CC BY
2INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
INKLYUZIV TA'LIM-MUVAFFAQIYATLI TA'LIM SIFATIDA 1Aminjonova Umida Kosimaliyevna, 2Toirova Orastaxon Salimjon qizi
1Pedagogika va Psixologiya fakulteti, "Maktabgacha ta'lim" kafedrasi Maxsus pedagogika
yo'nalishi o'qituvchisi 2FarDU talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11046724
Annotatsiya. Ushbu maqolada mamlakatimizda joriy qilinayotgan yangi talim tizimi yani "INKLYUZIV TA'LIM"tizimining takomillashuvi,inklyuziv ta'lim tizimining maqsad va vazifalari va albatta foydali tomonlari,ta'lim tizimiga qaratilgan qonun va farmonlar haqida ma'lumot beriladi.
Kalit so'zlar: Inklyuziv ta'lim,tarbiya,rivojlanish,takomillashuv,BMT.
Mamlakatimizda ta'lim tizimiga davlat siyosati darajasida e'tibor qaratilmoqda.Nafaqat sog'lom bolalarga,balki,imkoniyati cheklangan bolalarning ham talim olishlari uchun davlatimizda barcha shart-sharoitlar yaratilmoqda.Imkoniyati cheklangan bolalarni erta ijtimoiy hayotga tayyorlash,ta'lim olish sifati yaxshilash maqsadida ko'plab yangidan yangi loyhalar amalga oshirilmoqda va bulardan biri inklyuziv talim hisoblanadi.Inklyuziv ta'lim alohida yordamga muxtoj bolarni sog'lom tengdoshlari qatorida ta'lim olishi,ular bilan do'stona munosabatda bo'lishi hamda jamiyatga ijtimoiy moslashuvni yengillashtirishda muhim o'rin tutadi.Inklyuziv ta'lim o'ziga xos qiyinchiliklarga ega bo'lib,shu sohada ishlaydigan mutasaddilar,o'qituvchi,tarbiyachilar zimmasiga juda katta masuliyat yuklaydi.Bunday ta'limda sinf rahbarlari,fan o'qituvchilari va maxorat ustalari yordam ko'rsatishlari orqali juda katta vazifani bajaradilar.Ayniqsa,sog'lom bola bilan nogiron bolalar o'rtasi tafovvut sezilganda,yani nogiron bolaning o'z tengdoshlariga qo'shilmay,tortinchoq,o'zidagi imkoniyatlaridan foydalana olmasligi sababli bazilari uyalgan yoki kamsitilgan.Oilada xaddan tashqari avaylanganliklari sababli injiq,qaysar bo'lib qolishgan bo'ladi.Inklyuziv ta'lim amaliyoti va ta'lim xizmatlarini tashkillashtirishni va fundamental,haqiqiy o'zgarishlar kiritishni talab etadi.
Inkyuziv ta'limning maqsadi nogiron fuqarolarga teng huquq va imkoniyatlar tengligini berishdir.Masalan,maktabga sog'lom bolalarning barchasi borsa,nogiron bolalarning ham imkoniyati borlari to'la borishi kerak.Chunki bu ta'lim tizimi oiladan maktabgacha talim tizimidan boshlab yo'ga qo'yilyotgani katta ahamiyatga ega.Bu esa bolaning keyinchalik atrofdagilar bilan muloqotda bo'lishiga,topshiriqlarga masuliyat bilan yondashish ko'nikmasini egallashlariga,tengdoshlari qatori darslarni o'z vaqtida o'zlashtirishga,kundalik-maishiy ehtiyojlarni qondirish ko'nikmalarini erta egallashga yordam beradi.Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nogironlar huquqlari to'g'risidagi konventsiyasida ta'kidlanganidek , inklyuziv ta'lim (frantsuzcha inklyuzivdan - "shu jumladan o'z-o'zidan") nogiron va nogiron bo'lmagan bolalarning birgalikda ta'limini anglatadi. 2020-yil 28-aprelda Prezidentning "Nogiron bolalar uchun ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qarori va O'zbekistonda 2030-yilgacha inklyuziv (integral) ta'limni rivojlantirish konsepsiyasi loyihasi jamoatchilik muhokamasiga taqdim etildi. Farmon loyihasiga ko'ra, 2021-yil 1-sentabrdan boshlab "jismoniy va aqliy rivojlanishida turli og'ishlarga duchor bo'lgan hamda sog'lomlashtirishga muhtoj bolalar uchun alohida yordamchi korreksiya sinflari" tashkil etish ko'zda tutilgan. Bundan tashqari, barcha o'rta ta'lim maktablarida defektologning shtatdagi shtat birligi ochiladi.Bolalarda jismoniy, aqliy, aqliy yoki hissiy (eshitish va ko'rish) buzilishlari va ularning kombinatsiyasi kabi tana funktsiyalarining turli xil buzilishlari bo'lishi mumkin. Har bir
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
