INGLIZ, FRANSUZ VA OʻZBEK SHE’RIYATINI TARJIMA QILISHDA QOʻLLANILADIGAN TRANSFORMATSIYALAR

Raufov Miraziz; Toshmatov Oybek; Ro’Zibayeva Nigoraxon

INGLIZ, FRANSUZ VA O'ZBEK SHE'RIYATINI TARJIMA QILISHDA QO'LLANILADIGAN TRANSFORMATSIYALAR

Raufov Miraziz m.raufov@tsul .uz Toshmatov Oybek o .to shmatov@tsul. uz Ro'zibayeva Nigoraxon n.ruziboeva@tsul. uz TDYU

Annotatsiya: O'zbek tiliga tarjima qilingan ko'pchilik asarlar bilvosita (ko'pincha rus tili orqali) tarjima qilingan. Bunda asliyatdagi ma'no va mazmun yo'qolish ehtimoli mavjud. Bugungi kunda she'riyat tarjimasi va unda uchraydigan elementlar : qofiya, radif, raviy, turoqlar, hojib va boshqa unsurlarni tarjima tiliga o'tkazish juda ham qiyin masala hisoblanadi. Ularni tarjima jarayonida qanday berish kerakligi, asliyatdagi qofiya, ma'no va mazmunni qanday saqlash kerakligi juda ham muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi. Masalan, milliylikka xos so'zlar kelib qolganida qanday qilib uni she'riy tarjimada aks ettirish tarjimonni biroz chuqur o'yga toldiradi. Shuningdek, tanlangan mavzuning dolzarbligi, bir tomondan, tarjima qilinayotgan tilning, xususan, u tilda yaratilayotgan turli badiiy asarlarning ijtimoiy hayotimizga kirib kelishi, axborot almashinuvida tutgan o'rni, fan va taxnika, adabiyot va san'at rivojidagi salmoqli hissasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan esa o'zbek tilining mavjud imkoniyatlarini ishga solish, bu asosda to'g'ridan to'g'ri asl nusxadan tarjimani amalga oshirish va vositachi til xizmati harakatini o'zbek tili doirasida minimal darajaga tushirish, vazn, qofiya, ritm, turoq, raviy va hokazolarni ta'minlanishini yuzaga kelishi bilan izohlanadi.

Kalit so'zlar: she'riyat, tarjima, transformatsiya, ritm, qofiya, ohangdoshlik, ingliz sh'eriyati, fransuz she'riyati, o'zbek she'riyati, leksik qo'shish, o'rin almashtirish, tushirib qoldirish

USING TRANSFORMATIONS IN THE POETRY TRANSLATION OF

ENGLISH, FRENCH AND UZBEK

Raufov Miraziz m.raufov@tsul .uz Toshmatov Oybek o .to shmatov@tsul. uz Ro'zibayeva Nigoraxon

n.ruziboeva@tsul. uz TSLU

Abstract: Most of the works translated into Uzbek have been translated indirectly (mostly through Russian). There is a possibility that the original meaning and content will be lost. Today, it is very difficult to translate poetry and its elements: rhyme, radif, ravi, turaks, hajib and other elements into the language of translation. How to convey them in the translation process, how to preserve the original rhyme, meaning and content is a very problematic situation. For example, when it comes to national words, how to reflect them in a poetic translation makes the translator think a little more deeply. The relevance of the chosen topic is determined, on the one hand, by the penetration of the translated language, in particular, the various works of art created in that language into our social life, its role in the exchange of information, science and technology, literature and art. To use the existing capabilities of the Uzbek language, to translate directly from the original on this basis and to minimize the movement of the mediating language service within the Uzbek language, weight, rhyme, rhythm, rhythm, rhythm etc. is explained by the occurrence of supply.

Keywords: poetry, translation, transformation, rhythm, rhyme, melody, English poetry, French poetry, Uzbek poetry, lexical addition, substitution, omission

Tarjimonlar she'riyat tarjimasida ham leksik, grammatik transformatsiyalarini qo'llashadi. Transformatsiya, L. S. Barxudarovning «Некоторые проблемы перевода с английской поэзии на русский язык» nomli kitobida ta'kidlashicha, rus tili normasi va she'riy tuzilishi imkon bergan joyda, she'r ma'nosiga zarar etkazmaydigan hollarda ishlatiladi1.

Ingliz va fransuz she'riyatida kompressiyaning ishlatilishi bo'yicha quyidagi metodlar mavjud:

1. Mexanik tarzda tushirib qoldirish. Bu hol asliyatdagi unsurni tarjimada berishning iloji bo'lmaydi, vazn, o'lchov yo'l qo'ymaydi.

2. Ijodiy tushirib qoldirish. Bu holda kompressiya holati transformatsiya metodi orqali (qisish) amalga oshadi.

Ijodiy qurbon berishda, tarjimon nafaqat so'zlarni tarjima qilmay, balki asliyatdagi jumlalarni qisqartiradi.

