Ijtihad as a source of formation of law schools in Islam Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

12 00 00 ХУКУКШИНОСЙ 12 00 00 ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ 12 00 00 LAW SCIENCES

12 00 01 ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА; ИСТОРИЯ

УЧЕНИЙ О ПРАВЕ И ГОСУДАРСТВЕ 12 00 01 THEORY AND HISTORY OF STATE AND LAW; HISTORY OF TENETS RELATED TO STATE AND LAW

УДК 34(09) ББК 67.3(2Т)

ИЧ,ТИХ,ОДХАМЧУН Обидов Дилшод Солицонович, докторанти САРЧАШМАИ ТАШАККУЛИ кафедраи назария ва таърихи давлат ва уукуки МАКТАБХОИХ,УЦУЦИДАР Институти уукукшиносии Донишгоуи Русиягии ИСЛОМ Дустии Халкуо (Русия, Москва)

ИДЖТИХАД Одибов Дилшод Солиджанович, докторант

КАК ИСТОЧНИК кафедры теории и истории государства и права

ФОРМИРОВАНИЯ ПРАВОВЫХ Юридического института РУДН (Россия,

ШКОЛ В ИСЛАМЕ Москва)

IJTIHAD AS A SOURCE OF Obidov Dilshod Solijonovich, Doctoral student of FORMATION OF LAW SCHOOLS the department "Theory of Law and State" under the

IN ISLAM Law Institute of the Russian University of Peoples' Friendship (Russian Federation, Moscow) E-MAIL: ODS-1976@mail.ru

Калидвожа^о: Ицтиуод, Кууръон, Суннат, Паёмбар, сауоба, тобеин, муцтауид, мактабуои уукуки, мактаби аули раъй, мактаби аули уадис

Дар макола мафуум, моуият ва ауамияти ицтиуод уамчун сарчашмаи ратсионалии уукуки исломи аз нигоуи накши он дар пайдоишу инкишофи мактабуои уукукии исломи -мазуабуо мавриди тадкик карор дода шудааст. Дар ин самт, аз нигоуи конуниятуои назарияи муосири тауаввули уукук ба масъалаи сабаб ва омилуои пайдоиши ицтиуод, мавкеи он дар таъмини пуёии уукуки исломи, хусусиятуои таъсири он ба цараёни пайдоиши мактабуои уукуки, моуияти адлияви доштани аслуои бавуцудоии ицтиуод, ба худи ицтиуод хос будани динамика, мафуум, намудуо ва таъиноти ицтиуод, субъектони дорои уукуки ицтиуод бо шартуо ва хислатуои ба онуо хос, падидауои буурони дар ицтиуод ва таъсири онуо ба инкишофи минбаъдаи мактабуои уукуки ва

умуман ба даврауои ташаккулу рушди ицтиуод равшани андохта шудааст.

Ключевые слова: иджтихад, Коран, Сунна, табиун, муджтахид, правовые школы, школа ахль ар-раъй, школа ахль аль-хадис

Предпринята попытка исследовать понятие, сущность и значение иджтихада как рационального источника исламского права с точки зрения его роли в возникновении и развитии исламских школ права - мазхабов. В этом направлении, сквозь призму закономерностей современной теории генезиса права, раскрыты вопросы, связанные с причинами и факторами возникновения иджтихада, его местом в обеспечении динамизма исламского права, особенностями влияния иджтихада на процесс генезиса правовых школ. Определена правосудная сущность основ возникновения иджтихада, осмыслены характерные для иджтихада изворотливость и динамизм; понятие, виды и назначение иджтихада, субъекты, обладающие правом на иджтихад, с присущими им условиями и характерными особенностями. Раскрыты кризисные явления в иджтихаде и их влияние на последующее развитие правовых школ и в целом периоды формирования и развития иджтихада.

Keywords: Ijtihad, the Koran, the Sunnah, tabiun, mujtahid, justice, law schools, the school of

ahl al-raj, the school of ahl al-hadith

The author made an endeavor to explore such items of Ijtihad as concept, essence and significance considering it as a rational source of Islamic law from the point of view of its role in upspringing and development of Islamic law schools, so called mazhabs. The issues related to reasons and factors of Ijtihad rise, its place in ensuring a dynamism of Islamic law, peculiarities of its influence over the process of law school genesis are disclosed through the prism of regularities of the modern theory referring to law schools. The author determines a judicial essence of the grounds which caused the apparition of Ijtihad, deviousness and dynamism inherent in Ijtihad are comprehended; such issues are canvassed as concept, types and predestination of Ijtihad, subjects possessing right for the former with their provisions and characteristic features. Crisis phenomena and their affect upon a subsequent evolution of law school are revealed, here refer the periods of formation and development of Ijtihad as well.

