha bolalar, shu jumladan, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar ham mehnat qilish, ta'lim olish, hayotda o'z o'rnini topish huquqlariga egadirlar.Respublikamizda ijtimoiy tashabbuslarni qo'llab-quvvatlash jamg'armasi tomonidan 2007 yildan buyon «O'zbekistonda Inklyuziv ta'lim» loyihasi amalga oshirib kelinmoqda. Loyiha hamkorlari: O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi; Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi; Navoiy shahridagi «Umr» imkoniyati cheklangan bolalarga yordam berish markazi, Samarqand shahridagi «Hayot» nomli nogironlarga yordam berish markazi, Jizzax shahridagi «Istiqbolli avlod» markazi, Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahridagi
J-jt
«Umid» tashabbuslarga ko'mak berish va rivojlantirish markazi, Termiz shahridagi «Imkon» imkoniyati cheklangan bolalar va oilalarga ko'mak berish markazi, Farg'ona viloyatining Qo'qon shahridagi «Ziyo» maxsus zaruratli bolalarga ijtimoiy ko'mak berish markazi, maqsadli hududlar hokimliklari; O'zbekistondagi Shvetsariya elchixonasidir. Ushbu loyiha doirasida Toshkent, Guliston, Qarshi, Samarqand, Termiz, Andijon, Qo'qon, Nukus, Buxoro, Urganch shaharlaridagi maktabgacha ta'lim muassasa, maktab, kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda imkoniyati
............. ------------ kollejlari *a —emik litseylarda
cheklangan bolalar aralash guruhlarda inklyuziv texnologiya asosida ta'lim-tarbiya
31><}>
i Js * iJ
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"
miiif-iwuuif juiiian
olishmoqda. Mamlakatimizda imkoniyati cheklangan bolalar ta'limtarbiyasi va
#
ularning ijtimoiy hayotga moslashuviga qulay sharoitlar yaratib berilmoqda. Ularni
j ^ ^ " y ^ "j ^
jamiyatga integratsiya qilish, avvalo, imkon qadar salomatligini tiklash maqsadida «Imkoniyati cheklangan bolalar uchun umumiy ta'lim loyihasi» asosida ish yuritib kelinmoqda. Bunda, asosan, inklyuziv ta'lim imkoniyatlaridan foydalanish ko'zda tutilmoqda. Inklyuziv ta'limni chuqurroq o'rganish, u bilan bog'liq muammolarni aniqlash, samaradorlik jihatlarini asoslab berish dolzarb ilmiy muammoga
J»
aylanmoqda. Chunki inklyuziv ta'lim usuli barcha bolalarning ruhiy-jismoniy holatidan qat'i nazar ta'lim jarayonida to'laqonli ishtirok etishini ta'minlashg a qulay imkoniyat yaratadi. Ayniqsa, u alohida yordamga muhtoj bolalarning atrofdagilar bilan muloqotda bo'lishi, ijtimoiy muhit talablariga javob bera oladigan bo'lib ulg'ayishi, o'z kundalik-maishiy ehtiyojini qondira olish ko'nikmalarini egallashi, hayotga moslashib, umumta'lim maktablarida sog'lom tengdoshlari bilan teng sharoitlarda o'qiy olishi, ular bilan o'zaro do'stona munosabatga kirishishi, darslarni
rv'>7 Knrifirlo r» ' t\ nonil O ni lAlAOnirml ntrrn mnf 'nllTrol Kl I on TrAIlnOf liirni linnil-n
o'z vaqtida o'zlashtirishi, topshiriqlarga mas'uliyat bilan yondashishi uchun
qulayliklar tug'diradi. Shuni nazarda tutib, mazkur monografiyada inklyuziv ta'limning o'ziga xos samaradorlik belgilarini asoslash, uni oiladan, maktabgacha ta'lim muassasalaridan boshlab oliy ta'limgacha bo'lgan uzluksiz ta'lim jarayonida
»
yo'lga qo'yish uchun zaruriy pedagogik-psixologik yondashuv yo'llarini aniqlash ko'zda tutildi. Shunisi borki, inklyuziv ta'lim nafaqat nogiron bolalar o'rtasida, balki sog'lom turmush tarziga asoslangan oilada tarbiyalanayotgan bolalar o'rtasida, maktabgacha ta'lim muassasalarida, maktablarda, akademik litsey va kasb-hunar