1. Asliyatdagi murakkab so'z birikmasi oddiyroq so'z birikmasi bilan yoki fe'l bilan almashtiradi.

At first he tried to hammer an excuse

And hast comman of every part

1 L. S. Barxudarovning «Некоторые проблемы перевода с английской поэзии на русский язык» М.: Высшая Школа, 1984, вып. 21. -С. 38-48.

To live, and die for thee2. (Robert Herick) O'zing hal qil: o'laymi Yo qolaymi sen uchun?

2. Substantiv so'z birikmalarni ot yoki sifat bilan almashtirish. Dead scandals form good

Subjects for dissection. Ye mustering thunders from above Your willing victom see! Sen-chi, ko'kdagi chaqmoq Sevgi qurboniga boq.

3. So'z birikmalarini har turdagi olmoshlar bilan almashtirish. The bard I quote from does not sing amiss.

Shoirning she'rlari shundayin kuchli.

4. Leksik-semantik qisqartirish.

Besides, the prince is all for the land-service, Forgetting Duncan, Nelson, blove and Jervis. Buyuk admiral qirol va butun mamlakatni unutdi The sword, the banner, and the field Glory and Greece, around me see!3 (Byron)

Atrofimda jang, maydon, G'alaba va sen, Yunon!

"sword", "banner", va "glory" (qilich va bayroq) so'zlari "jang" va "g'alaba" deb berilgan.

5. Qo'shma gaplarni sodda gap bilan almashtirish. What then? - I do not know, no more do you. Seek out -less often sought than found -

A soldier's grave, for thee the best; Then look around, and choose thy ground And take thy rest. (Byron)

Atrofga boq! Top, izlan Askar yotgan manzildan Sen o'zingga joy tanla Va so'ng, sen ham orom ol.

2 G.G.N.Byron. "Remembrence", "Xotirot".

3 G.G.N.Byron. "To my son"

Yuqoridagi transformatsiya turlari asliyatdagi ritmni, bandni tarjimada berish uchun qo'llaniladi.

A.M.Kapulenkoning ta'kidlashicha, tarjimaning eng muhim vazifasi asliyatdagi ohangni tarjimada qayta yaratishdir[5]. Bu uchun:

1. Har bir misrada mazmun va shakl birligini ta'minlash.

2. Kirish so'zlarni, iboralarni, undov so'zlarni saqlash.

3. Asliyatdagi tinish belgilariga rioya qilish.

4. Ritmik evronik elementlarni saqlash, qofiyalanish usulini iloji boricha saqlash.

5. So'zlarni haddan tashqari bo'rttirib bermaslik. Misol,

Oshiq o'lgach ko'rdim o'lumni o'zimga, ey rafiq. (Mirzo Bobur)

O friend, and when in love fell I for death did cry I.

No, no, the utmost share

Of my desire shall be?

Only to kiss the air

That lately kissed thee4

(R. Herrick)

Yo'q, yo'q, jonon, hech qachon

Bu orzuim ushalmas

Yuzingni silab o'tgan,

Elni o'psam, o'shal bas.

Antanomik tarjimaning ishlatilish namunalari.

Awake! (Not Greece - she is awake!)

(Byron)

Uyg'on! (Uxlamas Yunon!)

Is awake (uyg'oq) degan so'zlar, "uxlamas" deb berilgan. She'riyat tarjimasida inversiya (gapda so'zlarning o'rin almashishi) tez-tez uchrab turadi.

No time to wait till her mouth can Enrich that smile her eyes began. (W. H. Daries)

Ko'zidagi tabassum lablarida ochilar,

Qachon xanda qilishin kutishga ham vaqt bo'lmas.

O'zbek she'riyati qonun - qoidasiga binoan, o'zbek tili agglyutinativ til bo'lganligi bois, misrada bo'g'inlar soni 1,5 martaga oshgan. Bu hol so'zlarga suffikslarning qo'shilishi sababli ro'y bergan. Tasviriy tarjimaning berilishiga misol:

4 Robert Herrick "To Anthea who may command him anything"

I 169

Alas! Thy cruelty! (T.Wyatt)

Bag'ring tosh ekan, bilmabman, e voh! Tashlab ketish, qurbon berish.

I saw it in my dreams.-Tushimda ko'rdim.

So'zma-so'z tarjimasi "Ko'rdim buni men o'zimning tushimda". Endi esa ba'zi bir fransuz tilidan o'zbek tiliga, o'zbek tilidan fransuz tiliga qilingan tarjimalarda uchraydigan transformatsiyalarni ko'rib chiqamiz: Yarim tun

Berk ko'chaning to'rida, Qo'noqxona birida, Yomg'ir yog'ar yarim tun, Soat jiringlar, sezgum. Kimdir yig'laydi mahzun, Ko'cha nurlanar butun.

