1Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
INKLYUZIV TA'LIM TIZIMIDA IMKONIYAT CHEKLANGAN O'QUVCHILARNI O'QITISHGA LINGVOPEDAGOGIK YONDASHUV
Munojatxon Halimjanovna Asranbayeva
p.f.f.d. (PhD), dotsent Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim metodikasi kafedrasi mudiri Namangan davlat pedagogika instituti Email: munoj atasranbayeva1976@ gmail. com
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada inklyuziv ta'lim konseptsiyasi, uni rivojlantirishning asosiy vazifalari va tamoyillari, uzluksiz ta'lim tizimida imkoniyati cheklangan o'quvchilarni kasbiy tayyorlashga e'tibor qaratilgan. Maqolaning dolzarbligi shundaki, unda ushbu toifadagi o'quvchilarga chet tilini o'rgatishda lingvopedagogik yondashuvdan foydalanish tajribasi, ularning buzilishlarining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda sifatni yaxshilash uchun o'rganiladi.
Kalit so'zlar: imkoniyati cheklanganlarni ijtimoiylashtirish, inklyuziv kasbiy ta'lim, lingvistik, pedagogik yondashuv.
ABSTRACT
This article focuses on the concept of inclusive education, the main tasks and principles of its development, professional training of students with disabilities in the continuous education system. The relevance of the article is that it studies the experience of using a linguo-pedagogical approach in teaching a foreign language to students of this category, taking into account the specific characteristics of their disorders, to improve the quality.
Keywords: socialization of persons with limitations of health, inclusive professional education, linguistically oriented pedagogical approach.
Inklyuziv ta'lim imkoniyati cheklanganlarning sog'lom tengdoshlari bilan birgalikda ta'lim olish imkoniyatini ta'minlaydi, ta'limning barcha bosqichlarida: maktabgacha, maktab, oliy ta'lim va oliy ta'limdan keyingi ta'limda bir xil sifatli ta'lim olish uchun sharoit yaratadi.
O.S. Goldfarbning fikricha, inklyuziv ta'lim har bir shaxsning hayotiga insoniy munosabatni e'lon qiladigan universal tamoyillarga asoslanadi. Shunday qilib, inklyuziv ta'lim amaliyoti doirasida alohida ta'limga muhtoj bolalar odatdagidek rivojlanayotgan tengdoshlari bilan birga o'sishi va rivojlanishi, muntazam ta'lim
331
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
qdaVatpdagog
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
muassasalariga borishi, u yerda ijtimoiylashishlari - umuman olganda, boshqa barcha bolalar kabi yashashlari mumkin [1].
Shubhasiz, qo'shma ta'lim jarayonida boshqalar bilan faol o'zaro munosabat g'oyasining ahamiyati nafaqat imkoniyati cheklanganlarning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvi imkoniyatlarini kengaytirishda, balki sog'lom tengdoshlariga ularga nisbatan insoniy munosabat asoslarini singdirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan alohida ta'kidlash joizki, inklyuziv ta'limni rivojlantirishning asosiy vazifalari qatorida imkoniyati cheklanganligi bo'lgan shaxslarning jamiyat hayotiga ijtimoiy, ta'lim va kasbiy qo'shilishi yo'lidagi jismoniy to'siqlarni bartaraf etish, ta'limning barcha darajalari, shu jumladan kasbiy tayyorgarlik va kasbiy moslashuvning bosqichma-bosqich uzluksizligini ta'minlash, jamiyatning barcha qatlamlarining inklyuziyani qabul qilishga aqliy tayyorligini ta' minlash zamonaviy pedagogik, ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarda deyarli yoritilmagan.
Ushbu muammoni hal qilishda haqiqiy amaliy qadam turli xil ta'lim muassasalarida imkoniyati cheklanganlarga nisbatan insoniy munosabatni tarbiyalash bo'lishi kerak deb taxmin qilinadi.
