637DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-195-199
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
INKLYUZIV JAMIYATDA INKLYUZIV TA'LIMNING IJTIMOIY
AHAMIYATI
Sultonmurod Niyozov
O'zbekiston Milliy universiteti mustaqil tadqiqotchisi
ANNOTATSIYA
Maqolada muallif Yangi O'zbekistonda inklyuziv jamiyat va ushbu jamiyatda inklyuziv ta'limni tizimini joriy etishi bo'yicha ilmiy nazariy tahlillarni yoritgan. Shuningdek, maqolada inklyuziv ta'limni joriy etishda ijtimoiy, pedagogik va fanlar aro integrativ jarayonlami sotsiologik tahlil qilgan. Bundan tashqari muallif Yangi O'zbekistonda inklyuziv ta'limni barcha ta'lim tizimlariga joriy etishning zaruratini asoslab bergan va ushbu faoliyatga doir islohotlarni yoritib bergan.
Kalit so'zlar: Ta'lim, inklyuziv ta'lim, Ijtimoiy davlat, ijtimoiy integratsiya, Ijtimoiy izolyatsiya, Ijtimoiy birdamlik, Ijtimoiy ishtirok etish, Inklyuziv, Yangi O'zbekiston, konsepsiya, pedagogika, diolog, muloqot.
ABSTRACT
In the article, the author covered scientific theoretical analysis on the introduction of an inclusive society in New Uzbekistan and a system of inclusive education in this society. The article also contained a sociological analysis of social, pedagogical and interdisciplinary integrative processes in the introduction of inclusive education. In addition, the author justified the need to introduce inclusive education into all educational systems in the New Uzbekistan and covered the reforms to this activity.
Keywords: Education, inclusive education, Social state, social integration, Social isolation, Social solidarity, Social participation, Inclusive, New Uzbekistan, concept, pedagogy, dialogue, dialogue.
2020-yil 23-sentyabr kuni qabul qilingan yangi tahrirdagi O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi qonuniga ilk bora "inklyuziv ta'lim" iborasi qo'llanildi. Nogironlik fenomeni bugungi kunda tibbiy masala emas, balki barcha insonlarda bo'lgan umume'tirof etilgan va tan olingan inson huquqlari normasi sifatida qonunga kiritildi. Nogironligi bo'lgan bolalar va yoshlar uchun barcha to'siqlardan xoli bo'lgan
2023
195
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-195-199
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
inklyuziv muhitni barpo etish orqali ularning to'liq va sifatli ta'lim olishini ta'minlash masalasi Yangi O'zbekistonda qurilayotgan «Ijtimoiy davlat» tamoyillarini ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qo'llash demakdir. O'zbekiston Respublikasi Prezidentning qarori bilan 2020-2025-yillarda xalq ta'limi tizimida inklyuziv ta'limni rivojlantirish konsepsiyasi va uni 2020-2021-yillarda amalga oshirish bo'yicha "yo'l xaritasi" tasdiqlandi. Qarorga muvofiq, 2021/2022 o'quv yilida tajriba-sinov tariqasida shaharlarda va Toshkent shahrining tumanlarida joylashgan bittadan maktablarda inklyuziv ta'lim joriy qilinishi, Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida joylashgan bittadan maktabda alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalar uchun boshlang'ich tayanch korreksion sinflar ochilishi, Qashqadaryo, Farg'ona va Xorazm viloyatlarida joylashgan bittadan kasb-hunar maktabida ixtisoslashtirilgan ta'lim muassasalarining 9-sinf bitiruvchilari hamda alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan guruhlar, maktablarda inklyuziv ta'lim uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan "Inklyuziv ta'lim laboratoriyasi" tashkil etilishi belgilandi [1; PQ-4860].
