Научная статья на тему 'ІЛЕ АЛАБЫНДАҒЫ ӨЗЕНДЕРДІҢ АҒЫНДЫСЫНА АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРДЫҢ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН БАҒАЛАУ'

ІЛЕ АЛАБЫНДАҒЫ ӨЗЕНДЕРДІҢ АҒЫНДЫСЫНА АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРДЫҢ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН БАҒАЛАУ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
3
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
антропогендік фактор / арналық су теңдестік әдісі / қайтарымсыз су пайдалану коэффициенті / өзен ағындысы. / anthropogenic factor / method of river channel water balance / coefficient of irretrievable water consumption / river runoff

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Әлімқұлов С. Қ., Исақан Г., Талипова Э. Қ.

Іле алабындағы өзендер ағындысының қазіргі кездегі шаруашылық іс-әрекеттердің әсерінен өзгерісі қарастырылады. Антропогендік факторлардың әсерін бағалау үшін арналық су теңдестігі әдісі және оның нәтижелерімен су пайдалану мәліметтерін бірге талдау негізінде анықталған қайтарымсыз су тұтыну көрсеткіштері қолданылды. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес Іле өзенінің жалпы су ресурстары климаттық шамасынан (21,4 км3) 28 %-ға азайған (6,0 км3), оның ішінде, 3,2 км3 – Қазақстан аумағында, 2,8 км3 – Қытай Халықтық Республикасы аумағындағы өзгерістер. Түйін сөздер: антропогендік фактор, арналық су теңдестік әдісі, қайтарымсыз су пайдалану коэффициенті, өзен ағындысы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASSESSMENT OF THE IMPACT OF ANTHROPOGENIC FACTORS TO THE RUNOFF OF ILE RIVER BASIN

The article considers the of resources of river runoff of Ile river basin, taking into account anthropogenic influences. For the assessment of economy activity to the river runoff there was used the method of river channel water balance and coefficient of irretrievable water consumption of statistical water intake data. According to the results of the study, the total water resources of the Ilе River decreased by 28% (6,0 km3) from the climatic value (21,4 km3), including changes in the territory of Kazakhstan by 3,2 km3, in the People's Republic of China by 2,8 km3.

Текст научной работы на тему «ІЛЕ АЛАБЫНДАҒЫ ӨЗЕНДЕРДІҢ АҒЫНДЫСЫНА АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРДЫҢ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІН БАҒАЛАУ»

Проблемы природопользования

ЭОЖ 556.182

С. Эл1мк¥лов 1, Г. Исакан 2, Э. Талипова 3

1 Г.г.к., баскарма терагасынын орынбасары («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казакстан)

2 Су ресурстары лабораториясынын кiшi гылыми кызметкерi («География жэне су каушаздт институты» АК, Алматы, Казахстан)

3 PhD докторант, метеорология жэне гидрология кафедрасы

(Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университетi, Алматы, Казахстан), су ресурстары лабораториясынын rami гылыми кызметкерi («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казахстан)

1ЛЕ АЛАБЫНДАГЫ ЭЗЕНДЕРД1Ц АГЫНДЫСЫНА АНТРОПОГЕНД1К ФАКТОРДЫЦ ТИГ1ЗЕТ1Н ЭСЕР1Н БАГАЛАУ

Аннотация. 1ле алабындагы езендер агындысынын казiргi кездегi шаруашылык iс-эрекеттердiн эсе-ршен езгерiсi карастырылады. Антропогендiк факторлардын эсерш багалау Yшiн арналык су тендестш эдiсi жэне онын нэтижелерiмен су пайдалану мэлiметтерiн бiрге талдау непзщде аныкталган кайтарымсыз су тугыну керсеткiштерi колданылды. Зерттеу нэтижелерiне сэйкес 1ле езенiнiн жалпы су ресурстары климат-тык шамасынан (21,4 км3) 28 %-га азайган (6,0 км3), онын шщде, 3,2 км3 - Казахстан аумагында, 2,8 км3 -Кытай Халыктык Республикасы аумагындагы езгерiстер.

Тушн сездер: антропогендiк фактор, арналык су тендеслк эдiсi, кайтарымсыз су пайдалану коэффициент^ езен агындысы.

Kipicne. Эзен агындысынын антропогендш езгерютерш кешенд1 турде багалау гидрологиянын курдел1 мэселелершщ б1р1 болып табылады. Эс1ресе езендердеп бакылау желю1 дамымаган эр1 су пайдалану жайлы деректер дэлс1з жагдайда сушаруашылык жоспарлар аталган мэселенщ шешь мшс1з юке асырылуы мумкш емес. Халык санынын жылдан жылга артуы, енеркэсштш енд1рю-тердщ жэне ауыл шаруашылыгынын каркынды дамуы колда бар табиги су ресурстарымен жэне оган деген сураныс арасындагы катынастарды зерттеу кажеттшш куннен кунге артып келедь

XIX гасырдын аягында езен агындысынын антропогендш эсерге ушырауы туралы А. И. Воей-ковтын жумыстарында керсетше бастады, ягни ол 1р1 езендершщ алабында агаштарды кесу нэти-жешнде айтарлыктай езгерюке ушыраганын дэлелдеген. 1р1 гидролог галым В. Г. Глушков су ресурстары мен су тендесттне шаруашылык ю-эсерекеттщ эсерш зерттеу гидрологиядагы манызды мэселенщ б1р1 деп карастырган [5]. Сондай-ак Булавко А. Г., Ревера О. З., Лалыкин Н. В. [2] Беларуссия, Украина жэне Молдова территориясындагы езен агындысынын антропогендш езгерюш багалау ушш су тендестшн жэне эрб1р экономика салаларынын эсерш белш карастырды. Авторлар макалада карастырылган аймактагы езендердщ кепшшпнде жыл сайынгы агындынын Беларуссияда - 7-14%, Украина мен Молдовада 20-25%-га дешн темендеуш аныктады.