Bunday munosabatning yaqqol ko'rsatkichi inklyuziv ta'lim amaliyotiga har bir o'quvchining individual ta'lim ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta'lim va tarbiya shakllari, usullari va vositalarini tanlashni nazarda tutuvchi individual yondashuv tamoyilini faol joriy etishdir.
Bolalar pedagogikasida individual yondashuv nafaqat bolaning ehtiyojlariga tashqi e'tibor, balki bolaning o'ziga o'zining individualligini anglash imkoniyatini berish sifatida ham tushuniladi. Barcha o'quvchilar turli xil ta'lim ehtiyojlariga ega bo'lgan shaxslar ekanligini e'tirof etish turli xil ta'lim ehtiyojlariga mos keladigan moslashuvchan o'qitish yondashuvlari va usullarini ishlab chiqish majburiyatini anglatadi [2].
Aniqlangan muammolarning murakkabligi va ko'p qirraliligi pedagogika, psixologiya va tibbiyot sohasidagi so'nggi yutuqlarni hisobga olishni talab qiladigan inklyuziv ta'limni psixologik-pedagogik qo'llab-quvvatlashning asosiy printsipi sifatida integral yondashuvni - fanlararo aloqadorlikni tasdiqlash zarurligini tushuntiradi. Inklyuziv ta'lim muhiti fanlararo yaqin hamkorlikda ishlaydigan va alohida bolalarni o'qitish va tarbiyalashning umumiy maqsad va vazifalari bilan birlashtirilgan o'qituvchilar va mutaxassislarning ko'p tarmoqli jamoasi tomonidan shakllantirilishi ajablanarli emas. Ularni o'rganishga to'sqinlik qiladigan asosiy xususiyatlar orasida aqliy funksiyalarning, xususan, nutq funksiyasi rivojlanishining notekisligi va o'ziga xosligini ta'kidlash kerak.
332
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
qdaVatpdagog
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
Ularga quyidagilar kiradi [3]:
- Sog'lom tengdoshlar bilan muvaffaqiyatli muloqotga to'sqinlik qiladigan ijtimoiy-emotsional o'zaro ta'sirdagi aniq qiyinchiliklar;
- Ta'lim jarayonini maxsus tashkil etish ehtiyojlari, ularni tayyorlashda maxsus texnika va usullardan foydalanish zarurati.
Ushbu vazifani bajarishning muhim sharti bo'lajak mutaxassisning mehnat bozorida raqobatbardoshligini ta'minlash uchun kasb-hunar ta'limi sifatini oshirishni nazarda tutuvchi davlat ta'lim standarti bilan tasdiqlangan kasbiy ta'limga, kompetensiyaga asoslangan yondashuvni muvaffaqiyatli amalga oshirishdir. Albatta, ko'rib chiqilayotgan o'quvchilar toifasiga nisbatan bunday mutaxassisning kasbiy tayyorgarligi o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, ta'limning davlat ta'lim standarti imkoniyati cheklanganlar uchun ta'lim shakllari, xususan, elektron ta'lim va masofaviy ta'lim texnologiyalaridan foydalanganda ma'lumot olish va uzatish shakllarining mavjudligini ta'minlash zarurligini ko'rsatadi. Biroq, sifatli ta'lim olish va ularning maxsus ta'lim ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo'lgan ta'limni individuallashtirish ta'limning qulay shakllarini topish va o'qitish muddatini uzaytirish muammosi bilan cheklanib qolmaydi [4].
Kasb-hunar ta'limi rivojlanishining hozirgi bosqichi imkoniyati cheklanganligi bo'lgan shaxslarni tayyorlash uchun talab qilinadigan maxsus ish uslublari va usullarini ishlab chiqish va faol qo'llash uchun ta'lim jarayoniga ilg'or innovatsion yondashuv va usullarni joriy etish zarurligini aniq belgilab berdi. Shu munosabat bilan zamonaviy fanda bilimlarni integratsiyalashuv tendensiyasini aks ettiruvchi fanlararo tadqiqotlar shubhasiz muhim rol o'ynaydi [5].
