Научная статья на тему 'ИЛМИЙ БИЛИШ ВА ИЛМИЙ ТАФАККУР ШАКЛЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

ИЛМИЙ БИЛИШ ВА ИЛМИЙ ТАФАККУР ШАКЛЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

935
99
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЛМИЙ БИЛИШ ВА ИЛМИЙ ТАФАККУР ШАКЛЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

ИЛМИЙ БИЛИШ ВА ИЛМИЙ ТАФАККУР ШАКЛЛАНИШИНИНГ

НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Х. Т. Холбабаева

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети Ижтимоий фанлар факультети Фалсафа йуналиши 4-курс талабаси

Билишнинг мохияти, шаклланиш ва ривожланиш конуниятлари, хусусиятларини урганиш фалсафа тарихида мухим урин эгаллаб келмокда. Инсон уз билими туфайли борлик табиат ва жамиятни, нихоят уз-узини узгартиради. Билишга каратилган инсон фаолиятини ва уни амалга оширишнинг энг самарали усулини тадкик этиш фалсафа тарихида мухим ахамиятга эга. Шу боис хам фалсафанинг билиш масалалари ва муаммолари билан шугулланувчи махсус сохаси — гносеология вужудга келди. Инсон билиши нихоятда куп киррали, мураккаб ва зиддиятли жараёндир1.

Билишнинг махсули — натижаси илм булиб, хар кандай касб-корни эгаллаш факат илм оркали руй беради. Шунингдек, билиш инсонгагина хос булган маънавий эхтиёж, хаётий заруриятдир. Инсоният куп асрлар давомида орттирган билимларини умумлаштириб ва кейинги авлодларга бериб келганлиги туфайли хам узи учун катор кулайликларни яратган. Инсон фаолиятининг хар кандай тури муайян илмга таянади ва фаолият жараёнида янги билимлар хосил килинади.

Дунёни ва унинг конунларини инсон била оладими, билиш кандай амалга ошади, унинг асосий шакллари, хакикат мезони фалсафий масалалар тахлили билан гнесиология (юнон. «gnosis» - «билим» ва «logos» - «тушунча», «таълимот» маъноларини англатиб «билимлар тугрисида тушунча» ва «билимлар тугрисида таълимот» - деган маъноларни билдиради)2, когнитив психология (билиш жараёни билан шугулланувчи психология), мантик ва илмий билиш методологияси ва бошка махсус фанлар шугулланади.

Фалсафа фанига «билиш назарияси» атамаси шотландиялик файласуф Дж.Феррер томонидан 1854 йилда киритилганлигига карамасдан билиш тугрисидаги таълимотлар фалсафанинг вужудга келиши билан бирга пайдо булган. Кадимги юнон файласуфлари Демокрит, Сукрот, Афлотун, Арасту,

1Шермухамедова Н. Фалсафа ва фан методологияси. -Т. :Университет, 2005.

2Шермухамедова Н. Гносеология. -Т.: УФМЖ, 2006

эпикурчилар, стоиклар, шунингдек Марказий Осиё мутафаккирлари билишнинг мохиятини тахлил килганлар.

Француз файласуфи Декарт эса билишнинг бирдан-бир манбаи тафаккур деб, сезги органларимиз ва уларнинг ёрдамида олинадиган маълумотларга шубха билан карайди.3 Унинг таълимотича, кишилар билимининг хакикатлиги тажриба билан эмас, балки акл кузи билан текширилади. Декартнинг билиш назариясида сезгилар роли камситиб курсатилади. Дунёни билиш мумкинлигини, билимларимизнинг тугри ва аник эканлигини инкор этувчи таълимот фалсафада агностицизм (юнонча билиб булмайдиган) деб юритилади.

И.Кант - объектив борликни тан олиб, у предмет ваходисаларни «нарсалар узида»габулади. «Нарсалар биз учун»ни инсон билади, бу инсонни куршаб турган ходисалар, нарсалар.

«Нарсалар узида»ни инсон била олмайди. Бу эркинлик, улмаслик, худо ва шу кабилар. Кант билиш назариясини биринчи булиб фалсафий муаммо сифатида, хар томонлама караб чиккан файласуфдир.

Кант инсон билиши мумкин булган ходисалар оламини «биз учун булган нарсалар» деб, уни инсон акли билан, фан воситаси билан билиши мумкин, дейди. «Биз учун булган нарса» билан «нарса узида» бутунлай бир-бирига боглик эмас, «нарса узида» сезги аъзоларимизга тартибсиз, аралаш холда таъсир этиши билан билиш мумкин булган ходисалар юзага келади, инсон эса уни узининг априори (азалдан онгга хос булган) тушунчалари билан тартибга солади, деб тушунтиради Кант. Умуман, Кантнинг билиш назарияси уз мохият эътибори билан инсон аклининг билиш имкониятларини, фаннинг ривожланиш истикболларини инкор этишга каратилган. Бу хилда инсон аклининг билиш

" 4

имкониятларини чеклаш идеализмнинг хамма куринишларига хосдир4.