Anvar Obidjonning "Yarim tun" she'rida "to'rida", "birida", "yarim tun", "sezgum", "mahzun", "butun", "ichida", "kechada" so'zlari o'zaro ohangdorlikni, ya'ni ritmni ta'minlab kelgan. Ana endi buni fransuz tilidagi tarjimasi qanaqa?

Minuit

Au fond de l'impasse, Un hotel de passe:

II pleut, c'est minuit. D'une voi qui pleure J'entends sonner l'heure Et le pave luit.

Qui donc ici passe? Quelle ombre s'efface? Quelle autre la suit, Au fond de l'impasse, Par ce soir de pluie?

Tarjima qilish jarayonida ohangdoshlikni, ritmni ta'minlash maqsadida «l'impasse», «passe», «pleur», «leur», «minuit», «luit», «passe», «s'efface»so'zlari tanlangan. Tarjima qilishda esa birinchi misraning o'zida leksik tarnsformatsiyani ko'rishimiz mumkin : «fond»so'zi chuqurlik, tublik degani, lekin tarjima jarayonida boshi berk bo'lgan ko'chaning chuqurligi deb berilsa, umuman ma'no-mazmunga mos bo'lmaydi. Shuning uchun berk ko'chaning to'ri sifatida berilgan. "hotel" so'zi esa «qo 'noqxona» deb berilgan. Uchinchi misrada esa to'liq leksik hamda grammatik mutanosiblikni ko'rish mumkin : «Yomg'ir yog'ar yarim tun» - «Il pleut, c'est minuit»

so'zma-so'z tarjima qilinganda ham, qofiyaga solinganda ham aynan shu mazmun va ma'no kelib chiqqan.

Ma'lumki, 2017-yilda O'zbekiston mustaqilligining 26-yilligi keng nishonlandi. Unda "Fidoying bo'lgaymiz seni, O'zbekiston" shoiri ostida turli tadbirlar o'tkazildi. Aynan o'sha she'r va uning tarjimasidagi transformatsiyalarni ham ko'rsatib o'tmoqchiman:

Oq yo'rgakka o'ragansan o'zing bizni, Oq yuvib, oq taragansan o'zing bizni. Beshigimiz uzra bedor ona bo'lib, Kunimizga yaragansan o'zing bizni. Fidoying bo'lgaymiz seni, O'zbekiston, Hech kimga bermaymiz seni, O'zbekiston!.. Qalqoningmiz, qasd qilsa kim gar joningga, Alpomishlar ruhi yor har o'g'loningga. Asragaymiz giyohing ham gulday o'pib, Yovlar yaqin yo'lolmagay qo'rg'oningga. Adoying bo'lgaymiz seni, O'zbekiston, Hech kimga bermaymiz seni, O'zbekiston. Tuzing totib, unutganlar xor bo'ladi, Ko'zlariga ikki dunyo tor bo'ladi. Tinch kuningni ko'rolmagan yurtfurushlar Bir kun bir kaft tuprog'ingga zor bo'ladi. Adoying bo'lgaymiz seni, O'zbekiston, Hech kimga bermaymiz seni, O'zbekiston!.. Adoying bo'lgaymiz seni, O'zbekiston, Fidoying bo'lgaymiz seni, O'zbekiston! Hech kimga bermaymiz seni, O'zbekiston!.. (Muhammad Yusuf)

Parole de Moukhammad Yousouf Tu nous soignais des permier jour de notre naissance, Tu nous tenais toute en proprette des notre enfence, Ne faisant mem, un peu de somme, guettais sur nous, Nous pretais tous ce que boulions a notre enfance Nous sommes tes defenseur l'Ouzbekistan, Nous sommes fideles a toi l'Ouzbekistan. Ton bouclier, tes deffenseurs nous sommes toujours, Tu as fils, progniture, comme Alpomiche, Garderons nous chaque tes herbes comme un fleur,

Les adversaires ne peuvent jamais te conqueror.

Nous sommes ton buclier l'Ouzbékistan,

Nous sommes fideles a toi l'Ouzbékistan.

Sera ruine chaque qui oubli toutes tes bontes,

Se passera dans deux monde infortune,

Les infidels qui n'eduraient ta liberte,

Aura besion de ta poignee du terre Cherie.

Nous sommes heureux grace a toi l'Ouzbékistan,

Nous sommes fideles a toi l'Ouzbékistan.