Inklyuziv jamiyatning asosiy belgilari va tashkil etuvchi tarkibiy elementlari batafsil tushunish uchun quyidagi ilmiy iboralarning mazmun-mohiyatini tahlil qilish lozim bo'ladi. Jumladan, ijtimoiy integratsiya. Ijtimoiy integratsiya o'zlarining to'liq hayotiy potensialini amalga oshirishlari uchun, ularning kelib chiqishidan qat'i nazar, barcha uchun teng imkoniyatlarni ta'minlashga qaratilgan sa'y-harakatlar jarayoni sifatida tushuniladi. Bu jamiyatning barcha jabhalarida, shu jumladan fuqarolik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy faoliyatda, shuningdek qaror qabul qilish jarayonlarida to'liq va faol ishtirokini ta'minlaydigan shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan ko'p qirrali jarayondir. Ijtimoiy integratsiya jamiyatning qashshoqlik va ijtimoiy chetlanishga qarshi kurash jarayoni sifatida tushuniladi.
Ijtimoiy izolyatsiya. Ijtimoiy tashxis ijtimoiy integratsiyaga to'sqinlik qiluvchi shart (to'siq va jarayon) sifatida tushuniladi. Ijtimoiy tashxis - shaxs yoki guruhlarning o'z ijtimoiy o'ziga xosligi asosida yashayotgan jamiyatning barcha jabhalarida, ya'ni yoshi, jinsi, irqi, millati, madaniyati yoki tili hamda/yoki jismoniy, iqtisodiy, ijtimoiy nuqsonlari asosida to'liq ishtirok etishdan butunlay yoki qisman chetga chiqish jarayonidir. Ijtimoiy izolyatsiya ovoz huquqlarining yo'qligi, tan olinmasligi yoki faol ishtirok etish imkoniyatining yo'qligini anglatishi mumkin. Bu, shuningdek, yaxshi ish, mulk, er, imkoniyatlar, ijtimoiy xizmatlardan foydalanish va / yoki siyosiy vakillikdan mahrum bo'lishni anglatishi mumkin.
196
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-195-199
Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
Ijtimoiy birdamlik. Ijtimoiy birdamlik jamiyatdagi insonlarni birlashtiradigan va bir joyda saqlaydigan elementlarni anglatadi. Ijtimoiy jihatdan bir-biriga mos jamiyatda barcha shaxs va guruhlarga mansublik, ishtirok etish, qo'shilish, tan olish va legitimlik hissi mavjud. Ijtimoiy jihatdan bir-biriga mos jamiyatlar ham demografik jihatdan bir xil emas. Aksincha, xilma-xillikni hurmat qilish orqali ular o'zlarining ijtimoiy xilma-xilligiga (g'oyalar, fikrlar, ko'nikmalar va boshqalar nuqtayi nazaridan) ega bo'lish mumkin. Shuning uchun ular turli manfaatlar to'qnashganda tanglik va ziddiyatning halokatli shakllariga kamroq moyil bo'ladilar.
Ijtimoiy ishtirok etish. Ijtimoiy ishtirok jamiyat faoliyatidagi ishtirok aksiyasi deb tushuniladi. Qarorlarga ta'sir ko'rsatish va qaror qabul qilish jarayonlariga ega bo'lish qobiliyatini anglatadi. Ijtimoiy ishtirok kishilar o'rtasida o'zaro ishonchni vujudga keltiradi, bu esa jamiyat va jamiyat oldidagi umumiy mas'uliyatning asosini tashkil etadi.
Inklyuziv (fr. Inclusive - o'zini qo'shish, barcha uchun teng imkoniyat va qamrab olish) ma'nolarini anglatib, barcha fanlarda keng tarqalgan tushuncha bo'lib, mazmuni esa turlicha ma'no anglatishi mumkin [2; 1040]. Masalan, agar inklyuziv so'zini ta'limga nisbatan qo'llanilsa, nogironligi bor yoshlar bilan nogironligi bo'lmagan yoshlarning bir muhitda ya'ni to'siqsiz muhitda ta'lim olish imkoniyatini yaratishdir. Agar inklyuziv so'zi jamiyatga nisbatan qo'llanilsa, jamiyatdagi barcha ijtimoiy tabaqalar o'rtasida tabiiy resurslardan foydalanish imkoniyatini tenglashtirish ma'nosini anglatadi. Inklyuziv so'zi agar siyosatda qo'llanilsa tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlarga bir xilda munosabatda bo'lish kabi ma'nolarni anglatadi.