Юмнинг фикрича, инсон уз сезгилари чегарасидан ташкарига чика олмайди, у факат уз сезгиларинигина била олади. Реал вокеликни инсон асло била олмайди. Кант эса Юмга карама-карши уларок ,инсон онги ва сезгиларидан ташкарида объектив олам бор деб хисоблайди. Унинг фикрича, бу объектив оламда асло билиб булмайдиган "нарса узида" бор. Инсон акли уз мохияти жихатидан чекланган булиб, "нарса узида" ни била олмайди5.

В.Гегель-инсон билишини мутлак рухнинг инсон киёфасида уз- узини англашидир, дейди6. Л.Фейербах - дунё инсондан ва унинг онгидан ташкарида

3Декарт Р. Рассуждения о методе. - М.: Наука, 1994.

4Саифназаров И. и другие. Философия. Т.: 2005 й

5Фалсафа. Дарслик. -Т., 2006

6Шермухамедова Н. Гносеология. -Т.: УФМЖ, 2006

MaB^yg, öunum TaSuarnuHr yHHHr ce3runapu Ba Ta^aKKypugaru Tyrpu HHtHKocgup

" 7

gefigu7.

Hhcoh Ta^aKKypn öunumHHHr Kynnaö ycynnapu, ycnyö Ba maKmapuHH KaMpaö onraH MypaKKaö öunum ^apaeHugup. Ynap opacugaru $apK, maprau öynuö, 6y araManap KynuHna chhohhm cu^araga KynnaHunagu. fflyHgafi öyncaga, ynap opacuga Ta^OByraap xaM 6op. Ta^aKKyp Ba hhmhh öunum ycynnapu geraHga, hhcoh $HKp ropuTumu ®:apaeHHga hhmhh öunumHHHr öapna coxanapu Ba ucTaraH öocKHHuga ^ofiganaHunaguraH yMyMufi Ba raoceonoruK oпepaцнflпap TymyHunagu. Ynap KyHganuK, ogaTgaru xaMga hhmhh TacaBBypHH 6up xun Tap3ga xapaKTepnafigu. rapnu, hhmhh Ta^aKKypga aHHK Ba Tapraöra conuHraH Ty3unMa KypuHumuga öynca xaM, Ta^aKKyp ycynnapu öunum ^aonuaTH y eKH 6y öocKunuga ^hkphh yMyMufi, raoceonoruK fiyHanumuHH KypcaTagu.

Ta^aKKyp — hhcoh aKgufi ^aonuaTHHUHr WKcaK maKnugup. Ta^aKKyp aTpo^garu onaMHH öunum Kyponugup Ba hhcoh oKHnoHa aManufi ^aonuaTHHUHr By^ygra Kenumu ynyH mapTgup8.

Ta^aKKyp ®:apaeHHga $HKp nafigo öynagu, 6y ^HKpnap HHcoHHHHr oHruga MyxuM TymyHnanap maKnuHH onagu. Ta^aKKyp HyTK — thh öunaH naMÖapnac öoraaHraH. HHcoHga Ta^aKKyp Ba HyTK öynraHnurH Ty^afinu y xafiBoHnapgaH $apK KH^agH Ba my caöaönu y oHrau MaB^ygoTgup. Hhcoh y3 aTpo^ugaru onaMga öynraH öywMnap Ba xogucanapHH oHrau paBumga ugpoK Kunagu, oHrau paBumga эcпa6 Konagu xaMga эcгa Tymupagu Ba oHrau paBumga xapaKaT Kunagu. Ce3ru Ba ugpoKnapra, xoTupa Ba TacaBBypnapra HucöaTaH Ta^aKKyp ogaMnapHHHr öunum Ba aManufi ^aonuaraga anoxuga axaMuaTra эгa. MacanaH, 6h3 KyemHHHr xap KyH fflapKgaH hhkhö, Fapöra SoTaeTraHnuruHH xaMMaMH3 KypaMH3 (ugpoK KU^aMro). Eh3 EpHHHr KHMupnaMafi TypraHnuruHH, Kyem эca ep aTpo^uga afinaHaeTraHnuruHH KypaMH3. Kyn acpnap gaBoMuga ^yga Kyn KumunapHHHr KunraH ^HKpufi ^aonuaTH Hara^acugaruHa, y3oK gaBoM этгaн Ky3arnmnap Ba TagKHKoraap Hara^acugaruHa xaKHKaTga Kyem ep aTpo^uga afinaHMacgaH, öanKH ep y3 yKH aTpo^uga Ba Kyem aTpo^uga afinaHaeTraHnuru aHHKgaHgu. ^eMaK, KyemHHHr xapaKarn Tyrpucugaru ÖH3HHHr öeBocuTa ugpoKHMU3 BoKenuKKa, xaKHKaTra Tyrpu KenMac экaн, BoKenuKHHHr Tyrpu aKc этнmн, atHH xaKHKaT Ta^aKKyp epgaMH öunaH aHHKgaHgu. ^KopupoK öocKH^napga öyHgafi ^HKpnam Ta^aKKyp ^apaeHnapugaru xocun öynraH KyKHHKManap Ba TymyHnanap ynapHHHr nuHnuruHH eKH hhh эмacпнгннн aHHKgamga u^oganaHagu.