Дар замони муосир омузишу тадкики низомхои хукукии гузаштаи таърихии халк ахамияти мухимро дар самти мустахкам намудани пояи фархангй-маънавии рушди давлатдории демокративу хукукй дар шакли модели давлатдории сохибихтиёри миллй сохиб мебошад. Умуман, хукук ва тамоми чанбахои хос ба он, ки имруз олимон онхоро тачдиди назар менамоянд, дар инкишофи афкори чомеа, ташаккули тамаддуни давлатдории муосир накши муассири мусбатро ичро хоханд кард. Бинобар ин, дар диди мухаккикони муосир яке аз масъалахои мухими ин самтро генезиси хукук ташкил медихад. Тибки назарияи навин хукук якчоя бо пайдоиши чамъият арзи хастй кардааст ва он чое, ки чамъият хаст, албатта, он чо хукук низ хаст. Хукук дар шакли нахустини бостонии худ чудонопазир аз дигар меъёрхои ичтимой (меъёрхои урфй, ахлокй, динй) буда, якчоя бо онхо ба вучуд омада, амал мекард. Чи тавре ки Н.М. Коркунов кайд мекунад, дар огоз хукук, ахлок, дин, одоб -хамаи онхо ба хам омехта карда мешаванд [10, с.30]. Ба ин ишора карда

Б.С.Шллютин Ba И.В. Кисел ибpоз метамоянд, ки дap acл дap ^мъияти тодaвлaтй гyногyншaклии меъёpдо мaвчyд 6уд, ки ондо aз дамдигар модиятан дам аз руи пайдоиш, дам аз руи функсия, дам аз руи механизми амал фарк мекарданд [20, с.9].

Аз дигap чониб, дукук дaмчyн пaдидaи бенaзиp Ba хиpки фapдaнг Ba тaмaддyни инсонй дap дaвоми мyддaти тулонй тaвaccyти моделдо Ba шaклдои хоси фapдaнгивy мaънaвй вa ичтимой тaшaккyл ёфтaacт. Дap генезиси дукук, arap, aз як чониб, меъёpдои ичтимоии aз он чудонотаз^ нaкши мyaйян доштa бошaнд, aз дигap чониб, ин paвaнд бо тaъcиpи capчaшмaдои paтcионaлии эчоди дукук aлокaмaндии бештapе доpaд. Дap ин чо чун мисол бa paвaнди генезиси дукуки исломй нaзap кapдaн мумкин acт, ки дap пaйдоиш вa тaшaккyли он меъёpдои динй вa ичтидод дaмчyн capчaшмaи paтcионaлии дукук дap ислом мaвкеи мyaccиpеpо содиб мебошaнд. Бояд дap нaзap дошт, ки тaшaккyли дукук тaвaccyти apзишдо, пpинcипдо вa меъёpдои динй яке aз дaвpaдои кaдимтapини шaклгиpии мaънaвй-зеднии дyкyкpо тaшкил додa, чунин хусусияти кyднaпapacтй дap дукук, aлокaмaндй вa пaйвacти зиччи он бо меъёpдои динй вa дигap меъёpдои ичтимой дap дaвpaдои минбaъдa бокй мемонaд.

Низоми дукуки исломй инъикоcгapи чунин мaзмyни дукук мебошaд. Бешaк, дap огози тайдоиши ислом хусусияти бо дигap меъёpдои ичтимой пaйвacтaгии зич доштaни низоми дукукии он хеле paвшaн бaён мегapдид. Бо инкишофи минбaъдaи дукуки исломй зимни тapдpезй гapдидaни capчaшмaдои paтcионaлии он, хycycaн, ичтидод вa тaдти тaъcиpи ондо бa вучуд омaдaни мaктaбдои дукукй - мaздaбдо1 тaбиaти бо меъёpдои ичтимой aлокaмaндии зич доштaни дукуки исломй тaдpичaн тaгйиp меёбaд. Минбaъд бо вacеъ шyдaни дудуди дaвлaти мусулмонии apaбдо -Хилофaти Аpaб вa дap дaмин зaминa пaйдо шyдaни теъдоди зиёди мyноcибaтдои нaв бa тав дap чaмъият, тaъcиpи мyтaкобилaи фapдaнгy оиндои хaлкиятy миллaтдои гуногун дap дохили ин импеpияи пaдновap, тaшaккyли конyнгyзоpии дaвлaтй ниёзи бештap бapои коpкapд вa мaънидоди paтcионaлии capчaшмaдои клaccикии дукуки исломй - ^ypъон вa Сyннaт пaйдо гapдидa, дap дaмин зaминa capчaшмaдои paтcионaлии дукук дap ислом, хycycaн ичтидод, ичмоъ, киёс вa paъй aдaмияти мудими нaзapиявй вa aмaлиpо кacб метамоянд.