Inklyuziv ta'limni joriy qilishda Yangi O'zbekiston davlati ham o'zining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, ta'lim tizimini va mazmunini yangilash, takomillashtirish jarayonida esa xalqimizning milliy qadriyatlari, madaniyati, urf-odatlari va an'analarini bolalar ongiga singdirish va ulardagi xususiy farqlarni, ya'ni rivojlan^dagi ayrim nuqson darajalarini e'tiborga olgan holda nogironligi bor yoshlarni ta'lim tizimiga to'liq qamrab olishga imkon yaratadi. Inklyuziv ta'lim tizimini joriy etish bo'yicha ilg'or tajribaga ega bo'lgan davlatlar bilan tajriba almashish va ta'lim tizimimizga qulay bo'lgan uslublarni qo'llash talab etadi. Rivojlanishida nuqsoni bo'lgan yoshlarni maktablarda va oliy ta'lim tashkilotlarida ta'lim olish ehtiyojini qondirishga oid me'yoriy hujjatlarni takomillashtirish jarayonida ota-onalar va jamoat tashkilotlari hamda nogironligi bo'lgan yoshlarning
2023
197
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023
Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-195-199
o'zlarini ham ishtirokini kengaytirish maqsadga muvofiqdir [3; 11].
Konsepsiyaning mazmuni inklyuziv ta'limdagi muloqotni uning salohiyati nuqtayi nazaridan (qamrab oluvchi) va ushbu faoliyat shaklining ishlashi kontekstida (boshqa fanlarga ham joriy qilish) ko'rib chiqishni nazarda tutadi. Ushbu talqin insonni o'z ta'limida faol ishtirok etadigan subyekt deb hisoblaydigan antropologik yondashuvga asoslangan tadqiqotlarni amalga oshirish lozim.
Tadqiqotning nazariy va pedagogik konteksti birgalikdagi faoliyat tushunchasi. Talaba, o'qituvchi, fan muhitining ma'lum bir uyushgan aloqasi sifatida tushunilgan qo'shma faoliyat o'qituvchining kasbiy harakatlari subyekti sifatida konsepsiya doirasida harakat qiladi. Ushbu sa'y-harakatlar tufayli birgalikdagi faoliyat ishtirokchilarining rivojlanishi amalga oshiriladigan "Ta'lim haqiqati" yetarli ta'lim holati yaratiladi [8]. Bunday ta'lim haqiqati an'anaviy ta'limning "antropologik kamchiliklarini" bartaraf yetishga imkon beradi, chunki birgalikdagi faoliyat ishtirokchilari o'z ta'lim subyektlari sifatida mavjud bo'ladi. Eksperimentning aniq nazariy asoslanishi sifatida mualliflardan biri tomonidan ilgari tushunilgan va sinovdan o'tgan dialog haqidagi kuzatuvlar ko'rib chiqish lozim. Dialog - bu birgalikdagi faoliyat shakli bo'lib, unda uning ishtirokchilarining ma'nolarini aktuallashtirish, rivojlantirish va birgalikda tashkil etish amalga oshiriladi. O'qituvchining maxsus, ikkilangan pozitsiyasi dialogni rivojlantirish sharti hisoblanadi. Uni kasbiy xulq-atvorning muayyan usullarida amalga oshirish orqali u muloqotda ma'noni ta'minlaydi. Bunday vaziyatda birgalikdagi faoliyat muvaffaqiyatining namoyon bo'lishi talabalarning matnli faoliyati bo'lishi mumkin, bu ularga subyektivlik mavjudligi hodisasini tuzatish imkonini beradi.