buzilish bolaning individual ehtiyojlarining o'ziga xos to'plami bilan tavsiflanadi. Masalan, jismoniy nuqsonlari bo'lgan bola uchun maktab binosini rampalar va boshqa turdagi oqilona turar joy bilan jihozlash kerak bo'ladi; ko'rishda nuqsoni bo'lgan bola uchun sizga brayl alifbosidagi darsliklar va maxsus moslamalar (Brayl alifbosi qurilmasi va stilus, Brayl displey va printer va boshqalar), kar va eshitish qobiliyati zaif bolalar uchun - surdo-tarjimonlik xizmati kerak bo'ladi. ta'limdagi nogironlik - individual o'qituvchining qo'shimcha xizmatlari. Shu munosabat bilan, "D" sinfida turli xil ehtiyojli bolalarni aralashtirish bitta o'qituvchi va bitta defektolog sinfdagi barcha bolalarni o'qitish va har bir bolaga bir xil vaqt ajratish uchun teng imkoniyatlarni ta'minlay olmasligiga olib keladi. va harakat. Bundan tashqari, masalan, autizmli bolalar orasida ham turli darajadagi zo'ravonlik kuzatilishi mumkin - past va o'rta darajadan yuqori funktsional autizm spektrining buzilishi. Agar siz autizmli bolani rivojlangan og'zaki nutqi bilan aqliy va aqliy nuqsonlari bilan birlashtirilgan autizmning boshqa shakllari bo'lgan bolalar bilan aralashtirsangiz, bu birinchi bolaning ta'limining yomonlashishiga olib keladi. Va agar siz miya yarim palsi, ko'rish qobiliyati zaif yoki eshitish qobiliyati zaif bolani disleksiya va dispraksiya bilan aralashtirsangiz nima bo'ladi? Ularning har biri turli ehtiyojlarini hisobga olgan holda individual ta'lim dasturini talab qiladi. Jismoniy nuqsonlari bo'lgan bolalar uchun inklyuziya kontekstida umumiy maktablarda ta'lim hech qanday to'siq bo'la olmaydi, chunki ularning intellektual salohiyati hech qanday tarzda cheklanmagan. Bunday bolalarning oldiga maktab binosining yaroqsizligi, maktab rahbariyati, o'qituvchilari va nogiron bolalar ota-onalarining ularga nisbatan salbiy stereotiplari va kamsituvchi munosabati yagona to'siqdir. Jismoniy nuqsonlari bo'lgan ko'plab bolalar oddiy maktablarga borish imkoni yo'qligi sababli uyda sifatsiz ta'lim olishga majbur. Bu erda muammo bolaning jismoniy holatida emas, balki umumiy maktablarda qulay muhit va qulay turar joyning yo'qligidadir. I va II guruh nogironligi bo'lgan talabalar davlat tomonidan ajratilgan 2 foizlik kvota asosida oliy o'quv yurtlariga o'qishga kirgach, bir qator to'siqlarga duch keldilar. Universitet binolarida qulay muhit yo'qligi sababli ayrim nogiron talabalar uchun alohida akademik guruhlar tashkil etildi. Ushbu muammoning oldini olish maqsadida qaror loyihasida nogiron talabalar uchun o'quv binolari va talabalar turar joylarida sharoit yaratish ko'zda tutilgan. Biroq, umumiy o'rta ta'lim maktablariga ham xuddi shunday talablar qo'yiladimi? "O'zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to'g'risida"gi qonunga ko'ra, "nogironlarning ijtimoiy infratuzilma ob'ektlarida,jamoat transportidan, aloqa va axborotlashtirishdan to'siqsiz foydalanishi" ta'minlanishi kerak. Umumiy o'rta ta'lim maktablari ijtimoiy infratuzilma ob'yekti hisoblanmaydimi? Qaror loyihasida, bir tomondan, tajriba tariqasida alohida sinflar tashkil etish, ikkinchi tomondan, ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash ko'zda tutilgan. Turli shakldagi nogironligi bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab-internatlar ularni nogiron bo'lmagan bolalardan ajratish printsipi bo'yicha sovet merosi bo'lib qolmoqda va ta'limga bo'lingan bunday yondashuvning sezilarli kamchiliklari mavjud. Birinchidan, bunday maktab-internatlar soni cheklangan va ular butun mamlakat bo'ylab barcha nogiron bolalarni qabul qila olmaydi. Chunonchi, chekka hududlarda yashovchi bolalar, asosan, shahar markazlarida joylashgan ixtisoslashtirilgan maktab-internatlarning yotoqxonalarida oilasidan uzoqda yashashga majbur. Ta'lim jarayoni qanchalik to'g'ri yo'lga qo'yilmasin, uydan uzoqda yashash bolalarning aqliy rivojlanishi va tarbiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ikkinchidan, maktab-internatlarni davlat byudjeti mablag'lari hisobidan doimiy moliyaviy qo'llab-quvvatlash, jumladan, yangi ixtisoslashtirilgan maktablar va yotoqxonalar qurish, shuningdek, maxsus maktablar xodimlariga qo'shimcha haq to'lash
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
xarajatlarning keskin oshishiga olib kelishi mumkin. Umumta'lim maktablarida nogiron bolalar uchun sharoit yaratish byudjet mablag'larini tejash va hozirgi vaqtda maxsus maktablarga yo'naltirilayotgan mablag'lar hisobidan inklyuziv ta'limni rivojlantirish imkonini beradi.
