Научная статья на тему 'ИЛК АРАБ-МУСУЛМОН ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА РАҲБАРЛИК ТИТУЛЛАРИ'

ИЛК АРАБ-МУСУЛМОН ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА РАҲБАРЛИК ТИТУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
154
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат бошқарув тизими / халифалар / Абу Бакр / Умар ибн ал-Хаттоб / Усмон ибн Аффон / Али ибн Абу Толиб / Муовия ибн Абу Суфён / Умавийлар / Аббосийлар / Ас-Суютий.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Қобилжон Тоиржонович Зоҳидов

Мақолада Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ҳаётлик вақтларида давлат бошқарув тизими ҳолати, Рошид халифалар тизимининг пайдо бўлиши, шаклланиши, унинг араб халифалигининг умавийлар ва аббосийлар даврида тасарруф қилиниши ва унинг бошқа дин вакиларига ва ҳудудлардаги амалга оширилган ислоҳотлар, оқимларнинг шаклланиши ва бу шаклланишда бошқа дин вакилларининг ўрни каби масалалар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИЛК АРАБ-МУСУЛМОН ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА РАҲБАРЛИК ТИТУЛЛАРИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

H^K APAB-MYCY.HMOH ^AB^AT BOmKAPYBH^A PA^BAP^HK

THTY.MAPH

^обилжон Тоиржонович Зохддов

Тарих фанлари номзоди, доцент, Yangi asr universiteti

АННОТАЦИЯ

Маколада Мухаммад (соллаллоху алайхи васаллам) хаётлик вактларида давлат бошкарув тизими холати, Рошид халифалар тизимининг пайдо булиши, шаклланиши, унинг араб халифалигининг умавийлар ва аббосийлар даврида тасарруф килиниши ва унинг бошка дин вакиларига ва худудлардаги амалга оширилган ислохотлар, окимларнинг шаклланиши ва бу шаклланишда бошка дин вакилларининг урни каби масалалар ёритилган.

Таянч сузлар: давлат бошкарув тизими, халифалар, Абу Бакр , Умар ибн ал-Хаттоб, Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб, Муовия ибн Абу Суфён, Умавийлар, Аббосийлар, Ас-Суютий.

Мухаммад пайгамбар (соллаллоху алайхи васаллам) хаётлик вактларида Мадина давлатининг узидан кейинги холати ва уни бошкариш масаласи тугрисида муаян курсатмалар билдириб кетмадилар. Уз урнида давлатга рахбарлик килиш масаласи биринчи асосий муаммо булиб колди. Манба ва тадкикотларда халифа сайлаш масаласини кенг ёритишга харакат килинган. Аммо, тадкикотларда халифалар ва халифалик тизимини нотугри талкин этиш ва улар билан боглик масалаларни чалкаштириш масалалари учраб туради. Хусусан Мухамедов узининг «Ислом ва давлат назарияси муаммолари» рисоласида, «Маълумки, уларнинг [халифалар] издошлари имомлар булиб, уларга конун тарзидаги коидалар бир хилда татбик этилмасди. Куръонда ёзилишича, мусулмон давлатида атокли халифа булиши мумкин булган бирдан бир киши танланади. Бундай ахвол Рашидун замонида руй берган булиб, бу нарса хукмрон имомлар ва уларнинг ворислик килиш усулига боглик эди. Улар Куръон конун-коидаларига асло мувофик келмас эди»1. Шунингдек, «Халифалик тартиботи Аллох томонидан пайгамбарлик тартиб-коидаларини химоя килиш учун юборилган эди. Бу тартибот Мухаммад пайгамбарнинг вафотидан кейин ёкола бошлади. У Куръоннинг икки жойи (2:30 ва 38:26)да узининг илохий, айни вактда давлат хукукий тасдигини топди. Уларда айтилишича, «Мен халифаликни ерда бунёд этаман», - «Биз сизлар учун Халифалик бунёд этамиз». Бундан хулоса чикариб мусулмон классик

1 Мухамедов X,. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. - Тошкент, 1999. - Б. 14 (Бундан кейин: Мухамедов).