Vr»11 ari Ad Viam fanlarm r»'?! aeVi+ineVi Haro iaei +nr1 ir>Via V\r»'1rrcm r» ' m 1111 ar iir>Vinn
kollejlarida ham fanlarni o'zlashtirish darajasi turlicha bo'lgan o'quvchilar uchun qulay imkoniyatlar yarata oladi. U orqali o'quvchilarning bir-biriga ijobiy ta'sir ko'rsata olishiga erishish yaxshi natija keltiradi. Lekin ba'zan sog'lom bolalar bilan nogiron bolalar orasidagi tafovut sezilib qolishi, nogiron bola o'z tengdoshlariga qo'shilmay, tortinishi, o'z imkoniyatlaridan foydalana olmasligi sabab uyalib turishi, kamsitilishi, ayrimlari esa oilada haddan tashqari erka o'stirilganligi tufayli qaysarlik,
injiqlik qilishi kuzatiladiki, bunday sharoitda ta'lim amaliyoti va ta'lim xizmatlarini
tashkillashtirishda o'zgarishlar qilishga to'g'ri keladi. Bularning barchasi inklyuziv ta'lim jarayoni 6 o'ziga xos murakkabliklarga ega ekanligini va shu sohada
J-jt
ishlaydigan o'qituvchilar, sinf rahbarlari, tarbiyachilar, kasbiy mahorat ustalari
zimmasiga jiddiy talablar va mas'uliyatlar yuklashini oydinlashtiradi hamda tadqiqot
mavzusining serqirra va murakkabligidan dalolat beradi. Olib borilgan izlanishlar va j > ' ^^ <v\>
tadqiqotlar asosida inklyuziv ta'lim texnologiyasiga quyidagicha ta'rif berish
mumkin: «Inklyuziv ta'lim texnologiyasi (ITT) - bu uzluksiz ta'lim tizimida maxsus
yordamga muhtoj bolalar va yoshlar uchun mehribonlik bilan tizimli yondashadigan,
individuallashgan, sharoitga qarab o'zgaruvchan, maxsus o'quv dasturlari,
materiallari, vositalari va metodlari yordamida ta'lim-tarbiyaning pedagogik-
^^AQPÂQ-^ lig&l > ,
i Js * iJ
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
»
ilmiy-uslubiy jum&H
I ]JML 'm 's
psixologik jihatlarini zamonaviy talablarga mos olib boriladigan jarayondir».1
Inklyuziv ta'limni oiladan maktabgacha ta'lim muassasalarida, umumta'lim maktablarida, kasb-hunar kollejlari va oliy o'quv muassasalarida joriy etish natijasida
imkoniyati cheklangan insonlarga nisbatan umumiy munosabat o'zgarayotgani
№1
ma'lum bo'ldi. Bu esa ularning hayotda muvaffaqiyat qozonishi uchun omil bo'lib xizmat qilishi mumkin. Inklyuziv ta'lim imkoniyati cheklangan bolalarga umumta'lim jarayonidagi barcha tadbirlarda faol va muntazam ishtirok etish imkonini
J»
! Ш-
beradi. Buning natijasida stereotiplar shakllanishining oldi olinib, ko'rsatiladigan individual yordam imkoniyati cheklangan bolalarni jamiyatdan ajratib qo'ymaydi. Ular olgan ko'nikmalarini umumlashtirish imkoniga ega bo'lishadi. Imkoniyati cheklangan insonlar uchun ishlab chiqilgan va jamiyatga rejali asosda joriy etilayotgan inklyuziv ta'lim strategiyasi o'qishning uzluksiz va muttasilligini ta'minlaydi. Oila - bolalar bog'chasi - maktab - kasbhunar kolleji - ish bilan ta'minlash - ushbu tizim kelajakda ota-onalarga imkoniyati cheklangan bolalarini
îitYintYi+o 'litv» m ппппппп] о п т тс% rv 111 f а'лптг imt4lni*i rtn Kamol а! л^ от? rn irn m о о л о n /"vliV\
umumta'lim muassasalari va oliy o'quv yurtlariga bemalol, xavfsiramasdan olib
kelishlari uchun zamin yaratadi.
Inklyuziv ta'lim rasmiy ta'lim tushunchasidan ancha kengroq. Bu ta'limda ko'proq o'qishda, o'rganishda imkoniyati cheklangan bolalar bilan ishlanadi.