Сонгы жылдарда экономика салаларынын жекелеген турлершщ де жэне жалпы эсерш багалау ушш кептеген зерттеулер журпз1лд1. Осы мэселе бойынша толыкканды 1ргел1 зерртеулерге Шикломанов И. А. [19, 20] енбектерш жаткызуга болады. Шикломанов И. А. Ол эр турл1 физи-калык-географиялык жагдайларга байланысты гидрологиялык режим мен су ресурстарына эртурл1 шаруашылык кызмет турлершщ эсерш есепке алу жэне багалау эдютер1 карастырылган. Онда 1900-2000 жылдардагы хальщтьщ есуше, енеркэсш пен ауыл шаруашылыгынын дамуына байланысты су ресурстарындагы езгерютер туралы мэселелер козгалган.

Эзен агындысынын езгеруш непзшен ею тэсшмен багалауга болады: а) шаруашылык ю-эре-кеттщ белгш б1р тур1 ушш алаптагы судын кайтарымсыз ысырабынын шамасын саралап, су тен-деспкп есептеу жолымен; б) гидрометриялык тустамалардагы агындынын накты кеп жылдык ауыткуын жэне оларды аныктайтын метеофакторларды талдау нэтижесшде. Аталган эдютер [9, 21,

- 17 -

22] жумыстарында жэне антропогецщк факторлардьщ езен агындысына эсерш багалау жвнiндегi тшсп эдiстемелiк нус^аулыщтарда толыщ баяндалган [12].

Су ресурстарын, оныц iшiнде климаттыц ^азiрri замангы езгерiстерi мен антропогендш жYктемелердi ескере отырып, iшiнара су шаруашылыгы тендестiгiн багалау мэселелерi Казахстан аумагы бойынша отандыщ гидрологтардыц зерттеулервде (Гальперин Р. И., Давлетгалиев С. К., Достай Ж. Д., Алимкулов С. К. жэне т. б.) керсетшген [3, 4, 6-8].

Су ресурстары Казахстан республикасы Yшiн туращы элеуметик-экономикалыщ дамуды ^ам-тамасыз ететш негiзгi факторлардыц бiрi [1, 11]. Жер бел сулары республика аумагы бойынша бiркелкi таралмаган жэне аридтш аймакга орналас^ан елiмiз Yшiн су ресурстарыныц тапшылыгы Yлкен мэселе. Сонымен ^атар жер бетi суларыныц жартысына жуыгы кершiлес мемлекеттердщ аумагынан бастау алатындыгы белгiлi, ягни бiздщ жагдайымызда Кытай мен Каза^станныц аума-гын байланыстыратын трансшекаралыщ 1ле езеншщ заманауи климат езгерюмен ^атар, шаруа-шылыщ ю-эрекеттщ салдарынан езгеруiн багалау мацызды мэселе болып отыр. Себебi 1ле езе-нiндегi су келемшщ темендеуi Балхаш келшщ бiртiндеп азаюына алып келуi мYмкiн, ягни бiздщ непзп ма^сатымыз-1ле-Бал^аш алабыныц су ресурстарын туращы бас^ару мен ^оргаудыц гылыми непзделген стратегиясын эзiрлеу Yшiн антропогендiк эсердi ескере отырып, агын езгерютершщ Yрдiсiн зерттеу.

Зерттеу нысаны. 1ле езен алабы Казахстан Республикасыныц ощустш-шы^ыс белтнде орна-лас^ан жэне Алматы облысыныц аумаFын, сонымен ^атар Кытай Халыщ Республикасы кура-мындаFы Шыцжац провинциясыныц солтYCтiк-батыс белiгiн ^амтиды [16, 17]. 1ле езенi Орталыщ Тянь-Шан тауларынан Текес жэне Кунес езендерiнен бастау алады. 1ле езеншщ сол жа^ саласы Текес езенi Казахстан аумаFында Терiскей-Алатау жотасыныц солтYCтiк-шыFыс беткейлерiнен 3500 м бшкпкте бастау алады. 1ле езеншщ негiзгi су жинау алабы Кытай аумаFында орналас^ан жэне гидрологиялыщ желiсi жа^сы дамыFан. Эзеннщ жалпы узынды^ы (Текес езеншщ саласымен) 1439 км прайды, дд Казахстан аумаFында 815 км курайды [16].

Алап аумаFыньщ орта жэне теменгi белiктерiндегi гидрографиялыщ желi едэуiр сирек, тек алаптыц сол жаFалау белiгi Fана белсендi болып табылады, онда 1ле езеншщ арнасына ^арай Тэ-щртау беткейлерiнен кептеген таулы езендер аFады. Бiра^ Шарын жэне Шелек сия^ты iрi езен-дердщ болуына ^арамастан, езеннщ сулылыFы шамалы Fана артады.