Inkyuziv ta'limning an'anaviy ta'limdan asosiy farqlari:
An'anaviy ta'lim tizimi Inklyuziv ta'lim tizimi
Ta'lim sog'lom bolalar uchun Ta'lim barcha bolalar uchun
O'zgarmas Moslashuvchan
Jamoviy o'qitish Individual o'qitish
Ajratilgan muhitda o'rganish Integratsiya muhitida o'rganish
O'qitishga kuch berish O'rganishga kuch berish
Predmedga asoslanga holda Bolaga asoslangan holda
Diagnostik-istiqbolli Ta'limiy
Imkoniyatlar ajratish orqali cheklangan Imkoniyatlar barcha uchun bir xilda
Prezidentning 2020 yil 13 oktabrdagi «Alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan.2020-2025 yillarda xalq ta'limi tizimida inklyuziv ta'limni rivojlantirish konsepsiyasiga O'zbekistonda inklyuziv ta'limni rivojlantirish, alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini takomillashtirish hamda ularga ko'rsatiladigan ta'lim xizmatlari sifatini yaxshilash bo'yicha quyidagi asosiy ustuvor vazifalarni nazarda tutadi:
alohida ta'limga muhtoj bolalar o'qiydigan ta'lim muassasalari binolariga qo'yiladigan talablarni ishlab chiqish va tasdiqlash;
ushbu ta'lim muassasalarini zarur adabiyotlar, o'quv qurollari, turli kasblar bo'yicha o'qitish uchun moddiy-texnik baza va jihozlar bilan ta'minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish;
inklyuziv ta'lim tizimini tashkil etish, ta'lim muassasalarini maxsus asbob-uskunalar bilan (yuk ko'tarish moslamalari, panduslar, panjara va boshqalar), shuningdek, tegishli xodimlar bilan ta'minlash (maxsus o'qituvchilar, bolalarni psixologik-pedagogik nazorat qilish bo'yicha mutaxassislar);
alohida ta'limga ehtiyoji bo'lgan bolalarning moslashuvi va integratsiyalashuvi uchun maktab-internatlarni maxsus jihozlar bilan bosqichma-bosqich ta'minlash va boshqalar.
Qaror bilan umumiy ta'lim muassasalarida alohida ta'limga muhtoj bolalarni inklyuziv o'qitish to'g'risidagi nizom tasdiqlandi.
U quyidagilarni nazarda tutadi: inklyuziv ta'limning maqsad va vazifalari;
maktablarda inklyuziv ta'lim va boshlang'ich tuzatish sinflarini tashkil etish tartibi va alohida ta'limga muhtoj bolalar uchun o'quv jarayoni;
bolalarni inklyuziv ta'lim va boshlang'ich asosiy tuzatish sinflariga qabul qilish tartibi; inklyuziv ta'lim va boshlang'ich asosiy tuzatish sinflarida ta'lim sifatini nazorat qilish va boshqarish bo'yicha chora-tadbirlar. Bundan tashqari:
jismoniy, aqliy, hissiy yoki aqliy nuqsonli bolalar uchun ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalari;
sanatoriy-kurort tipidagi ixtisoslashtirilgan ta'lim davlat muassasalari;
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
jismoniy, aqliy, sezgi yoki aqliy nuqsonli bolalar, shuningdek, uzoq muddatli davolanishga muhtoj bolalar uchun yakka tartibda uyda ta'lim olish tartibi to'g'risidagi nizom ham tasdiqlandi.