Хусусиятдои дap боло зикpгapдидa бa он ишоpa менaмоянд, ки бо инкишофи тай дap пaйи дaвлaти пaдновapи Хилофaти Аpaб ниёз бa дукук, тaнзими софи дукукй дap ЧOмеaи мусулмонй бyзypг мегapдaд. Чуноне ки М.К. Сигaлов кaйд метамояд, дукук дaмчyн aъчyбaи ичтимоиву фapдaнгй дap ислом дap aдди acpдои миёнa нaзap бa фapдaнги aвpyпой бо aдaмиятнокй вa мaвкеи худ дap дaёти одaмон нaкши мyдимpо ичpо мекapд [15, с.15б].

Лозим бa ёдовapиcт, ки дap aдди aввaли ислом вaкте Пaёмбap дap дaёт бyдaнд, тaмоми мacоили бa вyчyдомaдapо худи Пaёмбap тaвaccyти меъёpдои мaвчyдaи ^ypъон, оятдои нaви нозилшyдa вa дap acоcи донишу мaлaкa вa тaчpибaи пaёмбapй вa довapии худ дaллy фacл менaмyдaнд. Мaвчyдияти субъекти acоcии дукукэчодкунй дap шaхcияти Пaёмбap дap aдди клaccикй бapои paфъи дyшвоpидо зимни aмaлигapдонии дукук aз чониби фaкедон вa козиён кифоят мекapд. Аммо чунин гyфтaдо мaънои онpо нaдоpaд, ки дap ин дaвpa capчaшмaдои paтcионaлии дукук

1Мaздaб (apaби - <фод», чaмъaш «мaзодиб») - дap cодaи фикди исломи бa мaънои мaктaби динй- дукукй фaдмидa мешaвaд.

MaB^yg HaSygaHg. Hh ^o cyxaH, nem a3 x,aMa, gap Sopau H^THx,og MepaBag, kh oh, a^SaTTa, gap hh30mh capnamMax,0H raoBarH Ba paTCHOHa^HH x,yKyKH hc^omh MaBKeu aBa^HHpo x,aHy3 a3 ofo3h naHgoumu hotom umroj MeKapg.

A3 3aMOHH naHgoumu hchomh K^accuKH H^THx,og Sa CH^ara ycy^y capnamMau paTCHOHa^HH hcthhSoth Metepu HaBH x,yKyKH Sa caMTH ko3hx,o HHrapoHHga myga Syg. ^tHe, 3apypaTH H^THx,og a3 aMamau $ato.maTH gogpacuu ko3hx,o SapMeoMag. HyHHH Ha3ap Sa H^THx,og x,aMnyH capnamMau 3apypH SeBOCHTa gap KjptOH Ba ax,ogHCH HaSaBH HHtHKOc e$TaacT.[9, c.101, 105, 109, 262, 266, 598; 1, xaguc №3582, c.434]

H^THx,og gap Ma3MyHH ^yraBH a3 pemau apaSuu «^ax,aga» rupu^Ta myga, Sa MatHOH catro Kymum KapgaH Meoag Ba gap Ma3MyHH mapuaTHH xyg nyH Kymumu 030g0Hau My^Ta^ugu hchomh Sapou gape^TH Metepx,0H ^03HMa a3 MaTHH capnamMax,0H kmcchkhh ^yKyKH HCHOMH - K^yptOH Ba CyHHaT $ax,MHga MemaBag. ThSkh Ha3apu xygu o^hmohh hchomh, H^TH^og ^ygo HaMygaHH BaKT Ba catro Kymum Sapou SapoBapgaHH xy.rocax,0H ^yKyKH gap acocH ga^e^^OH gap KjptOH Ba ax,ogHCH HaSaBH ^oh gomTa MeSomag [12, c.285]. Ba aKHgau P.fflap^, H^THx,og hh Taxuau э^оgнн Metepx,0H HaB acT [21, c.23]. Ammo ^.P. CroKHAKHeH nyHHH MemyMopag, kh cySteKTH cox,uSx,yKyK Sa H^THx,og - My^Taxug 3hmhh H^THx,ogu xem Metepu HaBH pa^Toppo Tax,ua HaKapga, Sa^KH ohpo, kh a3a^aH gap mapuaT ^oh gopag, ^ycTy^y, paBmaH Ba gape^T MeHaMoag [16, c.8]. flap Ha3apuau H^THx,og, mo ^OHuSgopu $HKpu P. fflap^ Syga, a3 oh SapMeoeM, kh gap x,ap cypaT MyBO^HKH MaKcag, npHHCHnx,0 Ba Ta^aSoTH KjptOH Ba CyHHaT aMa^ Kapga, My^Taxug 3hmhh H^THx,ogu xem Metepu HaBpo MyKappap MeKyHag, kh oh 30x,upaH to hh BaKT gap SaHHH MyKappapoTH mapuaT MaB^yg HaSyga, Sapou nyppa KapgaHH hokhchh naHgomyga Tax,ua Merapgag.