Алаптыц сол жаFалауында, езеннщ орта аFысында бiрнеше тау езендерiн ^абылдайды: Турген, Есiк, ТадFар, Каскелец жэне 1ле Алатауыныц солтYCтiк беткейiнде аFып жат^ан Кiшi мен Yлкен Алматы, КYртi езеншщ салалары. бзеннщ iрi оц жа^ салаларына Жетiсу Алатауыныц ощуспк беткейлерiнен аFып тYсетiн КорFас, Yсек жэне Борохудзыр езендерiн атап етуге болады. Кептеген салалар, соныц iшiнде ТYрген, ТадFар, Борохудзир езендерi тау бектерiндегi аFындардыц Yлкен шы^ыныныц салдарынан 1ле езенiне ез суларын жеткiзбейдi [16, 17].

Зерттеу эдiстерi мен материалдары. Антропогендiк факторларды ескере отырып, езен аFындысыныц ^азiрri езгеруш баFалау "Казгидромет" РМК дерек кездерш, су ресурстарын кешендi пайдалану жэне су ^орFау схемалары жэне т.б. мэлiметтер негiзiнде 1992-2015 жылдар кезещне арналыщ су тецдестiк эдiсi бойынша орындалды [12-14, 18]. Антропогендiк эсердi аныщтау Yшiн негiзiнен езен бойындаFы тiрек гидробекеттердегi аFындыныц кеп жылдыщ ауыт^уын (шартты-табиFи жэне шартты-ба^ылашан) зерттеуге негiзделген гидрологиялыщ у^састыщ эдю ^олданы-лады. вкiнiшке орай, гидрологиялыщ у^састыщ эдiсi табиFи факторлар мен антропогендш факторлардыц эрбiр курамдас белiгiн талдамай, езеннiц табиFи гидрологиялыщ режимiнiц бузылуыныц жалпы керiнiсiн Fана керсете алады.

Сондыщтан, жацFырмады су ресурстарына эсер ететiн белгiлi бiр факторларды аныщтау Yшiн бiз арналыщ су тецдестiк эдiсiн жэне суды пайдалану туралы статистика мэлiметтерiн ^олдана отырып, ^айтарымсыз су тутыну коэффициентш ^олдандыщ.

Кайтарымсыз су тутыну коэффициентш енпзу тэсiлi экономиканыц эрбiр саласыныц су ресурстарын пайдаланудаFы Yлесiн неFурлым дурыс керсетуге мYмкiндiк береди Айма^тыц геогра-фиялыщ, климаттыц ерекшелштерш, ауыл шаруашылыFы да^ылдарыныц суару нормаларын зерттей отырып, сондай-а^ [21] зерттеулерге сэйкес шаруашылыщ iс-эрекеттiц эр тYрлi салалары Yшiн кайтарымсыз су тутыну коэффициенттерi ^абылданды.

Apнaльщ су тецдеспк эдю су жинay мен су тaстayды жеке есепке aлyды жэне aнтpопогeндiк взepiстep оpын aлaтын взен aлaбы немесе apнaныц yчaскeсiндeгi су теццестш элемент^^ш^ взге-pyiн бaFaлayды квздeйдi. Сонымен ^rap, шapyaшыльщ ^-ape^ir^ сaндьщ pвлi тaбиFи жaFдaйдa жэне aнтpопогeндiк эсep ету кeзiндe rçapaстыpылaтын yчaскeлepдiц су тецдеспк элемент^^ш^ aйыpмaшылыFымeн бaFaлaнaды. Эдютщ apтьщшылыFы жекелеген aFынды rçaлыптaстыpyшы фaк-тоpлapдыц взгepyiн eгжeй-тeгжeйлi есепке aлy, су жинay aлaбындaFы шapyaшыльщ iс-эpeкe1тepдiц физикглы^ мэнiн тушн^у жэне су пaйдaлaнy тypaлы жеткшкп экспepимeн1тiк мэлiмe1тep (су aлy, эpтYpлi экономикa сaлaлapы бойыншa суды пaйдaлaнy жэне т.б.) кeзiндe aнтpопогeндiк фaк-тоpдыц жеке-жеке pвлiн бaFдapлы бaFaлayFa мYмкiндiк бepeдi.

Apнaльщ су тецдестш эдюшщ нeгiзгi мaксaты оныц элемент^^т сaндьщ бaFaлay жэне жep бет мен жep aсты сyлapыныц взapa эpeкe1тeсyiмeн epeкшeлeнeтiн взен yчaскeлepiн ami^ray болып тaбылaды, бiparç ол взен apнaсындaFы жекелеген гидpобeкe1тepдe aнтpопогeндiк взгepiстep тypaлы дepeктep болFaн кезде жaсaлyы мYмкiн.