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 173

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

хукукшунослари халифаликни окилона зарурат деб хисоблаганлар, чунки инсоният кузга яккол куриниб турадиган йулбошчи булмаса, тус-туполонда яшаган булар эдилар»2. Тадкикотчининг бу фикрлари куплаб мунозараларга сабаб булади. Аввало, муаллифнинг биринчи жумласи тушунарсиз баён этилган. Иккинчидан, на Куръонда ва на хадисларда Пайгамбар (соллаллоху алайхи васаллам)дан кейин давлат бошкаруви кимнинг кулида булиши, унинг тузилиши хакида хеч кандай маълумот йук эди. Иккинчи жумлада муаллиф Куръонда икки маротаба зикр этилган «халифа» сузини «Халифалик (Халифат)», деб талкин этади. Аммо, бу оятларда Аллох ерда Одам3, Довуд4 пайгамбарларни халифа, яъни узига уринбосар этиб тайинлаганлиги баён этилган. Жумлалардаги бошка чалкашликлар мана шу икки оятнинг нотугри (халифани - халифалик) талкин этишдан келиб чиккан. Демак, Мухаммад пайгамбар (соллаллоху алайхи васаллам) дан кейин жамоа-давлат рахбари лавозимини «ал-халифа (Яд^!)» деб атай бошладилар5. Абу Бакр рахбарлик лавозимига тайинлангач, уни «Халифату расулиллоуи», яъни «Аллоу пайгамбарининг уринбосари» деб атадилар. Маълумки, Мухаммад пайгамбар (соллаллоху алайхи васаллам) малик лакабини узларига эп курган эмаслар, лекин унинг вазифаларини умма ичида тулаконли бажарганлар. Мадина масжидидаги минбар тахт вазифасини утаган6. Лекин, Абу Бакр Пайгамбар (соллаллоху алайхи васаллам)дан сунг минбарнинг пастки кисмида утирган. Бу билан у Пайгамбарлик даражасига даъвоси йуклигини таъкидламокчи булган. Бу амалиёт Усмон тарафидан бузилган: учинчи халифа Пайгамбар каби минбарнинг юкори кисмига утирган. Аммо, унинг бу хатти-харакати Мадинадаги диний авторитетнинг кескин каршилигига учрайди. Чунки бу даврда динийлик сохасини тула эгаллаган уламолар дунёвий хокимият - халифаликнинг бу сохани забт этишга булган навбатдаги уринишини шу тарика кайтардилар7.

Абу Бакрдан сунг рахбарликка сайланган Умар ибн ал-Хаттоб мантикан Абу Бакрнинг уринбосари, яъни «Халифату халифати расуллиллоуи» деб аталди. Хркимиятнинг бу турда узатилиши (халифадан халифага) Мадина жомеъ масжидида минбарга янги келган хар бир халифага кушимча нешин ясаш амалида хам куриш мумкин.

Умар ибн ал-Хаттоб даврида давлат шаклланиш жараёнларининг тезлашиши натижасида халифа бажараётган вазифалар ичида дунёвийлик жихатининг купайиб кетиши окибатида бу мансаб диний хиссиёти кучли фукаролар

Му^амедов. - Б. 21.

Куръон. 2:30.

Куръон. 38:26.

Бу сузнинг лугавий маъноси узбек тилида «уринбосар» ни англатади.

Резван, 2001. - Б. 164.

Резван, 2001. - Б. 166.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

тарафидан бир томонлама, яъни дунёвий деб кабул этила бошланди. Хркимиятнинг сакрал тусини йукотиши ижтимоий онгда унинг умумий ижтимоий заифлашувига олиб келиши мумкин эди. Шундай бир холатда халифа узини «ярим диний» атама - «Амир ал-муъминин» (Мусулмонлар амири, яъни амир дунёвий маънони англатувчи атама булса, муъминун (муминлар) атамаси мусулмонлар жамоасига ишорат эди) деб аташларини маъкул курди8.

Усмон ибн Аффон улдирилганидан сунг бошланган биринчи фукаролар уруши (656-661) даврида бу икки атама (халифа ва амир ал-муъминин) хокимларнинг салбий хатти-харакатлари окибатида жамият аъзолари, айникса унинг диндор кисми вакиллари - уламолар куз олдида уз ишончини, салмогини йукотди. Шу сабабли диний шиорлар остида уз хокимиятини саклаб колиш учун курашаётган халифа Али ибн Абу Толиб тарафдорлари уни «Имом» деб атай бошладилар. Демак, эндиликда халифанинг вазифаларидан бири - жамоа намозига бошчилик килиш амалидан олинган атамаси давлат рахбари сиймосига «диний тус» бериш (унинг хокимиятини сакраллаштириш) максадида фойдаланила бошланди. Бу эса давлат рахбари функцияларининг орасида динийликка нисбатан дунёвийлик унсурларининг янада ортиб борганлигининг нишонасидир.