Ta^aSoT HucSaT Sa My^Taxug - cySteKTH KOMmxyKyKH H^THx,og gap 3aM0HH naeMSap Ba xy^a^OH pomuguH maKj Ba Ma3MyHH HH30MH0Kmygap0 gopo Harapguga Syg. ^tHe KopKapgu goKTpuHa^HH hh30mh KaBOugu MapSyT Sa H^THx,og ^0^0 MaB^yg HaSyg.

flap ax,gu naeMSap H^rax,og nyH capnamMau x,yKyK, SemySx,a, HCTH^oga Merapgug Ba xygu naeMSap ko3hx,oh Mamxypu xygpo Sapou HCTH^ogau gypycT Ba capuBaKTH a3 H^TH^og Tat^HM MegogaHg. A3 ^yM^a, gapcu H^rax,ogpo a3 naeMSap cax,oSaroHH $aKex, Ba ko3hx,oh Mamx,yp - YMap hSh a^-XaTToS, A^H hShh ASy To^hS, Myt03 hShh ^aSa^, ASgymox, hShh Mactyg Ba gurapoH rupu^TaaHg. Bo Tat^HMH H^THx,og naeMSap SemTap oh $aKex, Ba ko3hx,oh xygpo $apo rupu^Ta SygaHg, kh ohx,o Sapou Tat^HMH himh ^yKyKH Mycy^MOHH - $hkx, Ba TaTSuKH gogpacH - Ka30 Sa H0x,uax,0H gypgacTH MaM^aKaT ^upucToga MemygaHg. Maca^aH, So hh MaKcag Sa gapcu H^THx,ogu naeMSap SemTap bo^h Ba ko3hx,oh ^MaH - A^H hShh ASyTO^uS Ba My03 hShh ^aSa^ $apo rupu^Ta myga SygaHg. H^OBa Sap hh, naeMSap ^ato^uaTH H^TH^ogHH nyHHH cax,oSax,ou xempo MaBpugu Ha30paT Kapop MegogaHg. A3 ^yM^a, oug Sa ^ato^uaTH Ha30paTHH naeMSap gap hh caMT mhco^^oh 3uegu gogpacuu A^H hShh ASyTO^uS ryBO^H Megu^aHg, kh y aBBa^HH MapoTuSa ^aMnyH ko3hh ^aBOH gap Tatpuxu hc^om Sa H0x,uax,0H gypgacTH a3 Huro^H этннкн MypaKKaSu ^MaH a3 ^ohhSh naeMSap ^upucToga MemaBag. naeMSap xycycaH Sa HaTH^ax,0H gogpacuu A^H gap Ka3uau MapSyT Sa MyaHaH HaMygaHH Taa^^yKH HacaSuH $ap3aHgu gap SaTHH 3aHH a3 ^ohhSh rypy^H MapgoH MaBpugu Ta^0By3 Kapop rupu^Ta Sa^OH Sa^aHg goga SygaHg [2, c.91].

^03hm Sa egoBapucT, kh gap a^gu xem xygu naeMSap hh3 So ^ato^uaTH H^TH^og

машгул гардида, ба ин кор асдоби худро ташвик менамуданд. Хусусияти фаъолияти ичтидодии Паёмбар пеш аз дама бо он маънидод мегардид, ки зимни ичтидод вакте меъёри зарурй дар ^уръон мавчуд набуд ва нузули оятдои нави куръонй вокеъ намешуд, Паёмбар аввал бо асдоби машдури хеш дар фикд ва казо машварат мекарданд ва тандо баъди он ба кори ичтидод мепардохтанд. Намунаи ичтидоди Паёмбар, масалан, дукм нисбати асирони ба даст афтода дар чанги Бадр, ки соли 2-уми дичрй ба амал омадааст, мебошад, ки мувофики он ондо бар ивази харида гирифтан озод карда мешаванд. Х,амчунин намунаи мисоли ичтидоди Паёмбар кушиши далли казияи зане бо номи Х,алола аст, ки у назди Паёмбар бо шикоят аз болои шавдари хеш Авс ибни Сомид омада, издор дошт, ки шавдараш уро ба модари хеш монанд карда, талоки зидор1 намудааст. Аммо дар асл чунин нест [19, с.209].