ïw -
Inklyuziv maktab o'qituvchisi va inklyuziv bog'chada tarbiyachi qanday sifatlarga ega bo'lish kerak? Inklyuziv ta'limda o'qituvchining kasbiy mahorati bosh omil hisoblanadi. Avvalo O'qituvchi inklyuziv tafakkurga ega bo'lishi va ta'lim sifati mas'uliyatini o'z zimmasiga olishi shart.Inklyuziv ta'lim berish o'qituvchilar ishi sifatining asosiy mezonlari - o'qituvchi o'quvchilarning turli toifada ekanligiga qaramay barcha bolalarning huquqini himoya va hurmat qilishi.Yana bir sifat -hamkorlikni yo'lga qo'yish. Chunki o'qituvchilar uchun hamkorlik va o'zaro fikr almashish muhimdir.O'qituvchi o'z faoliyatini tizimli baholab borishi, muntazam malakasini oshirishi, alohida ta'lim ehtiyojlari bor bolalarning intizomli va muassasalar aro guruhlar bilan samarali ishlashi uchun liderlik hamda boshqaruv malakalarini qo'llash, muammolarni birgalikda hal qilish, keng qamrovli maktab hamkorligini yo'lga qo'yish kabi xislatlarga ega bo'lish kerak.
Ma'lumki, inklyuziv ta'limda maxsus ta'lim ehtiyojidagi bolalar barcha bolalar
УМ
bilan birga ma'lum maqsadda turli qobiliyatlarga muvofiq guruhlashtiriladi.
ш
Maxsus ta'lim aqliy, jismoniy tashqi ko'rinishga muvofiq amalga oshirilsa,
inklyuziv ta'lim bolaning qobiliyati va imkoniyatlariga ko'ra belgilanadi.Maxsus
J "1 > ' ^^ \ "1 >
ta'lim o'qitishning maxsus va alternativ dasturlari orqali o'qitilsa, inklyuziv ta'lim
! И*
bolaga yo'naltirilgan va moslashtirilgan, yo'riqnomali, barchaga mo'ljallangan o'quv dasturi asosida o'qitiladi.Inklyuziv ta'limning o'ziga xos muhim jihati shundaki,
bolalar va o'qituvchi bir birlaridan o'rganishadi hamda muammolarni birgalikda hal
*______________
etishadi.Bu ta'lim bir tomonlama bo'lmasligi kerak. Imkoniyati cheklangan bolada
^ g ^ QP ^ Q » £
184
H* M
* i >
и»-
J I'Ж
IK
sfrsî J >>
#<b>
Ы J> 1 >J>
Я>
>3» Ы y! J>i> >j*
i >s#
>3
Ы>
! >5>
Ы )>
• >4>
Ы >
M
0>У
Ы p ] >i> Ы > i >i> +H >
л w> -
TALQIN VA TADQIQOTLAR
ilmiy-uslubry jumali
№4 2022
]>ji » : i>
2Й»
185
jW-fl J? * i >
>*
o'ziga bo'lgan ishonchni oshirish, ko'nikma va qobiliyatini rivojlantirish, yoshligidan o'rganishni rag'batlantirishda oila ishtiroki muhim.
Inklyuziv ta'lim jarayonida ota-onalar bilan ishlash ham muhim. Ta'kidlash joizki, alohida ehtiyojli ota-onalarga ularning farzandlari jamiyatning bir bo'lagi bo'lish huquqiga ega ekanini tushuntirish, bu ishonchni ularning ongiga yetkazish kerak. Mamlakatimiz ta'lim tizimida bu masalaga alohida e'tibor qaratiladi. 2020-yil oktyabrda qabul qilingan Prezidentimizning alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini yana-da takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risidagi qarori bunga misol bo'la oladi.Unga ko'ra, tajriba-sinov tariqasida shaharlarda va Toshkent shahrining tumanlarida joylashgan bittadan maktablarda inklyuziv ta'lim joriy qilinadi.Qoraqalpog'iston respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida joylashgan bittadan maktablarda alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalar uchun boshlang'ich tayanch sinflar ochiladi.
ш>
>
Ы>
щ >
Шщ
j >
У
m
>
i
з>
ц
Ш > Ш >
wi > Ш >
m >
i> *
Pl>
§ > >
q ж* q >3*