Уша даврдан олдин ва бевосита замондош булган давлат бошкарувини киёслаш бу масалага янада ойдинлик киритади. Тадкикотчи Т.Арнолд узининг «Халифалик» номли китобида урта асрлардаги Рим империяси билан илк Араб халифалигининг фаркини ёритиб беришга харакат килган. У куйидагича ёзади: Император ахолининг диний ишларига аралашмаган. Давлатнинг диний ишлари билан Папа шугулланган9. Араб халифалигида эса мазкур вазифанинг хар иккаласи хам халифа зиммасига юкланган. Халифаликка утирган шахс давлат бошлиги сифатида хам диний, хам сиёсий вазифаларни бошкара олиши лозим булган. Халифа одамларга намозда имом, аскарларга лашкарбоши ва яна бир катор вазифаларни уз буйнига олиши керак эди.

Муовия ибн Абу Суфён ва Али ибн Абу Толиб уртасидаги ихтилофдан кейин пайдо булган хаворижлар гурухи узларига тайинланган рахбарни хам "халифа" деб атадилар.

Умавийлар сулоласи давлат бошликларининг титуллари хам халифа атамаси билан колди. Ушбу сулола бошкарган даврда араб-мусулмон давлати деярли Мухаммад пайгамбар ва ал-Хулафо ар-рошидун даври бошкарувидан тубдан фарк килди. Давлат бошкарувида сакрал тусни саклаб колиш максадида халифа титули билан бирга амир ал-муъминун атамасини хам саклаб колдилар.

8 Али Ибро^им. - Б. 242; Бартольд. Халиф. - Б. 19.

"Arnold Т. The caliphate. - Б. 133.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

Умавийларнинг олиб бораётган диний, ижтимоий, иктисодий сиёсатдан коникмаслик окибатида хукуматга карши сиёсий кучлар пайдо була бошлади. Мамлакат хорижийлар, алавийлар ва бошка гурухларнинг узаро курашиш майдонига айланди. Натижада аббосийлар шиалар ёрдамида давлат тепасига келдилар.

Аббосийлар даврига келиб, давлат рахбарлигига тайинланган халифалар исмларига уз шахсияти ва диний салохиятини кучайтириш максадида турли тахаллуслар куйиш амалиёти бошланди.

Аббосийлар сулоласининг биринчи халифаси узига "ас-Саффох - с^1" тахаллусини олди.

Тадкикотларда бу атаманинг маъноси хакида баъзи ноаникликлар учраб туради. Масалан тадкикотчи К.Рыжовнинг фикрича, "ас-Саффох" атамаси "сахий, олийжаноб", деган маънони билдиради. Шунингдек, биринчи аббосий халифа Абу Аббос хакикатдан хам сахий, кули очик одам булганлигини таъкидлайди10. Аммо, Уильям Мьюирнинг фикрича, Абу Аббос тахтга утиргач, куфаликларга уз миннатдорчилигини изхор килиб, уларга катта мукофотлар берган ва хутба вактида: "Мен буюк касоскорман, менинг исмим - "ас-Саффох", яъни "кон тукувчи", деган11. Шунингдек, унинг фикрича, ас-саффох сузи "кассоб" яъни мехмонларга куплаб жонлик суядиган кассоб маъносини англатади. Бошкача килиб айтганда, тинчликсевар, мехмондуст, очиккунгил кимса деб айтиш мумкин. ^онхурлик хакида гап хам булиши мумкин эмас12.

Тадкокотчи Рейнолд Николсон "ас-Саффох" атамаси устида бахс юритиб шундай фикр билдирди, "баъзи тарихчилар ас-саффох атамасига Аллох томонидан куплаб фазилатлар инъом этилган шахс, деб таъриф берадилар. Шу билан бирга жохилият даврида кабиланинг баъзи шайхларига "ас-Саффох"

13

атамасини ишлатилиши эътиборни тортади. Биринчи Кулоб жангидан олдин Бану Таглиб етакчиси Салма ибн Холид узининг куплаб аскарларини жангдан олдин улдириб юборганлиги учун ас-Саффох номига сазовор булган14.

