CC BY
8ПЛОДОРОДИЕ ПОЧВ ЭОЖ 631.445.5: 631.445.9 (574)
Калдыбаев С., Бекетова А.К., Ертаева Ж.Т. 1ЛЕ АЛАТАУЫ ТАУ АЛДЫ САЗДЫ БЕЛДЕУ1НЩ ШАЛГЫНДЫ СОРТАН ТОПЫРАЦТАРЫНЫН, ¥ЗАК КЕЗЕЦД1 (1986-2017 ЖЖ.) МЕЛИОРАЦИЯДАН
КЕЙ1НГ1 ЖАЦСАРУЫ
Казак ¥лттык аграрлыкуниверситет1 050010, Алматы к., Абай дацгылы, 8 уй, Казакстан, e-mail: beketova.aigul@mail.ru Аннотация. Алматы облысы тау алды сазды белдеушщ шалгынды сортац топырактарын кешендi мелиорациялау - су-туз кубылымын, ыза-суы децгешн жэне олардыц минерализациясын темендету жумыстары, келбеу терец (2,4-2,8 м) кэрiздi жагдайда тYпкiлiктi шаю, ауыл шаруашылыгы дакылдарын егу жэне су кубылымын реттеу аркылы жYргiзiлдi. Макалада шалгынды сортац топырактардыц узак кезецдi мелиорациядан кешнп езгерiсi карастырылган.
ТYйiндi свздер: сазды белдеу, тузды топырактар, кэрiз, су-туз кубылымы, ыза суы децгеш, минерализация, теменгi су сьшымдылыгы (ТСС).
К1Р1СПЕ
Крршаган ортага антропогендiк эсердiц артуы жагдайында топырац жамылгысынын сацталуы, топырац цунарлылыгынын жэне агроценоздыц ешмдШпнщ артуы проблемасыныц мацызы зор болып отыр.
2004 жылы Рим клубынын, филиалы Ташкенттiн «ЭКОСАН» клубынын отырысында Ресейдщ, А^Ш-тын, Франциянын, Бельгиянын, Жапония-нын атацты галымдары, сондай-ац Орталыц Азиянын министрлжтершщ, ведомстваларынын жэне жогары оцу орындарынын еюлдер^ Орта Азия мен ^азацстаннын ауыл шаруашылыгы жерлерiнiн негiзгi белiктерi жацында ауыл шаруашылыгы Yшiн жарамсыз болып цалады деп атап еттi. 53 млн-нан астам тургындары бар 39 млн км2 аумацты алып жатцан Еуразия континентшщ ортасында орналасцан Орталыц Азия экологиялыц осал аймацтардын бiрi болып табылатын-дыгы атап етыд^
Крршаган ортада топырацтын туздалуынын жэне судын минерали-зациясынын есуi суармалы егiстiктiн енiмдiлiгiнiн ен кYштi цаут болып табылады. Туздалумен байланысты жыл сайынгы шыгындар шамамен 2 млрд А^Ш долларын (Орталыц Азия
елдершщ imKi улттык енiмiнiц 5 %-га жуыгын) курайды жэне жыл сайын есуде. ^азакстандагы деградацияга ушыраган жерлер 179,9 млн га, немесе аумактыц 66 %-ын кураиды, ал Туржменстан мен бзбекстанда - 80 %-га дешн. Деградацияныц осындаи каркынында таяудагы он жылдык imiнде ауыл шаруашылыгы жерлерiнiц негiзгi белiгi ауыл шаруашылыгы Ymiн жарамсыз болып калады, оныц езi ауыл тургындарыныц ^ршШк етуiне каражаттар кезiн тжелеи бузады.
^азацстан Республикасыныц бYкiл аумагы курлыктыц агынсыз облысына жатады, оныц физикалык-географиялык ерекmелiктерiне караи, мунда ТМД-дагы туздалган топырак-тарыныц Yлкен аудандары шогыр-ланган жэне сондыктан, ол Орталык Азияныц ец туздалган белжтершщ бiрi болып табылады. Осы аумак геология-лык дэуiрдiц бэрiнде де каркынды туз жиналу аимагы (орташа алганда жылына 1,6 т/км2) болды жэне оныц казiргi кездегi децгеш (жылына 2040 т/км2) ец жогаргылардыц бiрi болып табылады.
Ежелгi галогендiк формациялар кандаи да бiр дэрежеде Yлкен зат аиналымга катыса отырып жэне республиканыц жеке белiктерiнiц
накты физикалык-географиялык жаг-дайларына баИланысты топыракты, грунтты жэне жер асты ыза суларыныц туздалуын жалгастыруда.
