Научная статья на тему 'ИЛМ-ФАН РИВОЖИ ВА ҚАДРИЯТЛАР ТИЗИМИ'

ИЛМ-ФАН РИВОЖИ ВА ҚАДРИЯТЛАР ТИЗИМИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
4
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Янги Ўзбекистон / қадриятлар / илм-фан / маънавий ислоҳотлар / жамият / маънавий бойликлар / фуқаролик бурчи / инсонпарварлик / бадиий-эстетик қадриятлар / демократик қадриятлар / маънавий қадриятлар / ахлоқий / диний / бадиий-эстетик / сиёсий / ҳуқуқий қадриятлар.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Узоков Б.

Мазкур мақолада Янги Ўзбекистонда амалга оширилаётган маънавий ислоҳотлар тизимида илмий қадриятларнинг тутган ўрни ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЛМ-ФАН РИВОЖИ ВА ҚАДРИЯТЛАР ТИЗИМИ»

UDK:321

Узоков Б.

Жиззах политехника институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси доценти

ИЛМ-ФАН РИВОЖИ ВА ЦАДРИЯТЛАР ТИЗИМИ

Аннотация. Мазкур мацолада Янги Узбекистонда амалга оширилаётган маънавий ислоуотлар тизимида илмий цадриятларнинг тутган урни уацида фикр юритилади.

Калит сузлар: Янги Узбекистон, цадриятлар, илм-фан, маънавий ислоуотлар, жамият, маънавий бойликлар, фуцаролик бурчи, инсонпарварлик, бадиий-эстетик цадриятлар, демократик цадриятлар, маънавий цадриятлар, ахлоций, диний, бадиий-эстетик, сиёсий, ууцуций цадриятлар.

Uzokov B. associate professor "Social Sciences" Department Jizzakh Polytechnic Institute

DEVELOPMENT OF SCIENCE AND SYSTEM OF VALUES

Abstract. This article discusses the role of scientific values in the system of spiritual reforms implemented in New Uzbekistan.

Keywords: New Uzbekistan, values, science, spiritual reforms, society, spiritual wealth, civic duty, humanitarianism, artistic-aesthetic values, democratic values, spiritual values, moral, religious, artistic-aesthetic, political, legal values.

Инсоният пайдо булгандан бошлаб, узининг маънавий ва маърифий карашларини миллий кадриятлари асосида шакллантириб боради. Бунда,албатта, илм-фаннинг урни алохида ахамиятга эга.

Янги Узбекистонда амалга оширилаётган маънавий ислохотлар тизимида илмий кадриятлар алохдда урин тутади. Бу жараённинг мохиятини чукуррок тасаввур килишда максади инсонни, жамиятни, моддий, маънавий бойликларни авайлаб-асраш ва ривожлантиришга каратилган таълим сохасида амалга оширилаётган ислохотларнинг роли нихоятда каттадир. Таълимнинг вазифаси фукаролик бурчлари, мустакиллик FOялари, демократик кадриятларга садокатли эркин ва мустакил фикрлайдиган шахсни вояга етказишдан иборатдир. Таълимни янгича тушуниш, шахс кадриятини унинг эркинлиги билан уЙFунлаштириш, таълимни инсонпарварлаштириш ва гуманитарлаш каби тамойиллар

асосида шахснинг интеллектуал маданиятини таркиб топтириш мумкин. Бунинг натижаси уларок, инсонпарварлик тамойилларига асосланган таълимнинг янги кадриятлари юзага келади. Бинобарин, таълимни гуманитарлаштириш инсонларни бу дунёда узларини англашини таъминлайди, таълимни инсонпарварлаштиришнинг асосий максади эса гуманистик дунёкарашни, тегишли билим ва куникмаларни таркиб топтиришга олиб келади. Буюк немис файласуфи И.Кант билим, фикр ва эътикод тушунчаларини бир-биридан фарклаш анъанасини фаол куллаб-кувватлаган ва биринчи булиб билим ва кадрият тушунчаларини бир-биридан фарклаш зарурлигини курсатган эди. Билим ва кадриятни бир -биридан фарклаш кадриятни илмий асосда урганишни ва билимни, фанни кадрият сифатида англашни истисно этмайди, балки такозо этади.