Юкоридаги бир-бирига зид булган фикрларни тахлил килиш учун аввало мазкур сузнинг асл маъносини билиш зарур. Араб тилининг изохли ва арабча-русча лугатида "ас-саффох" сузи хакикатдан хам кон тукиш, кон тукувчи

10 Рыжов К.В. Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв. - М.: Вече, 2005. - Б. 10 (Бундан кейин: Рыжов).

11 http://www.muhammadanism.org /Russian/English/english_default.htm// Уильям Мьюир. Халифат. Его расцвет, упадок и конец. По оргинальным источникам. - Эдинбург: 1924. - Б. 394 (Бундан кейин: Мьюир).

12 Мьюир. - Б. 394.

13 Кулоб жой номи булиб, Кинда ва Бану Тамим уртасида булиб утган жанг.

14 Nicholson. A. Reynold. Literary history of the Arabs. Cambridge, 1930. - Б. 253. 1-иктибос.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

маъноларини берар экан15. Аммо, халифаликка ахолидан байъат олиш илинжида турган Абу Аббос узини айнан "конхур", деб таништириши мантикан тугри эмас. Шу максадда ушбу атамани Абу Аббос кай йусинда ва кай маънода узига тахаллус килганини билиш тадкикот ахамиятини янада оширади. Бирламчи манбаларга мурожат килиб, масалага ойдинлик киритиш зарур.

Ас-Суютий узининг "Халифалар тарихи" асарида Абу Аббос ас-Саффох хакида суз юритаркан, шундай ёзади: "Абу Аббос халифаликка сайланиш учун ахолига мурожат килиб, (j^l j^l j ^tLJl Ul) "Мен халол килиб кон

тукувчиман, халок этувчи жангчиман .

Куфа ахолиси унинг тахтга келишидан бир неча йил олдин унга карши чикканда ва унинг душманлари унга карши иш бошлаганда уларни катагон килган. Узига ёрдам берган кимсаларга эса катта хадиялар ваъда берди. Демак, умавийлар ва хорижийларга карши жанг килган ва давлат ичидаги исёнчиларни катагон килгандан кейин Ибн Аббос узига ас-Саффох тахаллусини олган. Шу билан бирга Куфа ахлининг кейинги исёнлари яхшилик билан тугамаслиги хакида огохлантирган булиши мумкин.

Абу Аббоснинг халифаликка сайланиш жараёни ихтилофли вазиятда кечди. Бир томондан умавийлар, иккинчи томондан аббосийларнинг тахт тепасига келишида асосий рол уйнаган алавийлар турардилар. Шу холатда аббосийларнинг халифаликларини сакрал турини сакдаб колиш максадида турли важларни тукиб чикардилар. Масалан, Абу Аббоснинг амакиси Довуд унга Куфа ахлини байъат беришга чакириб, "Марвон ибн Мухаммад (127/744-132/750) Аллохнинг душмани, шайтоннинг халифаси" эканини таъкидлади. У уз сузида давом этиб, Мухаммад пайгамбарнинг уринбосари факатгина икки киши булишга хакли эканини, улардан бири хеч качон ушбу мехробда турмаган Пайгамбарнинг куёви Али ва хозир бу ерда турган муъминлар амири Абу Аббосдир. Энди халифалик хакдкдй эгасини топди, бу халифалик Исо ибн Марям ерга тушгунга кадар ушбу

17

оилада колади .

Аббосийлар сулоласи вакиллари узларининг хокимиятларини сакраллаштириш максадида ахоли орасида тукима хадислар пайдо була бошлади. Улардан бирини ас-Суютийнинг юкоридаги асарида куриш мумкин. Бу хадисни Ахмад муснадида Абу Саъид ал-Худрийдан ривоят килади, Мухаммад пайгамбар:

"Менинг ахли байтимдан фитна юзага келган вактда бир киши чикади ва уни ас-

18

Саффох деб атайдилар. У куплаб хадиялар улашади" .