Суармалы жерлердщ кайталап туздалуы ауыл шаруашылыгына улкен зиян келтiредi. Осы зиянды кубы-лыстыц негiзгi себебi - жер асты ыза суларыныц нашар табиги каитуы жагдаИында коллекторлык-дренаждык желiнiц болмауы. Топырактыц су-туз кубылымыныц нашарлауы суармалы жерлердщ ешмдШгшщ тeмендеуiне жэне суармалы епстжтщ бiр бeлiгiнiц ауыл шаруашылыгы аиналымынан тYсiп калуына экеледi.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1 Зерттеу жумыстары ертеде мелиорацияланган (1986-1989 жж.) 1ле Алатауы сазды белдеуiнiц (Алматы облысы, Тескенсу шаруашылыгы) шал-гынды сортац топырактарында жYргi-зiлдi. 1986-1987 жылдары терец (2,83,5 м) горизонтальды дренажды жаг-даида, 5 гектар жерде, 200 м дренаж аралыгында (Д1, Д2) гектарына 5000 м3 сумен шаиылып, 3 жыл жоцышка (1987-1989 жж.) егiстiгi тeменгi су сиымдылыгыныц (ТСС) 75 жэне 85 % аралыгында сугару кубылымы зерттелд^
2015 жылы уза; мерзiмдi (26 жыл) мелиорациядан кешн, тэжiрибе телiмiнде 2 гектар жерге жоцышка (Жетюу сорты) егiлiп, су-туз жэне ыза суы кубылымы жэне оныц минера-лизациясы зерттелiп жатыр. 3 жыл сугаргандагы маусымдык сугару мeлшерi - 1050 м3/га. Жоцышка eнiмi-ншщ ауадагы кургак массасы 2015 жылы ею шабында - 50,38 ц/га, ал 2016 жылы Yш шабында - 102,27 ц/га болды. ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Шаю мен дренаж - туздалган топырактарды тYбiмен жаксарту кезiнде мелиоративтiк практикада кец тYPде колданылатын iс шара. Зерттеу-
шiлердiц кeп бeлiгi шаю эсерш арттыруга кeмектесетiн жэне капил-лярлык тузданудан сактандыруга кепiл беретш 3-4 м терец дренаждык желi деген пiкiр аитады. Зерттеушiлердiц баска бeлiгi усак дренаж (1,5-2 м) жакын жаткан жер асты ыза сулары мен топыракгрунттарын 5-10 м терец-дiкке деИiн тущыландыру жолымен шалгынды топырактYзiлу YPДiсiн жасанды жасауы мYмкiн. Ал, ол, eз кезегшде eнiмдiлiгi жогары
шаруашылыкты туракты жYргiзуге кепiлдiк бередi. Сондыктан мелиора-цияланатын топырактарда паидалану кезещнде шалгынды топырактYзiлу Yрдiсiн жасау максатында жер асты ыза суларыныц терецдтн устап туру орынды [1].
Бiздiц деректерiмiз боиынша, 5000 м3/га нормасымен (дренаж терец-дiгi 3-3,5 м болган кезде) шаю нэтиже-сшде, 0-60 см кабаттагы туздардыц орташа мeлшерi 2,131-ден 0,722 %-га дешн, ал метрлiк кабатта 2,052-ден 0,820 %-га деИiн азаИган, оны туздар жинагына ауыстырган кезде бастап-кыдан 66 жэне 60 %-ды кураИды (1-сурет). 0-60 см-де С1- мeлшерi 0,032-ден 0,007-ге деИiн немесе бастапкыдан 79,2 %-га деИiн азаИган.
SO42-мeлшерi 65 %-га тeмендеген жэне мeлшерi 78,6 %-га азаИган (1-сурет). Егер шаИганга дешн туздардыц курамында Na2SO4 басым болса жэне метрлж кабатта 0,898-1,524 %-ды кура-са, шаюдан кеИiн оныц мeлшерi кYрт кыскарды 0,229-0,505 % (1-кесте). Нашар еритiн туздардыц (Са(НСОэ)2, СаSO4) мeлшерi 0,302-0,415 %-га дешн (туздар жинагыныц 40-50 %-ы) eстi, соныц салдарынан топырактагы туздардыц жинактык уыттылыгы тeмендедi.
Жогаргы метрлiк кабаттагы туздар коры 161,33 т/га немесе 57,62 %-га, ал екiншi метрлiк кабатта бастапкыга караганда - 45,0 т/га немесе 16,79 %-га (2-кесте) азаИды.
а) шаюга дешн (1986 ж.)
б) шаюдан кешн, норма 5000 м3/га (1987 ж.)
жоцышка eсiргеннен кешн 3 жылдан соц (1989 ж.): в) нуска 75 % - ТСС г) нуска 85 % - ТСС
¥зак мерзiмдi мелиорациядан кешн, 3^ жыл жоцышка (2017 ж.)
Сурет 1 - Мелиорациялаган кезде шалгынды сортац топырактардыц туз
кескшшщ eзгеруi
Кесте 1 - 5000 м3/га нормасымен кYPДелi шаюдан кейiн шалгынды сортан топырацтардын су ерiтiндiлерiндегi гипотетикалыц туздар, %/мг-экв. 100 г. топырацта, (1986 ж.)