Мустакиллик йилларида ижтимоий-гуманитар фанларимизда ва жонли тилда диний кадрият, бадиий-эстетик кадриятлар, демократик кадриятлар мустахкам урин эгаллай бошлади. Маънавий кадриятларнинг мухим элементлари булган ахлокий, диний, бадиий-эстетик, сиёсий, хукукий ва шу каби кадриятлар мохиятини илмий асосда тадкик этиш борасида талайгина ютукларга эришилди.

Президентимизнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нуткида алохида таъкидлангани каби, "Бугунги кунда Узбекистон жадал ривожланмокда. Биз аждодларимизнинг донишмандлик анъаналарига амал килиб, теран англаган холда, катъий ислохотларни амалга оширмокдамиз, мамлакатимизнинг янги киёфасини шакллантириш йулидан бормокдамиз. Жамиятимизда сиёсий фаоллик ортиб бормокда, барча сохаларда чукур ислохотлар амалга оширилмокда. Улардан кузланган максад - "Инсон манфаатлари хамма нарсадан устун" деган оддий ва аник-равшан тамойилни амалга ошириш устувор ахамиятга эга булган демократик давлат ва адолатли жамият барпо этишдан иборат" [1].

Жахон илм-фани тарихида чукур из колдирган улуF аждодларимиз узларининг улмас асарларида илм-фаннинг ахамияти, хосияти, куч-кудрати хакида кимматли FOяларни илгари сурганлар. XI асрда яшаб ижод килган буюк ватандошимиз Юсуф Хос Хожибнинг "KутадFу билик" ("Саодатга элтувчи билим"), Махмуд K,ошFарийнинг "Девони луFатит турк", Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Алишер Навоий, Бедил сингари унлаб ва юзлаб мутафаккирларнинг илмий-фалсафий асарларида инсон бахт-саодати, фаровонлиги факат илм шарофатидан, барча бахтсизлик ва кулфатлар илмсизлик, жахолат туфайли эканлигини далиллар билан исботлашга харакат килганлар.

Марказий Осиёдан етишиб чиккан улуF маърифатпарварлар (Алишер Навоий, Пахлавон Махмуд, Мукимий, Фуркат, Анбар Отин, Аваз Утар, Фитрат, Чулпон, Абдулла К,одирий, Бехбудий, Абдулла Авлоний, Хдмза Хдкимзода ва бошкалар) диннинг жамият ва шахс хаётидаги ахамиятини инкор этмаган холда дунёвий илм-фаннинг яшаш ва ривожланиш хукукини

химоя килдилар: факат дунёвий илм-фангина улкани колоклик ва кашшокликдан, махдудлик ва жахолатдан халос килиши мумкинлигини исботлашга харакат килдилар.

Миллий мустакиллик туфайлигина халкимиз биринчи марта узининг бой маънавий кадриятларидан бахраманд булиш, илм-фанни кадрият сифатида англаш, жахон илм-фани равнакига муносиб хисса кушган улуF алломаларни эъзозлаш, кадрлаш имконига эга булди.

Янги Узбекистонда таълим-тарбия сохасида амалга оширилаётган туб ислохотлар халкимиз маънавий салохиятини юксалтиришга, илм-фанни равнак топтиришга каратилгандир. Илмий кадриятларнинг маънавий кадриятлар тизимида тутган урни ва ролини белгилашдан олдин унинг туб мохияти, таркиби ва функциялари хакида фикр юритиш максадга мувофикдир. Аввало, илмий кадриятларнинг нисбий эканлигини таъкидлаш жоиздир. Илм-фан жамиятнинг барча аъзолари учун эмас, балки жамиятнинг энг юкори - элитар катлами (зиёлилар, тадбиркорлар, мансабдор шахслар) томонидангина кадрият сифатида англанади. Айни вактда илм-фанга узининг бутун онгли хаётини баFишлаган зиёлилар учун илмий кадриятлар олий кадрият, хаётнинг маъноси, узликни намоён этиш воситаси сифатида англанади.