15 Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. - М.: Рус.яз., 1985. - Б. 359; ал-Мунжид. - Байрут: Дор ал-машрик, 1975. - Б. 336.

16 Ас-Суютий. Таърих ал-хулафо. Ал-Урдун: дор ибн ал-Х,айсама, - Б. 167 (Бундан кейин: Ас-Суютий).

17 Мьюир. - Б. 394.

18 Ас-Суютий. - Б. 167.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Аммо, юкоридаги хадисларни кидириш жараёнида туккиз сахих тупламда уз тасдигини топмади. Шунингдек, Мухаммад пайгамбар вафотидан кейин юзага келган халифа сайлаш жараёнида ёки Умар ибн Хаттоб томонидан шурога киритилган олти шахснинг ичида на Абу Аббос ва хатто Аббос ибн абдул Муттолиб (в. 653 й.)нинг узи хам йук эди. Демак, аббосийлар сулоласининг давлат бошкарувига келиб колишида хеч кандай диний тус ёки башорат булмаган. Факатгина сулоланинг сиёсий салохиятининг кучлилиги катта рол уйнаган холос.

Аббосийларнинг узларига жарангдор тахаллус олиш амалиёти кейинги халифаларда хам кузатилади. Ас-Саффохнинг вафотидан кейин тахтга унинг укаси Абу Жаъфар (136/754-158/775) утирди. У узига ал-Мансур (галаба цилувчи, музаффар) тахаллусини олди.

Тадкикотларда ал-Мансурни ас-Саффохнинг акаси ёки жияни эканлиги

хакида баъзи ихтилофлар учрайди. Баъзилар улар амакивачча булган19 деса,

20

баъзилар бу икки халифани ота бир она бошка ака-укалар деб хисоблайдилар. Шунингдек, рус тилидаги "брат" ва араб тилидаги "¿VI" сузини манба ва тадкикотларда уларнинг кай бири акаси ва кай бири укаси эканлиги мавхум масала булиб колмокда.

Ушбу масалаларни янада чукур тадкик этиш учун манбаларга мурожаат килиш максадга мувофик. Ушбу масала буйича тарихчи ал-Яъкубийнинг

тарихида ал-Мансурнинг онаси Салома бинт Башир арабларга чатишиб кетган

21

Африкалик барбарлардан эканлиги баён килинади . Аммо, тарихчи ал-Масъудий

унинг онаси хам ас-Саффохнинг онаси Райта ал-Х,орисия булганини

22

таъкидлайди . Ас-Суютий эса унинг онаси "умму валад", яъни жория эканлигини

23

тасдиклайди . Шунингдек, ал-Мансур ва ас-Саффох ёши орасидаги фарк борасида хам тадкикотларда баъзи чалкашликлар мавжуд. Маслан, имом ас-Суютий ас-Саффохнинг тугилган йилини 108 хижрий йил деб беради.

24

Шунингдек, ал-Мансурнинг тугилган йилини 95 хижрий йилигини тасдиклайди . Тадкикотчи Хдсан Иброхим Хдсан ас-Саффохнинг тугилган йили хакидаги маълумотни бермайди ва ал-Мансурнинг тугилган йилини ас-Суютийдан бироз

25

кейинрок сана билан яъни, 101 хижрий йил билан беради . Байрутда ал-Мунжид номи остида чоп этиладиган комусий лугатда тарихдаги буюк шахслар хакида куплаб тадрижий ва энциклопедик маълумотлар бериб борилади. Мазкур лугатда хар иккала халифанинг тугилган, халифалик даври ва вафот йиллари тугрисида

19 Мьюир. - Б. 403.

20 Рыжков. - Б. 10.

21 ал-Яъкубий. ат-Таърих. - Байрут: Тибоъат ан-Нажаф, 1960. - Т. 2. - Б. 426.

22 ал-Масъудий. Китоб ат-танбих ва ал-ашроф. Ал-Крхира: Лайдин, 1893. - Б. 340.

23 Ас-Суютий. - Б. 169.

24 Ас-Суютий. - Б. 167, 169.