Терецдт, см Са(НСОз)2 СаSO4 Na2SO4 MgSO4 MgCh Туздар жинагы, % Уытты туздар жинагы, %
0-20 0,76 0,030 8,52 0,289 6,38 0,229 2,66 0,081 0,40 0,009 0,638 0,319
20-40 0,68 0,027 9,38 0,318 7,94 0,285 4,58 0,140 0,48 0,010 0,780 0,435
40-60 0,64 0,025 8,20 0,0277 8,80 0,315 4,08 0,124 0,46 0,010 0,751 0,449
60-80 0,54 0,021 10,24 0,346 10,60 0,380 3,72 0,113 0,60 0,013 0,873 0,506
80-100 0,50 0,020 11,74 0,395 14,16 0,505 4,08 0,124 0,80 0,018 1,062 0,647
100-120 0,46 0,018 17,96 0,609 15,22 0,546 4,74 0,144 0,88 0,019 1,336 0,709
120-140 0,36 0,013 17,38 0,589 17,36 0,623 4,70 0,143 1,42 0,032 1,400 0,798
140-160 0,36 0,013 16,76 0,535 20,44 0,734 4,98 0,153 1,66 0,039 1,474 0,926
160-180 0,40 0,016 11,34 0,381 20,96 0,750 4,70 0,141 1,86 0,042 1,330 0,965
180-200 0,42 0,017 9,90 0,335 19,46 0,700 4,94 0,153 1,86 0,042 1,246 0,894
Кесте 2 - Тэжiрибелiк-мелиоративтiк телiмнщ топырац грунттарындагы туздар цорынын езгеруi (дренаж арасы 200 м, 5000 м3/га нормасымен кYPДелi шаюдан кешн, 1986 жыл)
Теренд^, см Туздардын мелшер^ т/га Шыгарылган туздардын мелшерi
Шаюга дешн Шаюдан кешн т/га %
0-100 280 118,67 161,33 57,62
100-200 268 223,00 45,00 16,79
0-200 548 341,67 206,33 37,65
Топырацгрунтынын бетк екi метрлiк цабатындагы туздардын жалпы цоры бастапцыга цараганда 206,33 т/га немесе 37,65 %-га азайган. Шаю нэтйжесiнде топырацгрунттары-нын тамыр таралатын цабатындагы туздардын цалдыц цурамы сульфатты-натрййлiден сульфатты-натрийль кальцййлiге езгердi (1-кесте) жэне тузга тезiмдi ауыл шаруашылыгы дацылдарын есiру Yшiн цанагаттанды-рарлыц болып табылады. Топырацты шаю сытШлж мелшерiне де елеулi эсерш тйгiздi: егер топырацты шайганга дешн метрлiк цабатта рН шамасы 8,5-8,3 шегшде ауытцитын болса, топырацты шайганнан кейiн ол 7,7-7,6 дейiн темендед^ онын езi мелиорацияланатын топырацтарда ауыл шаруашылыгы есiмдiктерiнiн есiп-енуi Yшiн онтайлы.
Суару топырацца кYPДелi жэне жан-жацты эрекет етедi, топырац Yрдiстерiнiн терен езгерiстерiн тугызады, олар езара тыгыз байла-нысады. Суару кезiнде суаратын су топырац цуыстарын толтыра отырып, ауаны ыгыстырып шыгарады. Топырацта еттеп аз цалады жэне эдетте топырацта басым тотыцтыру Yрдiстерi тежеледi, ал мол суарган кезде анаэробты тотыцсыздандыру цубылымы орнайды. Кептеген топырац микробтары оттегi жеткпеген кезде езiне цажеттi оттегiнi тотыццан цосылыстардан, мысалы, кYкiрттен, темiрден, марганецтен тартып алуга цабiлеттi екен. Нэтижесшде атомдар-дын электрондары цайта цуралады жэне кYкiрт цышцылды цосылыстардан 6± валенттiк кYкiрттен кYкiрт 2± валенттiк кYкiрттi сутекке тотыц-сызданады (H2S). Топырацта онда бурын болмаган тiптен жана цосылыстар пайда болады - ол кYкiрттi туздар. Олар, ез кезегшде гидролизге ушырайды жэне топырац ерiтiндiсiнiн сiлтiленуiн тудырады. Нитратты туздар тез бузылады жэне азот
пайдасыз ушып кетедi. Тотыцсыздан-ган цосылыстар есiмдiк Yшiн iшiнара уытты жэне одан басца ингибитор ретшде эрекет етедi ягни олар еамджке цажеттi цоректiк элемент-тердiн тYсуiн циындатады. Эсiресе бул Yрдiстер куршт суару кезiнде аныц байцалады. Жиналган осындай цосылыстарды жою Yшiн топырацта тотыгу YPДiстерiнiн дамуына кемекте-сетш буршац туцымдас (жонышца) шептердi мезпл сайын егумен бiрге ауыспалы епстжтер цажет.
Тэжiрйбе телiмiнiн топырагынын тамыр таралатын цабатындагы цалган туздардын жогары мелшерi туз цубылымын жацсарту мацсатында эрi царай мелйоратйвтiк iс-шаралар жYр-гiзудi талап еттi. Сондыцтан, 1987 жылдын кектемiнде (29 мамырда) тэжiрибе телiмiнде жонышца егу жYргiзiлдi. Суару теменп су сыйым-дылыцтын (ТСС) 75 жэне 85 % схемасы бойынша жYргiзiлдi.
Суару жагдайында су цубылымын реттемелеумен цатар туз тасмалдау Yрдiсiн басцару манызды, себебi туз цубылымы топырацтын туздану жэне тузсыздану YPДiсiне эсер ететiн мйкроYPДiстердiн барысын керсетедi жэне жалпы алганда топырацтYзiлу макроYPДiсiнiн манызды компонентi болып табылады [2].
Суармалы топырацтардын туз цубылымын зерттеу цолданылатын мелиорацияны багалау жэне олардын тйiмдiлiгiн арттыру жолдарын iздеу Yшiн манызды.
Жонышца егiлген топырацтардын туз цубылымы керiсiнше игеру кезещнде маусымдыц-цайтымсыз тузсыздану жэне маусымдыц-цайтымсыз туздану типтерi бойынша цалыптасты.