G'.Salomov qayd etganidek5, "Tarjimada badiiy asar ohangini berish barcha adabiy janrlarda ham muhim. Alohida maqol yoki mataldan tortib to sonet, g'azal, poema, hikoya, romangacha, agar hamohanglik ta'minlangan bo'lmasa, u tarjima soxta jaranglaydi. Ohang esa o'z navbatida, badiiy asarning boshqa komponentlari, lug'aviy birlik, sintaksis, inversiya, saj', radif, qofiya, vazn va boshqalar bilan bog'langan holda tarjimada yo tabiiylik yoki aksincha, soxtakorlik, sun'iy kontekst, yasama badiiy muhit paydo bo'lishiga olib keladi".

Tarjimada muvofiq uslub kalitni topish asarning yozilish uslubi bilan g'oyasi hamda muallif dunyoqarashi o'rtasidagi bog'lanishni to'g'ri belgilash, marom, ohang, sintaktik tarz va obrazlar silsilasiga xos xususiyatlarni to'g'ri talqin qila bilishga bog'liq. Biror asarni tarjima qilishda maqbul uslub kaliti topilmas ekan, tarjima asl nusxaga ekvivalentlik holatida bo'la olmaydi. Uslubiy moslashtirish prinsipi tarjimaning umumiy konsepsiyasi bilan uzviy bog'liq. Chunonchi, tarjima qanday bo'lishi kerak degan masalada barcha tarjimonlar va nazariyachilar ikki guruhga bo'linadilar. Birinchi guruh tarjima asliyat asardek jaranglashi kerak deb hisoblasa, boshqalar tarjima tarjimaday bo'lishi kerak deb da'vo qiladilar. Har bir konkret tarjima, tarjimonning tarjimani qanday tushunishi mahsulidir. Tarjimon asarni o'z tiliga o'girish uchun shakliy kalit qidirishida dastavval shaklning mazmun funksiyasiga asoslanmog'i darkor. She'rning ovoz shakli bilan uning mazmuni chambarchas bog'langan. Ayni bir vazn turli tillarda bir biridan farq qiladigan tamomila boshqa funksiyalarni bajarishi mumkin. Chunki har bir til o'ziga xos ohang, tallafuziga ega. Bundan tashqari, turli tillarda so'zlar uzun yoki qisqaligi jahatidan ham farq qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. L. S. Barxudarovning «Некоторые проблемы перевода с английской поэзии на русский язык» М.: Высшая Школа, 1984, вып. 21. -С. 38-48.

2. G.G.N.Byron. "Remembrence", "Xotirot"

3. Robert Herrick "To Anthea who may command him anything"

4. G.G.N.Byron. "To my son"

5 Саломов F. Таржима назарияси асослари. Т.: «Укитувчи». - 1983. - 230б.

[МЖ^Н 172

5. Капулунко А.М. «Некоторые проблемы репродукции поэтический интонации при переводе с английского на русский (на материале сонетов Шекспира). Вопросы теории и практики перевода. Иркутск. сбр. Науч. трудов-вып. 2. 1999.

6. Саломов F. Таржима назарияси асослари. Т.: «Укитувчи». - 1983. - 230б.

7. Ruzibaeva, N. (2019). PECULIARITIES OF THE ANTITHESIS IN THE LITERARY TEXT. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(11).

8. Munisa, M. (2019, February). WAYS OF IMPLEMENTING CULTURAL MATERIAL INTO FOREIGN LANGUAGE CLASSROOM. In International Scientific and Practical Conference" Innovative ideas of modern youth in science and education" (pp. 299-301).

9. Shokirovich, T. O., & Abdijalilovna, Z. D. (2020). Teaching EFL and ESP for Law. Activities and challenges during the covid-19 pandemic in Uzbekistan. Solid State Technology, 63(6), 8318-8325.

10. Тошматов, О. Ш. СОВРЕМЕННЫЕ МЕТОДИКИ ПРЕПОДАВАНИЯ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Axmedovna, J. N., Gapporovna, S. M., Rozmatovna, A. O., & Tashkent, U. Z. B. E. K. I. S. T. A. N. (2019). THE IMPORTANCE OF NEEDS ANALYSIS IN TEACHING ESP. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(11).

12. Мустафаева, Н. И. (2017). The use of multimedia technologies in teaching foreign languages. Молодой ученый, (14), 728-730.

13. Mustafakulovich, R. M. (2019, February). THE CORE OF THE SURFACE AND DEEP APPROACHES IN THE FLT SETTINGS. In International Scientific and Practical Conference" Innovative ideas of modern youth in science and education" (pp. 307-308).

14. Raufov, M. (2020, June). Typological features and image systems of Elsa Triolett's novels. An International Multidisciplinary Research Journal, 10(6) (pp. 1201-1211).

15. Миргиязова, М. М. (2017). Innovative technologies in teaching English.

Молодой ученый, (25), 301-302.

References

1. L. S. Barxudarovning «Некоторые проблемы перевода с английской поэзии на русский язык» М.: Высшая Школа, 1984, вып. 21. -С. 38-48.

2. G.G.N.Byron. "Remembrence", "Xotirot".