25 Х,асан Иброхим. - Т. 2. - Б. 28.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

батафсил маълумот берилган. Унга кура халифа ас-Саффох 104/722 йили, ал-Мансур эса 95/714 йилда таваллуд топган26. Афсуски, араб-мусулмон сулолалари

2 У

генеалогияси билан шугулланган тадкикотчилар Али-заде Айдын ,

28 29

К.Э.Босворд , С.Лэн-Пуль ва бошкалар умуман давлат рахбарларининг бошкарув йиллари билан кизикканлар холос.

Албатта, бу икки халифанинг тугилган санаси тадкикотнинг асосий максадини ташкил этмасада бу ноаниклик кейинги тадкикотларга салбий таъсир килиши аник. Юкоридаги маълумотлардан ас-Саффох халифа ал-Мансурнинг акаси эканлиги, аммо, халифалик тахтига укасидан кейин утирганлигини хулоса килиш мумкин.

Аббосийлар сулоласининг бошка халифалари хам уз исмларига жарангдор тахаллуслар кушиш амалиётини давом эттирдилар.

870 йили давлат рахбарлиги Ал-Муътамид ала Аллох ва ал-Муваффак Биллох уртасида диний ва дунёвий сохаларга булиб олингандан кейин уларнинг давлат бошкарувини "Султон"лик деб аташ мумкин.

Мухаммад пайгамбарни Маккадан "хайдаб" чикаришда фаол иштирок этган Бану Умайя уруги Пайгамбар (соллаллоху алайхи васаллам)томонидан авф этилдилар. Ушбу уруг вакиллари Мухаммад пайгамбар ва Абу Бакр даврида деярли хукумат ишларига жалб килинмадилар. Умар ибн Хаттоб халифалиги даврида мазкур уруг вакили Муовия ибн Абу Суфён Дамашк волийси этиб тайинланди. Халифа Усмон ибн Аффон даврида эса бу сулола уз мавкеларини тулик тиклаб олдилар. Али ибн Абу Толиб улимидан кейин эса юкорида таъкидланганидек, умавийлар сулоласига асос солдилар. Давлат тепасига аббосийлар келгандан кейин бу сулола катагон килина бошланди. Лекин, Аббосийлар катагонидан Европада панох топган умавийлар сулоласи вакили Абд ар-Рахмон I ад-Дохил Испанияда Кордова халифалигини ташкил этди.

Адабиётларда арабларнинг Испаниядаги хукмронлик йилларини "Кордова халифалиги" тарзида берилади. Аммо, умавийлар сулоласининг Испаниядаги хукмронлигини бир неча кисмларга булиб урганган маъкул. Чунки, аввалига умавийларнинг Кордовадаги рахбарликлари оддийгина "амир" унвони билан аташ максадга мувофик. Чунки, уларнинг узлари хам ушбу унвонни халифа титулидан кура маъкул курганлар.

26 Ал-Мунжид. - Б. 357, 687.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

27 Али_заде Айдын Ариф оглы. Хроники мусульманских государств I-VII веков хиджры - М.: Умма, 2004.

28 Босворд К.Э. Мусульманские динатии. Справочник по хронологии и генеалогии / пер с англ. П.А.Грязневича. -М.: ГРВЛ, 1971.

29 Лэн-Пуль Стенли. Мусульманские династии. Хронологические и генеалогические таблицы с историческими введениями / пер с англ. В.В.Бартольда. - Москва: - Ташкент: - Бишкек: 1996.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

Aög ap-PaxMoH III aH-Hocup (paxöapnuK gaBpu 912-961) 21 emuga aMupnuK Taxrura yTupgu. AMup 913 Ba 917 fiunnap opanuruga öynuö yTraH Chbuhha Ba KapMoHH^garu xpucraaHnapra Kapmu ®:aHraapga ranaöa Ko3oHgu. fflyHgaH cyHr Aög ap-PaxMoH III "aMHp an-MytMHHyH" yHBOHHHH ongu Ba yHra KymuMHa "aH-Hocup hh guH Annox (Arnox guHH fiynuga ranaöa KunyBHu)" TaxarnycuHH xaM Kymgu. MaHöanapga yHHHr ucMura KymuMHa Tap3ga Aög ap-PaxMOH an-xanu^a aH-Hocup cu^ara xaM Kymuö aranagu.