Жонышцаны Yш жыл есiрген кезде - онын дамуынын кектемп-жазгы кезенiнде екi нусцанын да топырацтарында туздардын мелшерь нiн азаюы (тузсыздануы) жYредi. Суару аяцталганнан кейiн кектемп-цысцы
кезецде минералданган (18-20 г/л) жер асты ыза cyларыныц жакын-дыгынан топырак бетiне караи тyздардыц кeтерiлyi журед^ Нэтиже-ciнде cyарар алдындагы ылгалдылыгы тeменгi су сыиымдылыгыныц 75 %-ы нускасындагы топыракта вегетация-лы; емес кезецде маусымды; тyздалy сол кезецдеп маусымдык тузсыз-
данудан асып тусед^ Жоцышканы eciрyдiц соцгы 3-шi жылы туз корлары 12,6 т/га-га артты. Ал суарар алдын-дагы ылгалдылыгы тeменгi су сыиымдылыгыныц 85 %-ы нусцасында керiciнше маусымдык тузсыздану, туздар коры 29 т/га-га азая отырып, маусымды; тузданудан асып кеттi (3-кесте).
Кесте 3 - Жоцышца егiлген тэжiрибе телiмiнiц топырагындагы (0-100 см) туздардыц жалпы корыныц кубылымы (т/га)
Жылдар Иускалар ^нтвм Жаз ^з
75 % - ТСС 120,8 126,1 124,3
1987
85 % - ТСС 121,2 111,4 107,2
75 % - ТСС 173,8 167,2 127,9
1988
85 % - ТСС 164,6 141,4 100,2
75 % - ТСС 159,6 145,7 133,4
1989
85 % - ТСС 139,7 116,6 92,2
26.05.2017 60-70 % - ТСС 79,486 - -
¥за; мерзiмдi (27 жыл) мелио-рациядан кеИiн, 3-шi жылгы жоцышка астында (2017 жыл, мамыр), туз кубылымы маусымды; тузсыздану типшде калыптасты. Туздардыц жалпы коры (0-100 см) - 79,486 т/га (3-кесте). Егер
туздардыц жинагы 1986 жылы 1 метр-ге дешнп мeлшерi - 0,638-1,062 % болса (1-кесте), 2017 жылы мамыр аиында - 0,452-0,691 %-ды курады (4-кесте).
Кесте 4 - ¥зак мерзiмдi мелиорациядан кеИiн (2017 жыл, 26 мамыр) шалгынды сортац топырактардц су cYзiндici, 3-шi жыл жоцышка, %/мг-экв. 100 г топыракта
Топырак Yлriciи алу терец-дш, см Туздар жинагы, % Жалпы НСО-3 СО32- Cl- SO42- Ca2+ Mg2+ Na+ K+
0-20 0,452 0,125 1,04 - 0,005 0,14 0,298 6,20 0,077 3,87 0,021 1,78 0,024 1,05 0,002 0,05
20-40 0,457 0,023 0,37 - 0,006 0,16 0,301 6,29 0,075 3,76 0,022 1,81 0,027 1,18 0,003 0,07
40-60 0,538 0,025 0,42 - 0,007 0,20 0,355 7,40 0,094 4,74 0,023 1,90 0,030 1,29 0,004 0,09
60-80 0,610 0,026 0,43 - 0,011 0,32 0,401 8,35 0,109 5,45 0,026 2,15 0,032 1,37 0,005 0,13
80-100 0,691 0,027 0,44 - 0,013 0,38 0,456 9,50 0,126 6,31 0,028 2,37 0,034 1,47 0,007 0,17
Жер асты ыза сулары туздалган топырацтардын цалыптасуына елеулi эсер ететiнi белгШ. Сондыцтан жер асты ыза суларынын жату терендiгi жэне олардын мйнералйзацйясы жерлердiн мелйоратйвтiк жагдайын жэне бYкiл агромелйоратйвтiк iс шаралардын негiзгi айцындаушы факторларынын бiрi болып табылады.
1928 жылы С. Тюремнов [3] эр тYрлi топырацгрунттары Yшiн топырацтардын капиллярлыц туздану мYмкiндiгiн болдырмайтын, жер асты ыза суларынын езшщ жол берiлген денгейiн белгiлеу керектiгi аныцталды.
Б. Полынов 1930 [4] жылы топы-рацты жэне топырац бетш туздайтын жер асты ыза суларынын денгешнщ жатуынын дагдарысты терендiгi деген тYсiнiк енгiздi, ол азайган кезде топырацтын беткi цабаттарынын туздалуы басталады.
Жер асты ыза суларынын денгей турацты болып цалмайды, ол маусым бойынша, шаю жэне суару кезiнде езгередi, бул жагдайда олардын денгейi гана емес, минерализациясы да езгередi.
О. Грабовская [5] топырацты туздайтын жер асты ыза суларынын денгешнщ жатуынын дагдарысты теренд^ деген тYсiнiк енпзд^ Жер асты ыза суларынын дагдарысты минерализация цубылымы деп терен-дт жогары болган кезде вегетациялыц кезеннщ сонында топырацтардын бастапцы туздалу кезещ болатын терендiгiн айтады.
В. Ковда [6] мына тендеу арцылы жер асты ыза суларынын дагдарысты денгешнщ климаттыц факторлармен байланысын айцындады:
I = 170 + 8t ± 15; [1]
Мунда:
I - дагдарысты терендiк (см);
t - ауанын орташа жылдыц темпе-ратурасы (0С).