A.N. Yakovlevaning fikricha, "psixologik, pedagogik, ijtimoiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ... - qo'shamiz: va kasbiy tayyorgarlik omillari o'zaro ta'sir qiladi". Muvaffaqiyatli shaxslararo va madaniyatlararo o'zaro ta'sir uchun ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani egallash nazarda tutiladi [6].
Ta'kidlash joizki, ta'lim tizimida fanlararo fan sifatida chet tili kommunikativ va ijtimoiy-madaniy kompetentsiya bilan bir qatorda, jalb qilingan matn materiallarining mazmun tomoni ham bo'lajak mutaxassisning kasbiy kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Chet tilini o'rganishning yana bir muhim jihati - bu chet tilidagi nutq kompetensiyasini o'zlashtirish uchun zarur bo'lgan harakat, uni fikrlash jarayonlarini faollashtirishning muhim omili sifatida tavsiflaydi. Chet tilini o'rganishning boshqa ko'plab muhim jihatlari singari, ushbu fanni imkoniyati cheklangan o'quvchining intellektual, shaxsiy va kasbiy rivojlanishining samarali vositasiga aylantiradi va shu orqali uning jamiyatga muvaffaqiyatli integratsiyalashuviga yordam beradi. Chet tilini
333
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchiq^avlat^edagogikiiniViilllill
o'qitishning rivojlanish salohiyatini yangilash pedagogik faoliyatning eng yaxshi yutuqlariga tayanmasdan va uni "ko'p tarmoqli hodisa" sifatida ilmiy talqin qilmasdan mumkin emas. Bular jumlasiga lingvistik pedagogikaning ilg'or ishlanmalari - o'zini mutlaqo yangi izlanish yo'nalishi sifatida e'lon qilgan chegara fani, tilshunoslik va uni o'rganish predmeti - nutqiy muloqotda qo'llaniladigan lingvistik vositalar tizimi bilan chambarchas bog'liqligi kiradi.
"Bir nechta an'anaviy fanlar chorrahasida va bir-birini to'ldiruvchi uslubiy yondashuvlarga asoslangan fanlar yutuqlariga yo'naltirilgan" rivojlanayotgan ushbu tadqiqot sohasi turli bilim sohalari vakillarining e'tiborini tortadi [7].
A.N. Yakovleva lingvistik pedagogika lingvistik va ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish uchun chet tillarini o'qitish omillari va shartlarini tahlil qiladi va ushbu tajriba va tilshunoslik tajribasini takrorlash orqali bolalar va yoshlarni chet tillari madaniyati tajribasiga asoslangan holda o'qitishning samarali usullari va vositalarini aniqlaydi [8].
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, lingvistik pedagogika o'z tadqiqot ob'yektida chet tillarini o'qitishda ta'lim va ijtimoiylashuv jarayonlarini optimallashtirish uchun pedagogik va lingvistik kompetensiyalarni birlashtiradi, ayni paytda "lingvistik pedagogik tizimdan foydalanishni baholashning asosiy mezonlari o'quvchilarning o'ziga xos xususiyatlarining ko'rsatkichlari hisoblanadi.
Ingliz tili darslarida lingvopedagogik yondashuvni qo'llash bo'yicha o'tkazilgan tajriba imkoniyati cheklangan o'quvchilarga chet tilidagi nutqiy faoliyatni o'rgatishda muqarrar ravishda yuzaga keladigan muammolar doirasini eng umumiy ma'noda ta'riflash va ishning ayrim samarali shakllarini aniqlash imkonini beradi.
Shunday qilib, erta bolalik autizm sindromi (ASD) bilan og'rigan o'quvchilar bilan ishlash ushbu aqliy rivojlanish buzilishining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi. Ular bilan ishlash tajribasi shuni ko'rsatadiki, lingvo-pedagogik yondashuvni qo'llashni talab qiladigan o'quv muammolari orasida nutqni rivojlantirishdagi og'ishlar va nutq ko'nikmalarini shakllantirishda juftlik va guruhli ish shakllariga moslashishdagi qiyinchiliklarni alohida ta'kidlash kerak.