Ба акидаи бархе аз мудаккикон, ичтидоддои Паёмбар аз руи модият ва табиати дукукии худ ба сифати сарчашмаи мустакили дукук дар адди аввали ислом баромад намекарданд, зеро конунй ва дак будани ондо тандо баъди аз чониби вадйдои илодй тасдик ёфтанашон муайян мегардид [17, с.75]. Ба назари мо чунин андеша бо назардошти он ки ^уръон сарчашмаи аввалиндарачаи дукуки исломй буда, бояд ба он тамоми дигар сарчашмадо мувофикат намоянд, кабулпазир аст. Аммо агар ба ичтидоди Паёмбар дамчун сарчашмаи ратсионалии дукук дар ислом назар афканем, равшан аст, ки он сарчашмаи мустакили ратсионалй аз нигоди методологияи тардрезй, таълими фикд ва амалияи додрасй мебошад. Яъне коидадои ичтидоде, ки Паёмбар тибки ондо амал менамуданд, барои асдобу тобеин ва наслдои минбаъдаи чамъияти мусулмонй ба сифати усулу дастуруламали тардрезии ичтидод ва дигар сарчашмадои ратсионалй зимни далли казиядои мураккаби пайдошуда хизмат менамоянд.

Ичтидод, бешак, ба сифати сарчашмаи ратсионалии дарачаи якум дар давраи Паёмбар ва садобадо дам дар назария ва дам дар амалияи дукуки исломй мавкеи мудимро содиб мешавад. Аммо дар ин давра бештар татбики амалй ва казуалии ичтидод ба род монда шуда, коркарди назариявии он тандо дар адди тобеин ва хусусан замони ба вучуд омадани маздабдои фикдй - мактабдои дукукии исломй сурат мегирад.

Ба дамин тарз, замони Паёмбар дамчун сарогози пайдоиши ичтидод баромад карда, дар он аввалин коидадои мудими принсипиалй дар ин самт мукаррар мегарданд, ки ондо чунин буданд: 1) ичтидод тандо дар долате мавриди амал карор дода мешавад, ки агар чавоби далли масъалаи пайдошуда дар Куръон ва амалияи Паёмбар чой надошта бошад; 2) дар дама долат бояд алокамандии ичтидод бо принсипдои сарчашмадои классикй - Куръон ва Суннат чой дошта бошад; 3) шарти огози ичтидод бояд машварати пешакй бо факедон ва козидои номдор бошад.

Дар замони Паёмбар пайдоиш ва ташаккули ичтидод, албатта, бо якчанд сабабу омилдои ичтимоиву иктисодй, этникй ва меъёрй алокамандй доштанд. Дар чй бештар ба вучуд омадани чунин омилдо аз давраи дичрати Паёмбар дар соли 622 бо асдоби хеш ба шадри Ясриб огоз меёбад. Зеро агар Макка аз нигоди сохтори ичтимоиву

!Зидор - намуди талокест, ки аз ахди тоисломии арабдо боки монда, модияти он дар монанд кардани зан аз чониби шавдар ба модар ва ё ходари худ дида мешуд. Талоки зидор дануз то нозил гардидани оятдои аввалини сураи «Мучодала» - и ^уръон дар амалия мавриди истифода карор дошт.

этннкH co$ maxpu apaSxo Somag, gap ^cpuS (MagHHa) xaMpox So apaSxo xaMHyHHH axyguxo Ba HacpoHHxo 3HHgar0HH gomTaHg. A^SaTTa, BH^aruxou yp$y ogaT, xaeTH MaumHBy MagaHH Ba $apK gap HHKHmo^H HKTucoguBy HCTexco.™ gap MyHOCuSaTxou SaHHH MapgyMH gueHaTxou ryHoryH MypaKKaSH Ba gymBopuxopo Sa By^yg MeoBapg, kh gap Ma^Myt ohxo 3apypaTH TamaKKy^ Ba TaTSuKH capnamMaxou paTCHOHa^HH xyKyK, a3 ^yM^a, H^TH^ogpo TaK030 MeKapgaHg.