В. Ковданын формуласы табиги аймацтыцты керсететiнiн, алайда топырацтын физикалыц цасйеттерiн ескермейтiнiн атап ету цажет. Сондыцтан осы формула бойынша есептелген дагдарысты терендiк шамасы кейбiр суару аудандарынын эксперименталдыц мэндерiмен сэйкес келмеуi мYмкiн.
Б. Федоров [7] бзбекстаннын суармалы жерлерi Yшiн мынадай жолмен жер асты ыза суларынын дагдарысты денгейiн (жазгы кезен) топырац типтерше жэне жер асты ыза суларынын химиялыц цурамына байланысты беледг
• бикарбонатты тущы жер асты ыза суларымен жэне батпацты-шалгынды жэне батпацты тйптегi топырацтарымен сазды облыстар - 1,21,5 м;
•шалгынды-сортанды сульфатты жер асты ыза суларымен жэне батпацты-шалгынды тйптегi топырац-тары сульфатты туздалган сазды-сортанды облыстар - 1,8-2,2 м;
•хлоридтьсульфатты жер асты ыза суларымен жэне боз топырацты жэне шалгынды типтеп топырацтары туздалуга ушыраган сортанданган облыстар - 2,0-2,7 м.
А. Голованов [8] туздалуга бейiм аудандардын кепшiлiгi Yшiн жер асты ыза суларынын орташа жылдыц теренд^ш 0,9-1,0 hk тен деп цабылдау керек деп санайды, мунда hk - капиллярлыц кетерглу бйiктiгi.
И. Айдаров жэне Э. Каримов [9] жер асты ыза суларынын теренд^н 0,8-1,5 hk шепнде усынады, олардын пiкiрi бойынша мелиоративтж цубылым жер асты ыза суларымен минималды ылгал алмасуды цамтамасыз етедi.
Жотарыда мазмундалгандарга сYЙе-не отырып, жер асты ыза суларынын денгешн дагдарысты белгщен темен устау жэне судын минерализациясын топырац-тагыдай мелшерде темендету манызды.
Тескеи^ тэжipибе телiмiиiц ayмaFы, б¥pыи aИтылып кеткеидеИ 1ле Алaтayыиыц тay етегшдеп жaзы;тык; Yшiи тэи. М¥идa жеp бетiиiц ецicтiгi oцтYcтiктеи бaтыcк;a к;apaИ иaк;ты бaИк;aлaды, соиыц caлдapыиaи жеp acты ызa cyлapыиыц aFыиы тayдaи бacтaп 1ле eзеиi бaFытыидa к;aлыптacты.
Шaю aлдыидaFы жеp acты b^a cyлapыиыц децгеИi 1,5-2,35 м теpен,дiкте болды, мииеpaлизaцияcы 9,6-13,6 г/л к;¥paИды. Шaюды жYpгiзгеииеи кеИiи жеp ac™ ызa cyлapыиын мииеpaлизaцияcы 6ip жеpлеpде apтca, 6ip жеpлеpде тeмеидеИдi. Оpтa (7 пьезoметp боИыи-шa) деpектеp мииеpaлизaцияиын 6ac-
тaп;ымеи caлыcтыpFaидa 16,5 г/л apт;aиыи кepcетедi. Жеp ac™ cyлapыиын мииеpaлизaцияcы иегiзiиеи тoпыpa;тaи cyдa еpитiи т¥здapдын шaИылyы есебшеи бoлaды. Шaю кезiиде жеp ac™ cyлapыиын
денгеИi кeтеpiледi жэие oлap шaю cyлapымеи бipiгедi. Шaюдaн кеИiи 40 тэyлiк iшiиде жеp acты ызa cyлapы 100116 см деИш тeмеидедi.
1987 жылы жoныш;aиы егеp aлдыидa жеp ac™ cyлapы 182 см теpендiкте жaтты, oлapдын мииеpa-лизaцияcы 14,72 г/л ;¥paды, aл кYзде coFaн сэИкес 194 см жэие 16,31 г/л^ ;¥paИды (5-кесте).