Shuningdek, qarorda alohida ta'limga muhtoj bolalar uchun ixtisoslashtirilgan ta'lim davlat muassasalarida kasbiy tayyorgarlik kurslarini tashkil etish chora-tadbirlari belgilangan.
XULOSA.
Inklyuziv yechimlar qanday bo'lishi kerak? Birinchidan, "Ta'lim to'g'risida"gi qonunda nogironligi bo'lgan bolalar va ularning ota-onalarining inklyuziv sharoitlarda o'qish huquqlari, shuningdek, ushbu huquqni amalga oshirish tartibi va aniq mexanizmlari belgilanishi kerak. Bu huquq Xalq ta'limi vazirligi tomonidan qabul qilingan qandaydir ichki hujjatda o'z aksini topmasligi kerak - u BMTning Nogironlar huquqlari to'g'risidagi konventsiyasini tezroq ratifikatsiya qilish orqali asosiy qonunlarga kiritilishi kerak. Bugungi kunga qadar BMTga a'zo 193 ta davlatdan 181 tasi, jumladan, Tojikiston va O'zbekistondan tashqari barcha MDH davlatlari Konvensiyani ratifikatsiya qilgan va milliy qonunchiligini Konventsiya normalari va qoidalariga muvofiqlashtirgan. Ikkinchidan, umumta'lim maktablari "O'zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to'g'risida"gi qonunga muvofiq o'z binolarini imkoniyati cheklangan bolalarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda qulay turar joy bilan jihozlashi shart. 9-moddaga ko'ra, "Aholi punktlarini loyihalash va rivojlantirish, turar-joy massivlarini shakllantirish, yangi qurish, binolar, inshootlar va ularning majmualarini rekonstruksiya qilish bo'yicha loyihaviy yechimlarni ishlab chiqish, shuningdek, transport vositalarini, umumiy foydalanishdagi aloqa va axborotlashtirish vositalarini rivojlantirish va ishlab chiqarish. ushbu ob'ektlardan nogironlar foydalanishi uchun moslashtirilmagan holda ulardan foydalanishga yo'l qo'yilmaydi. - Yangi maktablarda sharoitlar yaratish nafaqat bolalar, balki o'qituvchilar, ota-onalar va nogironlar jamiyatining barcha a'zolari manfaatlariga xizmat qiladi. Uchinchidan, inklyuziv ta'limni samarali amalga oshirish uchun professional kadrlar tayyorlash zarur. Umumta'lim maktablarida har xil turdagi nuqsonlari va o'qishda nuqsonlari bo'lgan bolalarni o'qitish uchun repetitorlar tayyorlash va ularga yordam xizmatlarini rivojlantirish zarur. Umumiy maktablarda ijtimoiy o'qituvchilar, psixologlar, sensorlar xonasi va inklyuziv ta'lim resurs markazidan iborat yordamchi xizmatlar tashkil etilishi kerak. Inklyuziv ta'lim - bu nogiron bolalar uchun maxsus ochilgan alohida sinfda tuzatish va reabilitatsiya qilish emas. Bu bolalarning qobiliyatlari, yutuqlari va individual ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, shuningdek, oqilona turar joy bilan ta'minlash uchun individual yordam xizmatlaridir. Buning uchun asosiy to'siq - bu ko'pchilikning ongida alohida ehtiyojli bolalarning salohiyatiga ishonch yo'qligi. Ammo biz doimo yodda tutishimiz kerak: xilma-xillik inson hayotining barcha jabhalarini yaxshilaydi.
REFERENCES
1. Ahmadjonov, A Abdullayev, M Mamayusupov, O Umarjonov. (2021). Raqamli iqtisodiyotda boshqaruv muammolari. Science and Education, 2(10), 636-642.
2. "Inclusive Education: International Policy & Practice" -Edited by Paraskevi Knüpfer and Andrej Kohont (2017)
3. "Inclusion: The Dream and the Reality Inside Special Education" -By Martha Minow (2012)
4. "The Inclusion Toolbox: Strategies and Techniques for All Teachers" -By Jennifer Borel and Katharine Davies Samway (2019)
5. "Inclusive Education in Action: A Practical Guide to Teaching Diverse Learners" -By Susan Stainback and William Stainback (2016)