A3 gurap ^ohhS, Soag gap Ha3ap gomT, kh gap axgu xaeTH naeMSap H^raxog xaMHyH capnamMau paTCHOHa^uu xyKyK Sa reHe3HCH hh e oh Ma3xaS OBapga HaMepacoHag. BuHoSap hh, uggaoH Sat3e oihmoh, kh rye xygu naeMSap gap hh gaBpa Sa Ma3x,aSu xyg acoc ry30mTa SygaHg, TaxMHHe Sem HecT. Maca^aH, B.B. Bo^roBa gap oh $HKp acT, kh gap axgu TamaKKy^H xyKyKH hc^omh acocxou oh gap H^raxogxou naeMSap Ba H^rax,0gx,0H caxoSaxo maK^rupH HaMyga, TaHxo aK MaKTaSu xyKyKH - atHe MaKTaSu xygu naeMSap MaB^yg Syg [4]. Hh ^o Soag ry^T, kh Tat^HMH $hkx a3 ^ohhSh naeMSap Ha Sa CH^aTH poxSapu Ma3xaSu a3 goupau ^aMoaTH Mycy^MOHH caS3uga pacuga, Sa^KH xaMHyH acocry3opu gHH, gaB^aT Ba hh30mh xyKyK gap hc^om ^axMHga MemaBag. ^tHe, MaKTaSu xyKyKHH naeMSap TaMOMH Tat^HMOTH hchomh K^accuKupo gap ^ogau uSogaT Ba My0MH^0T ^aporup Syga, MoxuaTH ac^HH Tat^HMOTH ^hkxhh ^yptOHpo TamKHj Meguxag. TaBaccyTH HCTH^ogau u^raxog naeMSap, nem a3 xaMa, acxoSu xygpo Sapou So hh ycy^ TaH3HM HaMygaHH Macourn gymBopy MypaKKaSu xyKyKHH HaB naHgomyga 0M0ga MeHaMygaHg. flap xaMHH 3aMHHa, gap agaSueTH hjmhh hc^omh KaHg Kapga MemaBag, kh naeMSap Sa acxoSu xyg ycy^xou KOHyro^ogKyHupo gap aMa^ua Tat^HM MegogaHg Ba ohxo Ta^TH nyHHH Tat^HMOT a^^aKaH MegoHHCTaHg, kh gap x,0^aTH naHgo mygaHH hh e oh MyaMMO hh TaBp aMa^ MeKyHaHg [8, c.17]. HyHHH caSaS Ba omha gap ac.m Ha3apuaBHH Tat^HMH KaBOugu H^raxog a3 ^ohhSh naeMSap Sa caxoSaroH ^oh rupu^Ta, $ax,MHmu komhjh oh So aMa^uau xyKyKTaTSuKKyHHH naeMSap nyppa Kapga Memyg.

Tat^HMH Baceu H^raxog, kh gap 3aM0HH xaeTH naeMSap ^oh gomT, SemTap coxau ^ato^uaTH gogpacupo ^aporup Syga, TaBaccyTH oh ko3hxoh naeMSap Ka3ua Ba Macourn MypaKKaSpo MeHaMygaHg. flap oh 3aM0H So Ha3apgomTH oh kh naeMSap

xo.ro gap KaHgu xaeT SygaHg, H^raxogu MyraaK pyu Kop Syg Ba xaMHyH Ka^o^aTH a3 xaTO Hurox, gomTa mygaHH oh xygu naeMSap So BaKO^aTxou o^hh Ha30paTHH xem SapoMag MeKapgaHg.

H^Tuxogu gaBpau naeMSap 3HHau HaxycTHHH hhkhho^h hh capnamMau xyKyKH hc^omhpo TamKHi Megog Ba oh Sapou acxoSu naeMSap xaMHyH omha Ba aHre3au acocuu Ha3apu ^uSepa^H HaMygaH Sa Macou^H TaH3HMH xyKyKH Syg. Hh H^THxog So oh $apK MeKapg, kh TaBaccyTH oh xaM Macou^H gHHH Ba xaM MyoMraoTH MaBpugu SappacH Kapop Merupu^TaHg Ba oh SemTap Ma3MyHH Ka3ya^HBy aMa^H gomT. Ammo H^THxogu hh gaBpapo mo HaMeTaBOHeM komhmh capnamMau xyKyKHH MycTaKH^ hom SapeM. 3epo, Sa oh ^apaeHH Hy3y.m oaTxou KyptOHH Tatcupu aMa^H pacoHHga MeTaBOHHCT. BuHoSap hh, H^THxogu naeMSap HucSaT Sa hh e oh Macta^au gHHH-xyKyKH So Ha3apgomTH TatcupH0na3up SygaHH Hy3y^H oaTxou HaBHH Sa oh MeTaBOHHCT HyH capnamMau xyKyKHH MycTaKH^ SapoMag HaMoag. flap a^OKaMaHgH Sa hh, Mya^^H^OH gypycT KaHg MeKyHaHg, kh H^THxogu hh gaBpa acocu KopKapgmygau MeTogo^orH HagomTa, xaMHyH a^ropuTMH KaTtHH KaSy^H Kapop SapoMag Kapga HaMeTaBOHHCT [3, c.14].