7fflepMyxaMegoBa H. rHoceo^orna. -T.: Y®M®, 2006

8Can$Ha3apoB H. h gpyrue. ®h^oco$hh. T.: 2005 fi

Вокелик тафаккурда идрок ва тасаввурлардагига Караганда чукуррок ва туларок акс этади. Биз сезги, идрок ва тасаввур воситаси билан билиб олишимиз мумкин булмаган нарса ёки ходисаларни, бу нарса ёки ходисаларнинг хусусиятларини, уларнинг богланиш ва муносабатларини тафаккур воситаси билан билиб оламиз.

Тафаккур жараёнида фикр пайдо булади, бу фикрлар инсоннинг онгида мухим тушунчалар шаклини олади. Тафаккур нутк - тил билан чамбарчас богланган. Инсонда тафаккур ва нутк булганлиги туфайли у хайвонлардан фарк килади ва шу сабабли у онгли мавжудотдир. Инсон уз атрофидаги оламда булган буюмлар ва ходисаларни онгли равишда идрок килади, онгли равишда эслаб колади хамда эсга туширади ва онгли равишда харакат килади.

Сунъий интеллект — информатиканинг алохида сохаси булиб, одатда инсон онги билан боглик; имкониятлар: тилни тушуниш, ургатиш, мухокама килиш, масалани ечиш, таржима ва шу каби имкониятларга эга компютер тизимларини яратиш билан шугулланади. Хрзирда сунъий интеллект турли амалларни бажаришга мулжалланган алгоритм хамда дастурий тизимлардан иборат ва у инсон онги бажариши мумкин булган бир канча.

Хрзирда сунъий интеллект турли амалларни бажаришга мулжалланган алгоритм хамда дастурий тизимлардан иборат ва у инсон онги бажариши мумкин булган бир канча вазифаларнинг уддасидан чика олади. 1990 йилларда сунъий интеллект тараккиётида янги сахифа очилди. 1997 йилда Дееп Блуе номли ИБМ компьютери шахмат буйича жахон чемпиони Гарри Каспаровни енгган тарихдаги илк компютер булди. Сунъий интеллектнинг ёркин намуналаридан яна бири - ИБМ Ватсон супер компютери булиб, у уз базасидан келиб чикиб муайян тилда берилган саволларга жавоб беради. Шунингдек, купчиликнинг доимий хамрохига айланиб улгурган мобил ёрдамчи Сири, фотосуратларни кайта ишловчи Присма каби дастурларни сунъий интеллектнинг ютукларидан бири сифатида кайд этиш мумкин.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, илмий тафаккур услуби уз тузилиши ва функцияларига кура мураккаб булган, нафакат методологик элементлар, балки кадриятларни, хусусан фалсафий унсурларни хам уз ичига олувчи билим шаклидир. Илмий тафаккур услуби тушунчаси узок вакт асосан индивидуал тафаккурга тавсиф беришда кулланилган ва ута психологик мазмун касб этган. Услубни психологик даражада тахлил килиш мазкур давр тадкикотчисининг онгидаги умумий ва индивидуал билимнинг узаро нисбатини, муайян тарихий мулжаллар ва кизикишлар тизимининг шаклланиш жараёнини урганишни,

шунингдек илмий тафаккурни стереотиплаштиришни назарда тутади. Бунда айрим шахснинг роли бу ерда берилган тафаккур андозаларини оддий акс эттириш билан богланмаслигини хисобга олиш лозим. Умумий ижтимоий тизим элементи булган билувчи субъект анча мослашувчан ва чаккон булиб, ижтимоий борликдаги узгаришларни группавий ва ижтимоий онгдаги жараён хисобланади. Тафаккур услуби муайян дунёкараш типи ва илмий-амалий билиш тамойиллари доирасида борликнинг структураси ва конуниятлари хакидаги тасаввурларни белгиловчи дунёнинг илмий манзараси билан узвий боглик. Бугунги кунда ХХ асрнинг 60-йилларидан бошлаб билимнинг купгина сохаларидан кенг урин олган янгича тафаккур услуби шаклланмокда. Бу системали-структуравий ёндашув, объектларга уз-узидан ташкил топувчи тизимлар сифатида, борликнинг синергетик талкинининг шаклланиши оркали каралади.

Илмий билиш жараёнида тафаккурнинг ривожланиб бориши инсон онгида юксак аклий фаолликни юзага келтирибгина колмай унинг натижаси уларок фанда аклни лол колдирадиган даражада кашфиётларни яратилишига замин яратмокда.

REFERENCES:

1. Шермухамедова Н. Фалсафа ва фан методологияси. -Т.: Университет, 2005.

2. Шермухамедова Н. Гносеология. -Т.: УФМЖ, 2006

3. Декарт Р. Рассуждения о методе. - М.: Наука, 1994.

4. Саифназаров И. и другие. Философия. Т.: 2005 й

5. Фалсафа. Дарслик. -Т., 2006

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.