Apaö-MycynMoH cynonanapu TapuxuHH TagKHK этнm acHocuga afiHaH apaönapra MaHcyö öynMaraH cynonanap öomKapyBH Macanacu TagKHKoT ynyH MyxuM axaMH^T Kacö этagн. 256/871-292/905 HH^apga Ty^yHHH^ap Ba 321/933 - 357/968 fiunnapga HxmugHfinap cynonacu aööocufinap xanu^anurugaH MycTaKHH gaBnarra acoc congunap. Ymöy cynonanpHHHr TagKUKoT ynyH axaMH^rau tomohh 6y HKKana cynona xaM MoBapoyHHaxp guepura TaanyK^u HHcoHnap ToMoHugaH öomKapunraH.

AxMag höh TynyH (Ba$. 270/884 fi.) TynyHufinap gaBnaru acocnucu. XyKMpoHnuK gaBpuga OycTOT maxpu «KUHuga "an-KaTotu"' maxpuHH öyHeg этгaн. YHHHr xyKMpoHHuru ocTura Mucp, ^aMamK, ac-Cyryyp Ba an-Moycun maxapnapu KupraH. YHHHr öoöocu TynyHHH Eyxopo xokhmh Hyx höh Acag ac-CoMoHufi xanu^a

30

an-MatMyHra xapöufi acKap cu^araga xagua этгaн . TagKHKoTHu 3hphkhh AxMag

31

höh TynyHHH apaönamraH TypKnapgaH geö xucoönafigu . Arap yHHHr CaMappaga (220/835 fiun)32 TyrunraHHHH xucoöra onuHca, Maxannufi apaö Munnarura MaHcyö axonu öunaH Haramuö KeTraHH Taöuufi. TagKHKoTHu K.3.EocBopg TynyH aTaMacuHH

33

TypKHa "gynyH" "TynuH [ofi]" MatHocuHH öungHpumHHH TatKugnafigu .

^Ha öup MoBapoyHHaxpgaH Myxo^up öynraH cynona BammapH HxmugHfinapgup. MyxaMMag höh Tyr^ an-Hxmug (Ba$. 334/946 fi.) Mucpga Hxmugufinap gaBnaru acocnucu. MaHöanapHHHr MatnyMoT öepumuna yHHHr an-uxmug Taxannycu öunaH HoMnaHumura caöaö yHHHr OaproHagaH öynraHnHrugup. ^yHKH KaguMga OaproHa xyKMgopnapu "Hxmug34" geö HoMnaHraH35.

30 Ибн Касир. - Т. 11. - Б. 45; ал-Жавзий. Мунтазам фий ат-тарих. - Т. 11. - Б. 111; Ибн Халдун. Тарих. - Т. 4. - Б. 297; аз-Захабий. Тарих. - Т. 5. - Б. 57; Зирикли. - Т. 1. - Б. 140; Босворд. - Б. 74; Али Заде. - Б. 300.

31 Зирикли. - Т. 1. - Б. 140.

32 Аз-Захабий. Тарих. - Т. 20. - Б. 46.

33 Босворд. - Б. 74.

34 Ибн Касир ва Ибн Жавзийларнинг фикрича, Фаргона хукмдори - Ихшид, Уструшана хукмдори - Афшин, Хоразм хукмдори - Хоразмшох, Самарканд хукмдори - Сомон, Табаристон хукдори - Арслон (ибн Асирда -Солор), Форс хукмдори - Кисро ва шаханшох, Византия хукмдори - Кайсар, Хабашистон хукмдори - Нажоший, Миср хукмдори - Фир'авн, Искандарийа хукмдори - Мукавкис, Турк хукмдори - Хокон, Озарбайжон хукмдори -Асбахбиз ва х.к. (Ибн Касир. Ал-Бидойа. - Т. 11. - Б. 215; Ибн ал-Асир. Ал-Комил. - Т. 7. - Б. 108; ал-Жавзий. Мунтазам фий тарих. - Т. 11. - Б. 18; ас-Суютий. Тарих. - Т. 2. - Б. 66; ал-Йакубий.)