Bo Ha3apgomTH HyHHH xycycuaTxo H^THxogu 3aM0HH naeMSappo a3 Huroxu Ha3apuaBH MatHHgog KapgaH MyMKHH acT. ThSkh oh H^THxog xaMHyH Kymumu Sa TaBpu

борикбинона ва зиракона дал кардани масъалаи дукукии пайдошуда бо такя ба принсипдо ва таълимоти Куръон ва Суннат фадмида шуда, рагбат ва гайрати бештари дукукфадмиро такозо мекунад. Чунин назарияи ичтидод албатта бо фадмиши фикд бештар даммаъно аст. Худи истилоди «фикд» низ аз калимаи арабии «ал-факада» ба маънои кушиши дарк кардан ва фадмидани модияти чизе ва ё доле меояд. Бинобар ин, чунин тахмин меравад, ки фикд ва ичтидод дар замони Паёмбар якчоя ва дар як вакт ба вучуд омадаанд.

Бояд гуфт, ки назарияи ичтидоди Паёмбар дамчун низоми таълимоти мураккаби методологй баромад накарда, балки модияти ондоро принсипдои асосии бо роди озодона ва зинабандии мантикй дарёфт кардани меъёри дукукии зарурй ташкил медоданд. Инро мо метавонем аз мазмуни бо таълимоти ичтидод фаро гирифта шудани садоба, волй ва козии Паёмбар - Муъоз ибни Ч,абал аз чониби Паёмбар зимни гуселонида шудани Муъоз ба Яман дарк намоем[2, с.98].

Назарияи Паёмбар оид ба ичтидод мустакилияти зеднии козй ё факедро зимни чустучуи чавоби далли масъала аз принсипдои сарчашмадои аслии дукуки исломй, хулосаронидои мантикй, интихоб ва истифодаи дурусту сермадсули усулдои ратсионалй такозо менамуд. Аз ин лидоз, гуфтан мумкин аст коидадои зерин дар асли минбаъд ба вучуд омадани мактабдои дукукй ва ё ба истилод «маздабдо» карор мегиранд. Зеро дар асли чунин ичтидод нигоди касбии субъективй ва зеднй ва дукуки интихоби ин ё он усулу сарчашма чой дошт. Чунин хусусиятдои ичтидод минбаъд баъди замони даёти Паёмбар дар адди садобадо бештар ба назар расида, дар давраи тобеъин ва шогирдони ондо (ат-табау тобеъин) мазмуни доктриналиро содиб мешаванд.

Дар адди Паёмбар ба сифати марказдои илмии рушди сарчашмадои ратсионалй шадрдои Макка ва, хусусан, Мадина баромад мекарданд. Аммо дар ин давра истифодаи ичтидод бештар мазмуни таълимй дошт ва амалияи татбики он дар содаи казо карор гирифта, доирааш назар ба татбики меъёрдои ^уръон ва Суннат маддуд буд.

Феълан ичтидод дануз аз давраи Паёмбар ба тавлиди меъёри дукукии нав ва татбики ичбории он меовард. Зеро ба ичтидод ниёзи бештарро дар фаъолияти рузмарраи худ асосан козидо доштанд. Бо дамин сабаб дам шояд хислати нахустин мактабдои дукукй дар таърихи ислом адлиявй буда, дар маркази таълими ондо бештар масоили фикдии марбут ба казо ва тарбияи касбии козидо карор доштанд. Ба дар дол чунин мазмунро бештар дар модияти худ мактаби касбии дар асри VIII ба вучуд омада - данафия чойгир намуда буд.

Дар давраи даёти Паёмбар садобадо низ бо фаъолияти ичтидодй фаро гирифта шуда, байни ондо машдуртарин дар ин самт Умар ибн ал-Хаттоб (584-644), Али ибни Абутолиб (601-661), Абдуллод ибни Масъуд (вафот с.650), Зайд ибни Собит (615-665), Убай ибни Кааб (вафот с.649), Абу Мусои Ашъарй (вафот с.666), Абдуллод ибни Умар (614-693), Абдуллод ибни Аббос (619-687) ва дигарон буданд. Тибки маълумоти сарчашмадо дар ин давра зиёда аз 130 нафар садобаи Паёмбар бо фаъолияти фатводидй машгул буда [3, с.15], байни ондо дар фаъолияти ичтидодкунй мавкеи аввалро асдоби дар боло мазкур доро мешаванд.