Kapaстыpылып отыpFaн aлaптыц ayмaFы Yшiн apнaльщ су тeндeстiк эдюшщ ^apara^m тец-дeyi твмeндeгiдeй:

W1 = Wж + ^V^a + Wi-ж - Wбyл. ± W1SÍ. ± AVoy , (1)

мyндa W1 - eсeптiк кезецдеп твмeнгi гидpобeкe1тeгi aFындыныц квлeмi, млн м3; ¥ж - жоFapыдa оpнaлaсrçaн yчaскeлepдeн eсeптiк кезецде тYсeтiн aFындыньщ квлeмi, млн м3; Wx.a - тaбиFи жэне шapyaшыльщ iс-эpeкe1тepдi eскepгeндeгi, eсeптiк кезецдеп нeгiзгi взен aprn^rna немесе су rçоймa-сынa келетш жaнaмa aFындap, млн м3; Wi-ш. - eсeптiк кeзeндeгi нeгiзгi взен мен су rçоймaлapыныц бeтiнe тYсeтiн жayын-шaшын мвлшepi, млн м3; Wбyл. - eсeптiк кезецдеп нeгiзгi взеннщ жэне нeгiзгi взенде оpнaлaсrçaн су нысaндapыныц бyлaнy шыFындapы, млн м3; WIU. - нeгiзгi взеннщ жep aсты сyлapымeн бaйлaнысы, млн м3; ±AVoy к. - нeгiзгi взенде оpнaлaсrçaн eсeптiк кeзeндeгi су rçоймaсын пaйдaлaнy немесе толтыpy, млн м3.

W1, ¥ж бaстaпrçы квп жылдьщ гидpологияльщ arçпapaт peтiндe rçapaстыpылaтын тyстaмaдaFы квп жылдьщ бa^ылaнFaн aFынды rçaтapы rçaбылдaнaды. взeндepдiц тaбиFи peжимiн aйтapльщтaй бyзaтын, rçaprçынды дaмыFaн шapyaшыльщ кызмет бap взен aлaптapындaFы aFынды квлемшщ мэ-нiнe тYзeтy eнгiзiлeдi, яFни aлaптaFы бaстaпrçы взен мен шapyaшыльщ эсep етпеген yrçсaс взeндeгi aFынды квлемшщ оpтaшa жылдьщ мэндepi apa^i^^ бaйлaныс тaбy жолымен aлынaды.

Учaскeдeгi тaбиFи жaFдaйдaFы W,.a жaнaмa aFынды квлeмi, нeгiзгi взeндeгi aтмосфepaльщ жayын-шaшынньщ, бyлaнy мен жep aсты суыныц взгepiсiн есепке aлa отыpып, взен aFындысыньщ твмeнгi жэне жоFapFы гидpобeкe1тepiнiц apaлыFындaFы оpтaшa квпжылдьщ aFынды квлемшщ aйыpмaсы peтiндe бaFaлaнaды. Учaскeдe шapyaшыльщ iс-эpeкeт болFaн кезде eсeптiк кезенде су rçоймaлapы квлемшщ взгepyi (erep бap болсa) rçосымшa eскepiлeдi. Оныц фоpмyлaсы кeлeсiдeй:

1ж,. = AW™ - W„. + Wбyл. ± Wïit ± AV^. . (2)

Aтмосфepaльщ жayын-шaшын мен бyлaнy мэндepi эp yчaскe Yшiн мeтeостaнция мэлiмeт-тepiнiц «Гeогpaфия институты» ЖШС эзipлeгeн жayын-шaшын мен бyлaнy rçaбaты кapтaлapыныц нeгiзiндe aлынFaн мэлiмe1тepгe ^татась peri^^ ялынды.

Квптеген взeндepдiц су теццеспгш жaсay кeзiндe жep aсты суымен кодекте^ WIU. тypaлы мэлiмe1тep вте мaцызды шaмaны rçypaйды, яFни оны ami^ray ол кYPдeлi пpоцeсс болып тaбылaды. Гидpогeологияльщ зep1тeyлepдi жэне бaсrça дa эдiстepдi тaлдaй отыpып [10, 15] бул жyмыстa взeндepдiц жep aсты сyлapымeн ^peOTe^ Yлeсiн бaFaлay гидpогpaфты тaлдay эдiсi aprçылы жYpгiзiлдi, бiparç бул эдiспeн взeндepдiц rçоpeктeнyiндe жep aсты aFындысыныц Yлeсiн бвлу та^ты мэлiмe1тepдi бepмeйдi, тек оныц Yлeсiн шaмaмeн квpсeтe aлaды.

Су rçоймaлapын пaйдaлaнy немесе толтыpy AV^. eсeптiк кезец Yшiн «Kaзгидpомeт» РМК-ныц су rçоймaлapдыц квлeмi тypaлы peсми дepeктepiн eсeптiк кeзeцнiц жыл сaнынa бвлу aprçылы eсeптeлiндi.

3eppTey нэтижeлeрi. 1970 жылдapдaн кeйiн жahaндьщ климaт1ыц гц^ологияльщ жYЙeгe эсе-piнeн бвлек взен aлaптapындa aнтpопогeндiк фaктоpлapдыц Yлeсi apтa тYCтi. 1ле взeнiнiц бойытан жобaльщ ^ya1тылыFы 28,1 км3 ^pa^rarn KaпшaFaй су rçоймaсы, Шелек взешнде - Yлкeн Aлмaты кaнaлы aprçылы 170 км ^шь^ть^^ оpнaлaсrçaн ШaмaлFaн взeнiнe су тaстayды rçaмтaмaсыз ететш

Бартогай су коймасы (320,0 млн м3), KYpTi су коймасы (115,0 млн м3) жэне 31,7 мьщ га аумактагы Акдала кYрiш алкабындагы суландыру жYЙесi салынган. Сондай-ак 1ле езеншен Кытай аумагында соцгы жылдары су алу каркыны артып келедi, оган себеп улттык экономиканы дамыту мен есш келе жаткан калалардыц халкын ауыз сумен камтамасыз ету, егш шаруашылык алкаптаптарыныц есуi жэне т.б экономика салалары Yшiн су пайдаланудыц жылдан жылга есуi.