35 Ибн Асир. - Т. 7. - Б. 108; Ибн Халдун. Тарих. - Т. 3. - Б. 28; Носир ад-Дин ал-Асад. Масодир аш-ши'р ал-жохилий. Миср: Дор ал-ма'ориф. 1988. - Б. 156; Зирикли. ал-Иълом. - Т. 6. - Б. 174; Ибн Жавзий. Fариб ал-хадис. Байрут: Дор ал-кутуб ал-'илмийа. 1985. - Т. 2. - Б. 275; Бартольд. - Т. 2. - Б. 452; Али Заде. - Б. 303; Босворд. - Б. 76.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

Тадкиккотчи Зирикли "ал-Ихшид" атамасини кадимги Фаргона тилида "Ок шийд" яъни "О; куёш", сулоланинг асосчиси Тугжни "'Абд ар-Рахмон, яъни

36

Рахмоннинг кули" маъносини билдиришини таъкидлайди .

Ушбу тад;и;от буйича куйидагича хулосалар килиш мумкин:

1. Мухаммад пайгамбар вафотидан кейин давлат бошкарувига келган Абу Бакр Пайгамбарнинг уринбосари сифатида "халифату расуллулох" титулини олди. Ундан кейинги халифалар Пайгамбар асос солган давлатнинг теократик тизимини саклаб колдилар ва ярим дунёвий "амир ал-му'минун" унвонни саклаб колдилар.

2. Умавийлар сулоласи халифаларининг давлат бошкаруви куп жихатдан дунёвий тус олган булсада, давлат рахбарлари узларини халифа хисоблаб, "амир ал-му'минун" титулини саклаб колдилар.

3. Халифа Али ибн Толиб ва Муовия ибн Абу Суфён уртасидаги сиёсий келишмовчиликдан норози булиб чикиб кетган "хорижийлар" Наховандда панох топдилар. Улар хам узларининг рахбарликларини сакрал тусини саклаб колишга харакат килиб, узларига халифа сайлаб олдилар.

4. Уммавийларни шиалар ёрдамида давлат тунтаришига эришган аббосийлар сулоласи уз давлат бошкарувини сакрал тусини саклаб колиш максадида давлат рахбарлари узларига диний тахаллуслар ола бошладилар. 870 йилдан бошлаб эса, аббосийлар давлат бошкаруви султонликка алмашди.

5. Арабларнинг Европа китъасига кириб келиши окибатида Испанияда "Кордова халифалиги" вужудга келди. Бу халифаликни аббосийлар таъзикидан кочишга муваффак булган умавийлар вакили Абд ар-Рахмон I ад-Дохил таъсис этди. Бу сулоланинг рахбарлиги аввалига амирлик, 913 ва 917 йиллар оралигида булиб утган Сивилия ва Кармониядаги христианларга карши жангларда галаба козонган Абд ар-Рахмон III "амир ал-муъминун" унвонини олди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР

1. Мухамедов X,. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. - Тошкент, 1999.

2. Рыжов К.В. Все монархи мира. Мусульманский Восток VII-XV вв. - М.: Вече, 2005.

3. Уильям Мьюир. Халифат. Его расцвет, упадок и конец. По оргинальным источникам. - Эдинбург: 1924.

4. Nicholson. A. Reynold. Literary history of the Arabs. Cambridge, 1930.

5. Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. - М.: Рус.яз., 1985.

6. ал-Мунжид. - Байрут: Дор ал-машрик, 1975.

36 Зирикли. ал-Иълом. - Т. 6. - Б. 174.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

7. Ac-CyroTuö. Tatpux an-xyna$o. An-YpgyH: ^op höh an-X,aficaMa.

8. an-fltK;y6HH. ar-Tatpux. - BaöpyT: Tuöotar aH-Ha«:a$, 1960. - T. 2.

9. an-MactyguH. Khtoö ar-TaHÖux, Ba an-ampo$. An-^oxupa: .afiguH, 1893.

10. Anu_3age AfigtiH Apu$ orati. XpoHHKH MycyntMaHCKux rocygapcTB I-VII BeKOB xug^pti - M.: YMMa, 2004.

11. EocBopg K.3. MycyntMaHCKue guHarau. CnpaBonHUK no xpoHonoruu h reHeanoruu / nep c aHra. n.AXpfl3HeBHHa. - M.: rPB., 1971.

12. .H3H-nynb Cream. MycyntMaHCKue guHacTuu. XpoHonorunecKue h reHeanorunecKue Taönu^i c ucTopunecKHMu BBegeHuaMu / nep c aHra. B.B.BapTontga. - MocKBa: - TamKeHT: - BumKeK: 1996.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.