Кесте 5 - Теcкенcy тэжipибе телiмiидегi жеp acты ызы cyлapыиын денгеИi мен минеpaлизaцияcынын кубылымы, (см/г/л)
Жыл- Hyc;a Кезен Пьезoметpлеp Оpтaшa
дap 1 2 3 4 5 6 7 мэш
1987 85 % - метем 191 19,52 185 23,25 173 12,02 165 8,17 168 12,64 187 12,38 210 15,07 182 14,72
ТСС ^з 212 19,07 196 21,05 193 10,74 168 15,32 176 8,70 200 13,80 217 25,50 194 16,31
№ктем 186 21,65 183 21,50 182 17,50 168 26,74 180 25,22 184 24,07 188 20,78 182 23,60
1988 85 % -ТСС жaз 210 16,86 205 16,05 193 8,94 185 22,82 190 20,75 200 15,47 204 23,40 198 17,90
KYз 225 13,12 223 18,90 220 12,00 203 19,81 216 17,76 218 17,96 224 11,89 218 15,90
кeктем 201 18,80 188 20,90 186 22,30 165 22,30 185 22,94 190 20,58 205 15,34 188 20,45
85 % -ТСС жaз 215 12,98 205 18,98 198 15,31 184 15,37 195 13,91 203 18,44 210 13,42 201 15,47
1989 ^з 236 13,60 224 16,03 220 17,83 205 19,50 218 18,40 228 17,09 232 12,20 223 16,38
кeктем 188 20,78 180 21,89 166 23,05 160 25,91 163 25,32 178 24,81 184 23,53 174 23,61
75 % -ТСС жaз 210 18,20 186 14,88 175 12,37 165 11,41 173 11,59 190 14,22 200 21,06 185 14,82
KYз 222 13,78 205 15,90 192 18,73 180 19,96 190 17,62 198 15,51 216 14,04 200 16,50
Дpеиaждaлaтыи телiмдеpдегi жеp acты ызa cyлapыиын денгешищ ;убы-лымы дpеиaж apaлы; opтacынa бaИ-лaиыcты aИ;ыидaлaды. Дpеиaждapдaи эp тYpлi ;aшы;ты;тaFы пьезoметpлеp ;a;пaFы бoИыншa жеp acты ызa cyлa-pынын денгеИлеpiи бa;ылay дpеиaж apacыиын opтacындa жеp acты ызa
cyлapы дpенaждaн тыс жoлa;;a ;apaFaидa елеyлi мeлшеpде жoFapы opиaлac;aиыи кepcеттi. Мыcaлы, вегетaция coныидa дpеиaж apacыиын opтaлы; бeлiгiиде oлap 168 см теpен-джте болды, дpеиaждapFa жa;ыидa -212-217 см болды. Жеp acты cyлapыиын жaтy денгеИiиiн осы
зацдылыгы фильтрация жылдамдыгы-ныц курт аИырмашылыгымен баИла-нысты [10-12].
1988 жылы жер асты ыза суларыныц теренд^нщ орташа мэш жетi ба;ылау пьезометрi боИынша жердiц суару кубылымы теменп су сыИымдылыктын 85 %-ы нус;асында 200 см-дi курады.
Ал 1989 жылы теменп су сыИымдылыктын 85 %-ы нус;асында -204 см, теменп су сыИымдылыктын -75 %-ы нус;асында - 186 см^ курады (2-сурет). Вегетациялы; суару ке-зенiнде жер асты ыза суларынын шамалы кетерiлуi баИ;алды, содан кешн олар дренаж бен жоныш;а егу эрекетiнiн себеп болуынан темендедi.
Сурет 2 - Жер асты ыза суларынын денгеш мен мИнералИзацИясынын кубылымы (1987-1989 жж.)
ынша (dxy = 0,72), жер асты ыза суларынын мИнералИзацИясынын 72 % езгерiсi олардын теренд^шщ езгеруi-мен баИланысты. Жер асты ыза суларынын мИнералИзацИясымен бiрге
Жер асты ыза сулары денгешнщ кубылымы олардын мИнералИзацИясынын езгерумен ыесе жYредi. Жер асты ыза суларынын мИнералИзацИясынын барынша кеп мэш кектемгi кезенде, барынша аз мэш ^зде баИ;алады. Бул суару нормасы - 6000-7000 м3/га веге-тацИялы; суару эрекетiмен тYсiндi-рiледi.
Жалпы алганда, Игеру кезенiнде жер асты ыза суларынын кеИбiр темендеуi баИ;алады, ал минерали-зацИясы елеулi езгерюке ушырамады. Жер асты ыза суларынын мИнералИзацИясымен бiрге денгеИiнiн баИланы-сынын корреляциялык-регрессивтi талдауы олардын арасында керi желiлi баИланыс (r = - 0,85) бар екенш керсет-тi. Детерминация коэффициентi боИ-
денгешнщ мынадаИ:
баИланысынын тендеуi
Н = 2,92 - 0,046 м'; (bxy = - 0,046 ± 0.005) (r = - 0,85 ± 0,103) Дренаждар арасынын енi боИынша жер асты ыза суларынын минерализациясынын езгеруi де тэн кубылыс. Бул жер асты ыза суларынын денгешнщ жату теренд^нщ езгеше-лтмен де, дренажбен оларды буру жылдамдыгымен де тYсiндiрiледi. Дренаждар арасынын ен боИынша жер асты ыза суларынын минерализация-
сынын eзгеpyi пapaбoлaлы; тэуел-дiлiкпеи жaлпы тYPде aппpoкcимa-циялaиaды:
M = с + вх - ax2 Осы тендеyге ^еты жеке кoэффициенттеp (a, в, с) жыл мaycымы-иa бaИлaиыcты. Keктем:
M = 20,58 + 0,02х - 0,0001х2 (гмх = 0,8 ± 0,38)
^з:
M = 9,93 + 0,175х - 0,0009х2 (гмх = 0,61 ± 0,23) Жеp ac™ ызa cyлapыиын ;у6ылымыи тaлдay онын cyapy-
Kеcте 6 - Тэжipибе телiмiидегi ызa СУЫ eзгеpyi (2^i жэие 3-шi жылгы жоныш^,
шapyaшылы; фaктopлapымеи (дpеиaж, cyapy) иa;ты бaИлaныcы бap екеиiи кepcеттi.
¥зaк меpзiмдi мелиopaциядaи кеИiи (2016-2017 жж.) 2^i жэие 3-шi жылдapFы жоныш^ acтындa ызa суы денгеИi кeктемде 135-132 см, aл онын мииеpaлизaцияcы 5,580-5,535 г/л болды, ягии, opтaшa мииеpaлдaиFaи. Жaз беи кYзге ;apaИ суы денгеИi жэие онын минеpaлизaцияcынын бipшaмa тeмеидегеидiгi бaИ;aлaды (153-162 см жэие 4,81-5,48 г/л) (6-кесте).