1ле езеш бойынша антропогендiк факторды багалау арналык су тецдеспк эдiсi негiзiнде Yш негiзгi учаске Yшiн 1992-2015 жж. саналды:

1 учаске - КР мен КХР мемлекеттiк шекарасынан Капшагай СЭС 164 жогары орналаскан гидробекетке дешн;

2 учаске - Капшагай СЭС 164 жогары орналаскан гидробекеттен Капшагай СЭС 37 км темен орналаскан гидробекетке дейiн;

3 учаске - Капшагай СЭС 37 км темен орналаскан гидробекетттен Yшжарма ауылына дейiн;

1 учаске - 1ле езеншщ негiзгi агындысы КХР Ш¥АА аумагында калыптасады. 1ле езеншщ жогаргы агысында КХР Ш¥АА аумагында ирригация жэне энергетика кажеттiлiктерi Yшiн iрi гидротехникалык курылыстар салынуда. КХР аумагындагы 1ле езенi алабынан су алу келемi жыл сайын артып келед^ шекаралас гидробекетте антропогендiк эсердщ салдарынан агындыныц азаюы 2829 млн м3 курады, бул езеннщ гидрологиялык режимшщ езгеруiне айтарлыктай эсерiн тигiзедi. Казахстан аумагында 1ле езеншщ негiзгi арнасы бул учаскеде айтарлыктай антропогендiк езге-рiстерге ушырамайды. Бiрак бул учаскеде, келемi 3569 млн м3 курайтын жергiлiктi калыптасатын су ресурсы бар, 2-формула бойынша олар табиги жагдайда 1347 млн м3, антропогендiк жагдайда -1039 млн м3, ягни шаруашылык ю-эрекетпц салдарынан 308 млн м3 азайган, ал табиги ысырыптар 2222 млн м3 су курайды. Статистикалык деректер бойынша учаскеде кайтарымсыз су тутыну келемi 304 млн м3 оныц iшiнде туракты суармалауга - 92,8 %, ауыл шаруашылыгын сумен жаб-дыктау - 4,1%, коммуналдык-турмыстык жэне ендiрiстiк, тиiсiнше - 1,64 жэне 1,41 %. Жалпы, ар-налык су тецдестш жэне кайтарымсыз су тутыну эдю бойынша есептелген эрбiр учаске шегiндегi антропогендш эсердщ мэнi кестеде келтiрiлген.

Арналык су тецдеспк эд1с жэне кайтарымсыз су тутыну коэффициента пайдалану бойынша езен атындысыныц антропогендж ысырабы, млн м3

Учаскелер Арналык су тецдеспк эд1и Кайтарымсыз су тутыну

Барлыгы экономика салалары бойынша

коммуналдык-турмыстык енд1р1спк ауылш-к сумен камтамасыз ету туракты суармалау

1 308 304 5,00 4,29 12,6 282

2 668 670 71,6 28,2 8,74 561

3 71,2 75,1 1,07 1,28 3,14 69,6

1ле езеш алабы 1048 1049 77,7 33,8 24,5 913

2 учаске - осы учаскеде 1ле езеншщ арнасындагы непзп антропогендiк езгерiс негiзiнен Капшагай су коймасыныц жумыс iстеуiне байланысты, атап айтканда, су койманы жыл сайын толтыруга (90,8 млн м3), су бетшен булануга (1267 млн м3) жэне фильтрацияга (1265 млн м3) жумсалатын ысыраптар. Бул учаскенщ аумагында да 2721 млн м3 келемiнде жергiлiктi ресурстар калыптасады. Арнадагы езгерiстердi алып тастаганда, жогаргы жэне теменп тустамалардыц арасындагы жанама агынды табиги жагдайда 2198 млн м3, ал антропогендш езгерiске ушыраганнан кейiн - 1529 млн м3 курайды. Бул учаскедеп табиги ысыраптар 524 млн м3 курайды, ягни антро-погендш езгерiс 668 млн м3 курайды, ол непзшен Yлкен Алматы каналыныц ауданындагы суды тутынумен байланысты. Статистикалык деректерге сйкес, су ресурстарын непзп пайдалушы туракты суармалау (83,8%) болып табылады. Коммуналдык-турмыстык кажеттiлiктерге - 10,7 %, ендiрiстiк кажеттiлiктерге шамамен 4,21 %.