Ingliz tilini o'rgatishda lug'at bilan ishlashga asoslangan muloqot ko'nikmalarini bosqichma-bosqich shakllantirishning bir qadar o'xshash mexanizmlari ham nazorat qilinadi. ASD bilan og'rigan o'quvchilar ingliz tilida aytilgan iboralar va jumlalarning "o'ziga xos xushbo'yligi" ni his qilib, bunday mashqlarni bajarishdan aniq zavqlanishlarini ta'kidlash zarur.
Ingliz tilida muloqotni ta'minlashning samarali usuli, ko'rsatilgan nutq nuqsoni bo'lgan o'quvchilarga ular uchun qiyin bo'lgan og'zaki nutqsiz ishlashga
334
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiq^^vlat^edagogjka^niviBiiiBii^^^^^^^Zlällä
imkon beruvchi muammoli evristik, dialog-munozara va o'yin kabi o'quvchilarga yo'naltirilgan texnologiyalarning elementlaridan foydalanishdir.
O'quvchilar tomonidan muammoli syujet mazmunining multimediyali taqdimotlarining belgilangan toifasini yaratish, keyin guruh muhokamasi orqali namoyish slaydlariga nutq hamrohligini taqdim etish uchun boshqa o'quvchilarni jalb qilish kabi ish shakli ham samaralidir.
REFERENCES
1. Гольдфарб О. С. Опыт подготовки студентов-дефектологов. Челябинского государственного университета в области сопровождения лиц с ограниченными возможностями здоровья // Инклюзивное профессиональное образование. Материалы Всероссийской научно-практической конференции 2122 ноября 2014г. Челябинск, 2014. С. 5-7.
2. Артемьева В. А. Взгляд в будущее: профессиональные инклюзии // Инклюзивное профессиональное образование. Материалы Всероссийской научно-практической конференции 21-22 ноября 2014г. Челябинск, 2014. С. 2-4.
3. Люкова Л. М. Инклюзивное образование и история его развития // Инклюзивное профессиональное образование. Материалы Всероссийской научно-практической конференции 21-22 ноября 2014г. Челябинск, 2014. С.119-125.
4. Невзорова Н. П. Формирование общих компетенций в процессе обучения студентов СПО иностранному языку // Наука, образование, общество: актуальные вопросы и перспективы развития: сб. научных трудов по материалам Международной научно-практической конференции 30 мая 2015 г.: в 3 частях. Часть III. М.: «АР-Консалт», 2015. С. 11-12.
5. Kh, A. M. (2017). Counteraction to Stress Factors in the Process of Pedagogical Activity. Teoriya i praktika sovremennoy nauki [Theory and Practice of Modern Science], (1), 67-70.
6. Asranbaeva, M. H. (2020). CHARACTERISTICS OF FORMING MOTIVES OF LABOUR ACTIVITIES IN AN INCOMPLETE FAMILY. Theoretical & Applied Science, (1), 121-123.
7. Xalimjanovna, A. M. (2022). EDUCATION OF CHILDREN IN THE WORKS OF OUR GREAT SCIENTISTS. American Journal of Interdisciplinary Research and Development, 4, 45-49.
8. Xalimjanovna, A. M. Pedagogical Conditions for Preparing Children for Social Life in Single-parent Families. JournalNX, 7(12), 153-160.
9. Асранбаева, М. Х. (2022). ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И ФАКТОРЫ
335
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchjq^avlat^edagogika^niVii^^
ПОДГОТОВКИ ДЕТЕЙ К СОЦИАЛЬНОЙ ЖИЗНИ В НЕПОЛНЫХ СЕМЬЯХ. Ученый XXI века, (5-1 (86)), 43-45.
336