Илм-фанни кадрият сифатида англайдиган ва унга узини баFишлаган кишилар илм-фанга осонгина хаёт кечириш, фаровон ва тук яшаш воситаси деб карамайдилар. Балки аксинча: узларининг FOят машаккатли ва чеки -чегараси куринмайдиган укубатли мехнатга гирифтор киладилар, бирок илм захматларидан, эришган хар бир янгиликдан халоват ва хузур топадилар. ТуFма интеллектуал кобилиятга эга булган ёшлар мамлакатимизнинг бебахо бойлигидир87.

Илмий кадриятлар - кишилардаги интеллектуал-маънавий кобилият ва истеъдодни руёбга чикариш, аждодларимиз илмий меросини чукур урганиш, вокеликни тадкик этиш оркали янгилик ва кашфиётлар яратишга имкон берадиган FOялар, асарлар, укув ва илмий муассасалар, олимлар жамоаси, илм ахллари мажмуасидир. Илмий кадриятлар кенг камровли фалсафий тушунчадир. Бу тушунча фандаги ворисийлик, анъанавийлик, новаторликни узида диалектик тарзда уЙFунлаштиради. Илмий кадриятлар таркибига энг аввало инсоният тарихида чукур из колдирган барча алломаларнинг улмас асарларини киритиш мумкин. Х,ар бир сохадаги олим фан тарихини чукур билмай, улуF олимларнинг илмий назарияси ва илмий билиш методларига таянмай туриб, янгилик ярата олмайди. Бирок, табиатан танкидий фикрлашга одатланган олим илмий меросни сарагини саракка, пучини - пучга ажрата олсагина, илмий билишнинг янги усулларини куллай олсагина бирон бир муваффакиятга эришиши мумкин.

87 Fайбуллаев О. Ёшлар онгига истиклол FOясини сингдиришнинг ижтимоий мохияти хакида.//Узбекистонда ижтимоий фанлар.- 2005. - № 12. - Б.80.

Илм-фанни кадрият сифатида англаш таълим-тарбия ва илмий муассасаларга мукаддас даргох сифатида карашни, уни кадрлашни, авайлаб асрашни такозо этади. Европада узок тарихга эга булган таълим муассасалари, университетлар, илмий лабораторияларнинг зиёратгохга айланганлиги европаликларнинг маънавий салохияти, кадриятли онги кай даражада ривожланганлигидан гувохлик беради. Илмий тадкикот институтлари - илмий кадриятларнинг мухим таркибий кисми булиб, бундай табаррук масканларда олимлар илмий кашфиётлар киладилар. Нихоят, илмий кадриятларнинг субъекти хам, объекти хам захматкаш олимлардир. Бутун жамият аъзоларининг илм-фанга булган муносабатлари олимларга булган муносабатда яккол кузга ташланади.

Олим хакида Fамхурлик килиш, фанга хомийлик килиш, уни хар томонлама куллаб-кувватлаш демократик ва тараккийпарвар давлатнинг бош вазифасидир. Миллий мустакиллик йилларида хукуматимизнинг илм -фан ахлларини ижтимоий химоялаш, фан тараккиёти учун кенг имкониятлар яратиш борасида амалга ошираётган тадбирлари хакида куп ва хуп ёзиш мумкин. Бирок, илм-фан, таълим-тарбия сохасида тупланиб колган муаммолар олимлар хакида давлат томонидан килинаётган Fамхурликларнинг узи етарли эмаслигини, илм-фанни ривожлантириш, янги илмий кашфиётларни раFбатлантириш учун нодавлат ташкилотлар, кунгилли уюшмалар, турли жамFармалар фаолиятини кучайтиришни такозо этяпти. Илмий кадриятлар комил инсон шахсини шакллантиришнинг мухим олмили булиб, айникса, таълим жараёнида кишиларда ижобий ахлокий сифат ва фазилатлар шаклланади.