3 учаске - Капшагай су коймасыныц курылысына дешн бул учаске экологиялык жагдайы табиги туракты жагдайда болды. Осы аймакта Капшагай су коймасы салынбас бурын, жер асты

cyлapы eзeн тYбiнiц acтындa калып, нэтижeciндe eзeн cyлapыньщ фильтpaцияcы epкiн болып, оpтaшa eceппeн жылынa 410 млн м3 K¥paFa^ KaпшaFaй cy коймacы caлынFaннaн тешн, cондaй- aK, Aкдaлa cyapy aлaбы icкe коcылFaннaн бacтaп жep асты cyлapы дeцгeйi жоFapы кeтepiлy caлдapынaн eзeн cyыныц фильтpaцияcы aзaйып телге жeттi. Aкдaлa cyapy aлaбынa т^окты cyapмaлayFa (90%) бул yчacкeдeн eзeн apнacынaн 250 млн м3 cy тутынады. Cонымeн кaтap KYpтi e3emm4 aлaбындa оcы yчacкeдe 223 млн м3 кeлeмiндe жepгiлiктi pecypcтap кaлыптacaды, оныц iшiндe тaбиFи ыcы-parnap 147 млн м3, шapyaшылык ic-эpeкeт caлдapынaн - 71 млн м3 aзaЙFaн. Учacкeдe cyды пайда-ланудыц aйтapлыктaй кeлeмi тypaкты cyapмaлayFa (90%-дан acтaм) кeтce, кaлFaн шыFындap: ауыл шapyaшылыFын cyмeн жабдыктау - 4,19 %, e^^piCT^ кaжeттiлiктep - 1,70 %, коммуналдык -тypмыcтык кaжeттiлiктep - 1,43% кypaды.

Жалпы аетанда Iлe eзeнi алабыныц aнтpопогeндiк фaктоpлapдыц эcepiнeн азаюы б,0 км3 ку-paFaн, яFни тaбиFи (климаттык) aFындыдaн (21,4 км3) 28 % aзaЙFaн. Оныц iшiндe шapyaшылык ic-ape^rri бaFaлay бapыcындa ^XP ayмaFындaFы aнтpопогeндiк e3Fepic шeкapaлык гидpобeкeттiц мэлiмeтi бойынша - 2,8 км3, кaлFaн 3,2 км3 бiздiц eлiмiзгe тиeciлi (cypex).

км3

25

20 15 10 5 0

21,4

15,4

TAБИFИ (KПИMATTЬЩ) СУ БAKЫЛЛНFЛН СУ PЕCУPCTЛPЫ PЕCУPCTAPЫ

Aнтpопогeндiк фaктоpдыц caлдapынaн e3en aFындыcыныц азаюы

I ^азакстан ayмaFындa

i ^XP ayмaFындa

Iлe алабы eзeндepi cy pecypcтapыньщ aнтpоногeндiк фaктоpлapдьщ acepten eзгepici

Бiздiц ayмaFымыздaFы нeгiзгi aнтpопогeндiк acep KaпшaFaй cy коймacыныц жумыгс icтeyiмeн (инфильтpaция, булану жэнe т.б.) байланысты ыcыpaптap шaмaмeн 2,3 км3 к¥Paca, 1,05 км3 cyды apтYPлi экономика caлaлapы тутыютан. Сондай-ак 250 млн м3 Iлe eзeнiнiц apнacынaн Aкдaлa кYpiш алкабы пайдаланып отыф.

^орытынды. Бул зepттey кaзipгi кeздeгi aнтpопогeндiк жYктeмeлepдiц ecyi жaFдaйындa тpaнcшeкapaлык Iлe eзeнi алабыныц cy pecypcтapыныц жaFдaйын бaFaлayFa бaFыттaлFaн. Жалпы aлFaндa кpacтыpылFaн кeзeц бойынша Iлe алабы бойынша накты aFынды 15,4 км3 куpaFaн, яFни тaбиFи aFындымeн (климаттык) caлыcтыpFaндa aнтpопогeндiк фaктоpлapдыц эcepiнeн 28 % азай-Faн. Ocылaйшa, туpaкты даму Yшiн cyFa дeгeн y^imic пeн cуpaныcты peттey кaжeттiлiгi apтaтын-дыFы анык жэнe ^XP ayмaFынaн кeлeтiн cyFa Faнa eмec тeк ^P ayмaFындa кaлыптacaтын жepгiлiктi pecypcrapFa CYЙeнe отыpып, болашакта ауыл шapyaшылыFы жэнe eнepкэciп eнiмдepiнiц отандык eндipiciн кeцeйтy бapыcындa cy тaпшылыFын болдыфмау, нeмece олapды кыcкapтy болмaca cyды аз кaжeт eтeтiн бacкa да eндipicтepгe кeшy кaжeт. Сондай-ак, о№1 аймактыц экологиялык тypaкты жaй-кYЙiн ca^ay Yшiн Iлe eзeнi aтыpayы мeн Балкаш кeлiнiц тypaкты дeцгeйiн ca^ay мaкcaтындa накты шapaлapдaн тypaтын ic-кимылдap кeшeнiн эзipлey кepeк.

ЭДЕБИЕТ

[1] Aбишeв И.Л., Meдey A.P., Maльковcкий И.M., Tолeyбaeвa Л.С. Водным pecypcH Kaзaxcтaнa и их иcнользовaниe // Водным pecypcH Цeнтpaльной Лзии и их иcпользовaниe: Majep. мeждyнap. науч^^ах'!'. конф., ноcвящeнной нод-вeдeнию итогов объявлeнного ООН дecятилeтия «Вода для жизни». - Amara, 201б. - Кн. 1. - С. 9-18.

[2] Булавко A.r., PeBepa О.З., Лалыкин Н.В. Teндeнции aшpопогeнныx измeнeний pecypcов новepxноcтныx вод Бeлоpyccии, У^аины и Mолдaвии // Cбоpник paбот но гидpологии. - 1982. - № 17. - С. 33-43.