денгеиi мен онын минеpaлизaцияcынын
Д1, Д2 дpенaж apaлыFы), с/г/л
Жыл-дap Bapnam Mезгiл Пьезoметpлеp Opтaшa мэш
Дpе-нaж-1 1 2 3 Дpе-мж^
2016 Тэжipибе телiмi (жопы™^) ^нтвм 186 8,684 105 5,120 84 4,035 108 4,850 191 5,195 135 5,58
жaз 194 6,855 128 5,110 107 3,870 131 4,010 203 4,240 153 4,81
кYз 208 7,790 129 5,850 118 3,980 133 4,750 221 5,040 162 5,48
2017ж., мaмыp кeктем 185 7,265 102 4,990 82 5,020 105 4,220 189 6,180 132 5,535
КОРЫТЫНДЫ Жоныш^иы Yш жыл ecipгеи кезде - онын дaмyынын кeктемгi-жaзFы кезенiиде екi иус^иын дa тoпыpa;-тapыидa тyздapдын мeлшеpiнiн aзaюы (тyзcыздaиyы) жYpедi. Gyapy aя;тaл-Faииaи кеИiи кeктемгi-;ыc;ы кезенде минеpaлдaнFaн (18-20 г/л) жеp acты cyлapыиын жa;ыидыFыиaи топы-pa; бетше ;apaИ тyздapдын кeтеpiлyi жYpедi. Нэтижесшде cyapap aлдыидaFы ылFaлдылыFы тeмеигi cy сыИымдылы-гыиын 75 %-ы иyc;acыидaFы тoпыpa;-тa вегетaциялы; емес кезенде мaycым-ды; тyздaлy сол кезендеп мaycымды; тyзcыздaиyдaи acып тYcедi. Жоныш^-иы ecipyдiн сонгы 3-шi жылы туз ;opлapы 12,6 т/ra-ra apтты. Ал cyapap
aлдыидaFы ылFaлдылыFы тeменгi cy сыИымдылыгыиын 85 %-ы иyc;acыидa кеpiciише мaycымды; тyзcыздaиy, тyздap коды 29 т/ra-ra aзaя oтыpып, мaycымды; тyздaиyдaи acып кеттi.
¥зaк меpзiмдi (27 жыл) мелио-paциядaи кешн, 3-шi жылгы жoнышкa acтыидa (2017 жыл, мaмыp), туз ;убы-лымы мaycымдык тyзcыздaиy типiиде кaлыптacты. Тyздapдын жaлпы кopы (0-100 см) - 79,486 т/га. Егеp тyздap-дын жииaFы 1986 жылы 1 метpге деИiигi мeлшеpi - 0,638-1,062 % бoлca, 2017 жылы мaмыp aИындa - 0,4520,691 %-ды кypaды.
¥зaк меpзiмдi мелиopaциядaи кеИiи (2016-2017 жж.) 2^i жэие 3-шi жылдapFы жoнышкa acтыидa ызa суы
децгеш кектемде 135-132 см, ал онын минерализациясы 5,580-5,535 г/л бол-ды, ягни, орташа минералданган. Жаз бен кузге цараи ыза суы денгеш жэне
онын минерализациясынын бiршама темендегендт баицалады (153-162 см жэне 4,81-5,48 г/л).
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Березин Л.В., Сапаров А.С., Кан В.М., Шаяхметов М.Р. Технология комплекс-нои мелиорации экосистем России и Казахстана. - Алматы-Омск: Изд-во ТОО «Полиграфия СЕРВИСиК», 2013. - 215с.
2 Козловскии Ф.И. Методы изучения солевого режима почв // В кн.: Методы стационарного изучения почв. - М.: Наука, 1977. - С. 88-166.
3 Тюремнов С.И. Почвенно-грунтовые условия южного участка Джавархан-скои опытнои станции и его засоление. - М., 1928. - 75 с.
4 Полынов Б. Б. Определение критическои глубины засоляющеи почвы грунтовои воды // Изв. сектора гидротехники и гидротехнических сооружении. -М.-Л., 1930. - Вып. 22. - 18 с.
5 Грабовская О.А. Рассоление засоленных почв и солончаков Таджикистана // Труды АН Таджикскои ССР. - 1954. - Вып. 23. - 40 с.
6 Ковда В.А. Происхождение и режим засоленных почв. - М.: Изд-во АН СССР, 1947. - Т. 2. - 375 с.
7 Федоров Б.В. Агромелиоративные раионирование зоны орошения Среднеи Азии. - Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1953. - 151 с.
8 Голованов А.И. Прогнозирование водного режима орошаемых массивов в условиях совместнои работы вертикального и горизонтального дренажеи // Труды координационных совещании по гидротехнике. - Л.: Изд-во Энергия. - 1967. -35 с.
9 Аидаров И.П., Каримов Э.К. Некоторые вопросы обоснования мелиоративных режимов орошаемых земель при проектировании оросительных систем // Водные ресурсы. - 1974. - № 2. - С. 48-54.
10 Seelig, B.D. and J.L. Richardson. Salinity and sodicity in North Dakota soils // North Dakota State Univ. Extension Service Bulletin 57. - 1991. - Pp. 57-65.