Dialogda muloqot potensiali unga kiritilganlarning ma'nolarini ifodalay olishga bog'liq. Bunday qo'shilish ta'lim jarayoni ishtirokchilari tenglik asosida birgalikdagi ishlarni (semantik faoliyatni) amalga oshirganda ma'lum bo'ladi. Buning muhim jihati shundaki, qo'shilish sharoitida barcha ishtirokchilar o'zlarini o'z imkoniyatlari doirasida muvaffaqiyatli his qilishlari zarur. Ishning har bir bosqichida ma'nolarning yuz berishi va ko'payishi istiqbollari ochib berilgandan nafaqat o'z -o'zidan, balki madaniy tajribaga asoslangan ongli tahliliy hukmni shakllantirishdan oldin ishning birlamchi hissiy tasavvuri muhim hisoblanadi. Bunday rivojlanish inklyuziv ta'lim ishtirokchilarining subyektivligini rivojlantirishga qaratilgan bo'lishi lozim. Bundan tashqari, har bir holatda bu subyektivlikning o'ziga
xos mazmuni bor deyish mumkin.
2023
Modern Trends of Social Sphere Development
Volume 4 | NUU Collection | 2023
Actual Problems of Sociology and Social Work
in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-195-199
Muloqot usullarini inklyuziv ta'limda foydalanishning pedagogik imkoniyatlari ushbu qo'shma faoliyat shaklini janr bo'yicha belgilash bilan belgilanadi, uning doirasida o'quvchilarning rivojlanishi va o'z-o'zini anglashi amalga oshiriladi. Bu muloqot ishtirokchilarining semantik faolligini rag'batlantirish qobiliyati tufayli mumkin bo'ladi. Inklyuziv ta'limda muloqotning bunday pedagogik missiyasini amalga oshirish shartlari quyidagi omillar hisoblanadi: uning talabalarning ma'no-mazmunini boyitish, individuallashtirishga qaratilgan boshqa qo'shma faoliyat turlari bilan bog'liqligi; o'qituvchi tomonidan o'quv-uslubiy majmuada dialogni tashkil etish jarayonida qarama-qarshi pozitsiyani saqlab qolishdir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Mamlakat ta'lim tarixida misli ko'rilmagan qadam sifatida joriy o'quv yilida mamlakatning barcha hududlaridagi 225 ta umumta'lim maktablar nogironligi bo'lgan bolalar uchun o'z eshiklarini ochadi. Bu O'zbekiston prezidentining 2020-yil 13-oktyabrdagi 4860-son qarori bilan tasdiqlangan 2020 - 2025-yillarga mo'ljallangan Xalq ta'limi tizimida inklyuziv ta'limni rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiqdir. Bundan tashqari, inklyuziv ta'lim guruhlari va sinflarida xilma-xillikni anglashga va har bir inson turli kuchli va zaif tomonlarga ega ekanligini tushunishga yordam beradi. Nogironligi bo'lgan bolalar, har qanday bola kabi, ularning salohiyatini to'liq rivojlantirish uchun qo'llab-quvvatlansa, jamiyat rivojiga katta hissa qo'shishi mumkin. Bolalar boshqacha bo'lish oddiy hol ekanini tushunib boradilar, o'zlarini yanada qulay va xavfsiz his etadilar. Ular, shuningdek, turfa dunyoda yashash qobiliyatini rivojlantiradilar hamda ijtimoiy mas'uliyat darajasi yuqori bo'lgan va o'z jamoalarini yaxshilashga tayyor bo'lgan faol fuqarolar bo'lib yetishadilar.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 13-oktyabrdagi "Alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-4860-sonli qarori,
2. Захаренко Е. Н. и др. Новый словарь иностранных слов: свыше 25 000 слов и словосочетаний. М.: Азбуковник, 2008. 1040 с.
3. Shomaxmudova R. Inklyuziv ta'limnining nazariy va amaliy asoslari. O'quv-metodik qo'llanma. Toshkent. 2007. XT "Razzoqov O.J." bosmaxonasi - B.11.
2023