Таълим инсон табиатини тузатади ва уни яхшилайди. Афлотун уз замондошлари хулк-атвори ёмон эканлигини куриб барча ижтимоий ишлардан воз кечган ва шундай деб ёзган эди: "Ватан билан муносабатда булишда худди ота-оналарга булган каби муносабатда булиш керак, яъни унга зулм утказиш эмас, балки уни кундириш, уни хакорат килиш эмас, балки илтимос килиш лозим". Олимлар уз манфаатлари ва хавфсизликларини ватан манфаатлари ва шарафи йулида курбон киладилар. Бошкача булиши хам мумкин эмас. Чунки фан инсон аклининг мустахкам эмаслигини, бахтнинг бекарорлиги ва узгарувчанлигини, рух афзаллиги ва уз мажбуриятлари ахамиятини хакконий тушуниш билан куроллантиради. Шунинг учун хам улар "ман узимга нима фойда келтирдим" деган принцип билан эмас, балки "мен сенга кандай фойда келтирдим" деган принципга амал килиб яшайдилар.

Таълим инсон табиатини улуFвор килади. Илмли кишилар салобатли ва сирли булиб куринадилар. Албатта, бундай мухташам кошоналар уни яратган кишилардан узокрок яшаши мумкин. Бирок абадий эмасдир. Ахир, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Навоий, Бобур асарлари неча асрлардан бери яшаяпти-ку! Бу давр ичида канча саройлар, тож - тахтлар, ибодатхоналар, касрлар йук булиб кетмади. Буюк дахоларнинг FOялари китобларда абадий

яшайди, улар вакт синовларига сабот билан бардош беради. Улар мангу янгиланиш кудратига эгадирлар. Бунинг боиси шундаки, илмий кадриятлар умуминсоний ахлокий кадриятлар (халоллик, ростгуйлик) билан боFликдир. Самарали илмий - ижодий фаолиятни ахлокий кадриятларсиз тасаввур этиб булмайди. Факат фан учунгина хос булган кадриятлар ичида илмий хакикатни излаш, уни химоя килиш алохида урин тутади. Аристотелнинг шу хусусдаги "Платон менинг дустим, бирок ундан хам хакикат кадрлирок" ибораси машхурдир. Бунинг маъноси шундаки, олим хакикатга интилар экан, узининг субъектив майл-истакларидан юкори туриши керак.

Адабиётлар:

1. Рузиев, А. (2020). АМИР ТЕМУР ^АРАШЛАРИДА СИЁСИЙ-ХУ^УЦИЙ ГОЯЛАРНИНГ АКС ЭТИШИ. Научно-просветительский журнал" Наставник".

2. Kulmatov, P. M., & Tajibaev, M. A. (2022). SYNERGETIC AAS A FACTOR FOR THE DEVELOPMENT OF MODERN SCIENCE. Scientific progress, 3(3), 925-929.

3. Tajibaev, M. A., & Kholbekova, M. U. (2022). SYNERGETIC METHODOLOGY SERVES HUMANITY. Scientific progress, 3(3), 934-937.

4. Abdurashidovich, T. M. (2022). YOSHLARDA SINERGETIK DUNYOQARASHNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI. INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 3(3), 203-207.

5. Abdurashidovich, T. M. (2022). SINERGETIKA-YOSHLARNING YANGI DUNYOQARASHINI SHAKLLANTIRUVCHI BILIM SIFATIDA. FAN, TA'LIM, MADANIYAT VA INNOVATSIYA, 1(2), 69-73.

6. Azimova, S. Y., & Tojiboev, M. A. (2021). IMPROVEMENT OF SPIRITUAL AND EDUCATIONAL WORK IT IS OUR IMPORTANT TASK. Scientific progress, 2(5), 544-548.

7. Melikuziyevich, K. P., & Abdurashidovich, T. M. (2021). State and community management-as a priority task in the appeal. INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION, 2(2), 133-136.

8. Quvanovich, R. Q. (2021). The Moral Importance of Humanity and Patriotism in Chistiya and Kubraviya. International Journal on Orange Technologies, 3(3), 98-103.

9. Ibodullaevich, K. K., & Mahmatkobil, O. (2022). "Electronic System"-Estonia Is Among the Leaders in The Fight Against Corruption. Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 152-155.

10. Ibodullaevich, K. K. (2022, April). In the fight against justice and corruption as an effective road. In E Conference Zone (pp. 370-372).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.