11 Калдыбаев С. Засоленные почвы Казахстана и их мелиорация. Учебник. -Алматы: Изд-во корпорация «Дулат», 2014. - 484 с.
12 Beketova A., Kaldybaev S., Ertayeva Zh. Dynamics of water-salt regime of meadow saline soils foothill plain of the Ili Alatau // 5 th International Conference on Waste Management, Ecology and Biological Sciences, 17-18 May, Istanbul, Turkey. -2017. - Р. 158-160.
REFERENCES
1 Berezin L.V., Saparov A.S., Kan V.M., Shayakhmetov M.R. Tekhnologiya kom-pleksnoy melioratsii ekosistem Rossii i Kazakhstana. - Almaty-Omsk: Izd-vo TOO «Poligrafiya SERVISiK», 2013. - 215s.
2 Kozlovsky F.I. Metody izucheniya solevogo rezhima pochv // V kn.: Metody statsionarnogo izucheniya pochv. - M.: Nauka, 1977. - S. 88-166.
3 Tyuremnov S.I. Pochvenno-gruntovye usloviya yuzhnogo uchastka Dzhavar-khanskoy opytnoy stantsii i ego zasoleniye. - M., 1928. - 75 s.
4 Polynov B. B. Opredeleniye kriticheskoy glubiny zasolyayushchey pochvy gruntovoy vody // Izv. sektora gidrotekhniki i gidrotekhnicheskikh sooruzheny. - M.-L., 1930. - Vyp. 22. - 18 s.
5 Grabovskaya O.A. Rassoleniye zasolennykh pochv i solonchakov Tadzhiki-stana // Trudy AN Tadzhikskoy SSR. - 1954. - Vyp. 23. - 40 s.
6 Kovda V.A. Proiskhozhdeniye i rezhim zasolennykh pochv. - M.: Izd-vo AN SSSR, 1947. - T. 2. - 375 s.
7 Fedorov B.V. Agromeliorativnye rayonirovaniye zony orosheniya Sredney Azii. -Tashkent: Izd-vo AN UzSSR, 1953. - 151 s.
8 Golovanov A.I. Prognozirovaniye vodnogo rezhima oroshayemykh massivov v usloviyakh sovmestnoy raboty vertikalnogo i gorizontalnogo drenazhey // Trudy koordinatsionnykh soveshchany po gidrotekhnike. - L.: Izd-vo Energiya. - 1967. - 35 s.
9 Aydarov I.P., Karimov E.K. Nekotorye voprosy obosnovaniya meliorativnykh rezhimov oroshayemykh zemel pri proyektirovanii orositelnykh sistem // Vodnye resursy. - 1974. - № 2. - S. 48-54.
10 Seelig, B.D. and J.L. Richardson. Salinity and sodicity in North Dakota soils // North Dakota State Univ. Extension Service Bulletin 57. - 1991. - Pp. 57-65.
11 Kaldybayev S. Zasolennye pochvy Kazakhstana i ikh melioratsiya. Uchebnik. -Almaty: Izd-vo korporatsiya «Dulat», 2014. - 484 s.
12 Beketova A., Kaldybaev S., Ertayeva Zh. Dynamics of water-salt regime of meadow saline soils foothill plain of the Ili Alatau // 5th International Conference on Waste Management, Ecology and Biological Sciences, 17-18 May, Istanbul, Turkey. - 2017. - R. 158-160.
РЕЗЮМЕ
Калдыбаев С., Бекетова А.К., Ертаева Ж.Т. УЛУЧШЕНИЕ ЛУГОВЫХ СОЛОНЧАКОВ САЗОВОЙ ПОЛОСЫ ПРЕДГОРНОЙ РАВНИНЫ ИЛИЙСКОГО АЛАТАУ ПОСЛЕ ДЛИТЕЛЬНОЙ (1986-2017 ГГ.) МЕЛИОРАЦИИ Казахский национальный аграрный университет, 050010, г. Алматы, проспект Абая, 8, Казахстан, e-mail: beketova.aigul@mail.ru
Комплексная мелиорация луговых солончаков сазовои полосы Алматинскои области проводились регулированием водно-солевого режима, уровня грунтовых вод и их минерализации в условиях глубокого (2,4-2,8 м) горизонтального дренажа, путем промывки, возделыванием сельскохозяиственных культур и проведением опреснительных поливов. В статье рассматривается изменения луговых солончаков при их длительнои мелиорации.
Ключевые слова: сазовая полоса, засоленные почвы, дренаж, водно-солевои режим, уровень грунтовых вод, минерализация, наименьшая влагоемкость (НВ).
SUMMARY Kaldybaev S., Beketova A.T., Ertayeva Zh.T. IMPROVEMENT OF SALT MARSHES MEADOW SAZ BAND PIEDMONT PLAIN ILI ALATAU
AFTER MELIORATION Kazakh National Agrarian University, 050010, Almaty, Abay str., 8, Kazakhstan, e-mail: beketova.aigul@mail.ru
Complex melioration of meadow solonchaks in the Almaty region's saline belt was carried out by regulating the water-salt regime, the level of groundwater and their mineralization under conditions of deep (2,4-2,8 m) horizontal drainage, by washing, cultivating crops and conducting water desalination. Changes in meadow solonchaks during their long-term melioration are considered in the article.
Key words: A saline band, saline soils, drainage, water-salt regime, groundwater level, mineralization, the lowest moisture capacity.