[3] Гальперин Р.И., Молдахметов М.М. Проблема оценки водных ресурсов // Актуальные проблемы геосистем аридных территорий. - Алматы: КазНУ, 2003. - С. 41-46.

[4] Гальперин Р.И., Достай Ж.Д. Вопросы совершенствования гидрологических расчетов и прогнозов для управления водными ресурсами // Матер. межд. науч.-практ. конф. «Географические проблемы устойчивого развития: Теория и практика, посв. 70-летию Института географии». - Алматы, 2008. - С. 214-225.

[5] Глушков В.Г. Вопросы теории и методы гидрологических исследований. - М.: Изд-во АН СССР, 1961. - 416 с.

[6] Достай Ж.Д. Научные и прикладные основы управления гидроэкологическим состоянием бассейна оз. Балхаш: Дис. ... д. геогр. н. - Алматы, 1999. - 305 с.

[7] Достай Ж.Д. Управление гидроэкосистемой бассейна оз. Балкаш. - Алматы, 2009. - 236 с.

[8] Достай Ж.Д., Гальперин Р.И., Давлетгалиев С.К., Алимкулов С.К. Природные воды Казахстана: ресурсы, режим, качество и прогноз // Вопросы географии и экологии. - 2012. - № 4. - С. 18-24.

[9] Евстигнеев В. М. Речной сток и гидрологические расчеты. - М.: Изд-во МГУ, 1990. - 304 с.

[10] Куделин Б.И. Принципы региональной оценки естественных ресурсов подземных вод. - М.: Изд. МГУ, 1960. -

344 с.

[11] Медеу А.Р., Мальковский И.М., Толеубаева Л.С., Алимкулов С.К. Водная безопасность Республики Казахстан: Проблемы устойчивого водообеспечения. - Алматы: Институт география, 2015. - 582 с.

[12] Методика расчета водохозяйственных балансов. - М.: Министерство природных ресурсов Российской Федерации, 2007. - 54 с.

[13] Отчет о деятельности БАБИ за 2014 год. Балхаш-Алакольская бассейновая инспекция по регулированию использования и охраны водных ресурсов. - Алматы, 2015. - 341 с.

[14] Подземные воды Казахстана. Ресурсы, использование и проблемы охраны. - Алматы: Гылым, 1999. - 284 с.

[15] Попов О. В. Методы изучения и расчета подземного питания рек // Труды ГГИ. - Л.: Гидрометеоиздат, 1964. -Вып. 114. - С. 5-86.

[16] Ресурсы поверхностных вод СССР. Бассейн оз. Балхаш. Основные гидрологические характеристики. Центральный и Южный Казахстан. - Л.: Гидрометеоиздат, 1977. - Т. 13, вып. 2. - 316 с.

[17] Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и Южный Казахстан. Бассейн озера Балхаш. - Л.: Гидрометеоиздат, 1970. - Т. 13, вып. 2. - 646 с.

[18] Схема комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Иле на территории Республики Казахстан. - Кн. 3. Использование водных ресурсов и водохозяйственные балансы. - Алматы: ПК «Институт Казгипро-водхоз», 2011. - 255 с.

[19] Шикломанов И.А., Георгиевский Б.Ю. Влияние антропогенных факторов на сток рек бывшего СССР // Географические направления в гидрологии. - М., 1995. - С. 96-107.

[20] Шикломанов И.А. Антропогенные изменения водности рек. - Л.: Гидрометеоиздат, 1974. - 638 с.

[21] Шикломанов И.А. Влияние хозяйственной деятельности на речной сток. - Л.: Гидрометеоиздат, 1989. - 335 с.

[22] Shiklomanov I.A. Water resources as a challenge of the twenty-first century. Tenth IMO Lecture. World Meteorological Organization, WMO-No. 959. - 2003. - 146 р.

REFERENCES

[1] Abishev I.A., Medeu A.R., Malkovsky I.M., Toleubaeva L.S. Water resources of Kazakhstan and their use // Water resources of Central Asia and their use: Materials of the international. scientific-practical Conf., dedicated to summing up the results of the UN-announced decade "Water for Life". Almaty, 2016. Book 1. P. 9-18 (in Russ.).

[2] Bulavko A.G., Revera O.Z., Lalykin N.V. Trends in anthropogenic changes in surface water resources in Belarus, Ukraine and Moldova // Collection of works on hydrology. 1982. N 17. P. 33-43 (in Russ.).

[3] Galperin R.I., Moldakhmetov M.M. The problem of assessing water resources // Actual problems of geosystems in arid territories. Almaty: KazNU, 2003. P. 41-46 (in Russ.).

[4] Galperin R.I., Dostay Zh.D. Issues of improving hydrological calculations and forecasts for water resources management // Mater. int. scientific-practical conf. "Geographic problems of sustainable development: Theory and practice dedicated. To the 70th anniversary of the Institute of Geography". Almaty, 2008. P. 214-225 (in Russ.).

[5] Glushkov V.G. Questions of theory and methods of hydrological research. M.: Publishing house of the Academy of Sciences of the USSR, 1961. 416 p. (in Russ.).

[6] Dostay Zh.D. Scientific and applied foundations of management of the hydroecological state of the basin of Lake Balkhash: Dis. ... Doctor of Geographical Sciences. Almaty, 1999. 305 p. (in Russ.).

[7] Dostay Zh.D. Management of the hydroecosystem of the Lake. Balkash. Almaty, 2009. 236 p. (in Russ.).

[8] Dostay Zh.D., Galperin R.I., Davletgaliev S.K., Alimkulov S.K. Natural waters of Kazakhstan: resources, regime, quality and forecast // Questions of geography and ecology. 2012. N 4. P. 18-24 (in Russ.).

[9] Evstigneev V.M. River runoff and hydrological calculations. M.: Publishing house of Moscow State University, 1990. 304 p. (in Russ.).

[10] Kudelin B.I. Principles of regional assessment of natural groundwater resources. M.: Ed. Moscow State University, 1960. 344 p. (in Russ.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

[11] Medeu A.R., Malkovsky I.M., Toleubaeva L.S., Alimkulov S.K. Water security of the Republic of Kazakhstan: Problems of sustainable water supply. Almaty: Institute of Geography, 2015. 582 p. (in Russ.).

[12] Methodology for calculating water balances. M.: Ministry of Natural Resources of the Russian Federation, 2007. 54 p. (in Russ.).

[13] Report on the activities of BABI for 2014. Balkhash-Alakol Basin Inspection for the Regulation of the Use and Protection of Water Resources. Almaty, 2015. 341 p. (in Russ.).

[14] Underground waters of Kazakhstan. Resources, use and security issues. Almaty: Gylym, 1999. 284 p. (in Russ.).

[15] Popov O.V. Methods of study and calculation of underground water supply of rivers // Proceedings of the SHI. L.: Gidrometeoizdat, 1964. - Issue. 114.- P. 5-86.

[16] USSR surface water resources. Lake basin Balkhash. Basic hydrological characteristics. Central and South Kazakhstan. L.: Gidrometeoizdat, 1977. Vol. 13, issue 2. 316 p. (in Russ.).

[17] USSR surface water resources. Central and South Kazakhstan. Lake Balkhash basin. L.: Gidrometeoizdat, 1970. Vol. 13, issue 2. 646 p. (in Russ.).

[18] Scheme of the integrated use and protection of water resources of the river. Ile in the territory of the Republic of Kazakhstan. Book 3. Use of water resources and water balances. Almaty: PK «Kazgiprovodkhoz Institute», 2011. 255 p. (in Russ.).

[19] Shiklomanov I.A., Georgievskiy B. Yu. Influence of anthropogenic factors on the river flow of the former USSR // Geographic directions in hydrology. M., 1995. P. 96-107 (in Russ.).

[20] Shiklomanov I.A. Anthropogenic changes in the water content of rivers. L.: Gidrometeoizdat, 1974. 638 p. (in Russ.).

[21] Shiklomanov I.A. Influence of economic activity on river runoff. L.: Gidrometeoizdat, 1989. 335 p. (in Russ.).

[22] Shiklomanov I.A. Water resources as a challenge of the twenty-first century. Tenth IMO Lecture. World Meteorological Organization, WMO-No. 959. 2003. 146 p.

С. К. Алимкулов1, Г. Исакан2, Э. К. Талипова3

1 К.г.н., заместитель председателя правления (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)

2 Младший научный сотрудник лаборатории водных ресурсов (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)

3 Докторант PhD кафедры метеорологии и гидрологии (КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан), младший научный сотрудник лаборатории водных ресурсов (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)

ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ АНТРОПОГЕННЫХ ФАКТОРОВ НА РЕЧНОЙ СТОК БАССЕЙНА РЕКИ ИЛЕ

Аннотация. Рассматривается современное изменение ресурсов речного стока бассейна р. Иле с учетом антропогенных влияний. Для оценки влияния хозяйственной деятельности на речной сток были использо -ваны метод руслового водного баланса и коэффициент безвозвратного водопотребления статистических данных водозабора. Согласно результатам исследования общие водные ресурсы реки Иле уменьшились на 28% (6,0 км3) от климатического значения (21,4 км3), в том числе на территории Казахстана - на 3,2 км3, в Китайской Народной Республике - на 2,8 км3.

Ключевые слова: антропогенный фактор, метод руслового баланса, коэффициент безвозвратного водо-потребления, речной сток.

S. K. Alimkulov1, G. Isakan2, E. K. Talipova3

1 Candidate of geographical sciences, Deputy Chairman of the Management Board (JSC "Institute of geography and water safety", Almaty, Kazakhstan)

2 Junior Researcher, Department of water Resources (JSC "Institute of geography and water safety", Almaty, Kazakhstan) 3 PhD student of the Department of meteorology and hydrology (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan), Junior Researcher, Department of water Resources (JSC "Institute of geography and water Safety", Almaty, Kazakhstan)

ASSESSMENT OF THE IMPACT OF ANTHROPOGENIC FACTORS TO THE RUNOFF OF ILE RIVER BASIN

Abstract. The article considers the of resources of river runoff of Ile river basin, taking into account anthropogenic influences. For the assessment of economy activity to the river runoff there was used the method of river channel water balance and coefficient of irretrievable water consumption of statistical water intake data. According to the results of the study, the total water resources of the Не River decreased by 28% (6,0 km3) from the climatic value (21,4 km3), including changes in the territory of Kazakhstan by 3,2 km3, in the People's Republic of China by 2,8 km3.

Keywords: anthropogenic factor, method of river channel water balance, coefficient of irretrievable water consumption, river runoff.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.