Бояд гуфт, ки дар замони баъди вафоти Паёмбар, вакте давраи докимияти хулафои рошидин фаро расида, тагйироти бузург дар содадои таблиг ва падн кардани

ислом, кишваркушой ва васеъ гардидани дудуди давлат, рушди муомилот ва мубодилаи байни мардум дар чомеа, хислати гуногунранги этникй гирифтани таркиби адолй, пайдоиши муносибатдои нав ба нави чамъиятй ба назар мерасанд, истифодаи васеи ичтидод ба сифати методологияи ба дам овардани принсипдои сарчашмадои аслй бо моделдои далли аники масъала тавассути сарчашмадои ратсионалй ба амал бароварда мешавад. Чунин долат минбаъд аз замони хилофати Умар ал-Хаттоб ба таъсиси нахустин ячейкадои мактабдои фикдй, ки аз руи модияти худ далкадои таълимй буда, тавассути донишу тачриба ва обруву эдтироми касбии ин ё он садоба дастгирй карда мешуданд, оварда мерасонад. Далкадои таълимии мазкур аз огоз ду намуд доштанд: далкаи дадисгарой ва далкаи раъйпарастй. Дар сарчашмадо кайд гардидааст, ки ба далкаи дадисгарой Абдуллод ибни Умар ва ба далкаи раъйпарастй Умар ал-Хаттоб ва Абдуллод ибни Масъуд асос гузоштаанд [3, с.15]. Минбаъд бо гуселонидани Абдуллод ибни Масъуд ба шадри Куфа ба кори казову байтулмол тадричан дар ин шадр анъанадои раъйпарастй дар дукук густариш меёбанд. Ба ин раванд дамчунин замони хилофати Алй ибни Абутолиб (солдои 656661 дар сари докимият карор дошт) таъсири худро мегузорад. Пеш аз дама, мактаби фикдии Куфа якчоя бо мазмуни раъйпарастии худ тадти таъсири таълимоти судй ва фаъолияти додгустарии ин халифаи бузург, ки дар содаи назария ва амалияи казо аввалини садобадо буд, мазмуни додгарй ва ё судй мегирад.

Таълими назария ва амалияи ичтидод аз чониби Паёмбар тандо бо як максад, яъне дарёфти имконияти далли саривактии масоили пайдошудаи дукукй, рушди дарки дукукфадмй ва дар нидоят ба вучуд овардани илми дукуки исломй равона гардида буд. Бинобар ин, бо ичтидод аксарияти асдоб дар замони худ фаро гирифта шуда буданд. Албатта, дар яке аз садобагон зимни родандозии ичтидод усулу шаклдои ба худ хос доштанд ва нигоди ондо ба масъала ба дониши фикдй, тачрибаи касбй дар содаи умури идора ва казо марбут буд.

Масъала дар бораи он ки чаро дар адди садобадо, ки аксарияти ондо мустакилона бо кори ичтидод иштигол дошта, дар ин самт машдуртарини ондо бо кори тарбияи шогирдон машгул буданд, мактабдои фикдии мансуб ба ондо, ки бо номашон маъруф гардида бошанд, ба вучуд наомада, ин чараён баръакс дар замони пайравони асдоб - тобеин ва хусусан шогирдону пайравони тобеин - ат-табау тобеин авч гирифт, то дол яке аз чанбадои мудими тадкикотии масъалаи генезиси дукуки исломиро ташкил медидад. Дар адди садобагон дар натичаи фаъолияти дукукмаънидодкунй ва дукуктатбиккунии ондо, ки аксаран бо роди ичтидод сурат мегирифт, дертар дар заминаи далкадои дарсй мактабдои динй-дукукй ба вучуд меоянд, ки ондо на бо номи ин ё он олиму факед ё мучтадиди мазкур, балки тавассути унвони дудуди чугрофии пайдоиши худ ва ё усулу сарчашмадои эчоди дукук машдур мешаванд. Нахустин мактаби фикдй бо чунин хусусият ин мактаби «адл-ар-раъй» ва ё худ мактаби адли Куфа ва Ирок мебошад, ки генезиси он аз давраи докимияти Алй ибни Абу Толиб огоз ёфта буд. Машдуртарин намояндадои он аз байни садобагон Алй ибни Абу Толиб, Абдуллод ибни Масъуд, аз байни тобеин Шурайх аш-Шародил, Ал-Асвад ибн Язид, Алкама ан-Нахаъй, Ибродим ан-Нахаъй, Даммод ибни Абусулаймон, Имом Абуданифа ва дигарон буданд.

Мактаби дуюми фикдй дар адди аввал бо назардошти хусусиятдои дар боло овардашуда мактаби дадисгароён - «адл-ал-дадис» буд, ки ташаккули он аз мактаби

хукукии ахли раъй баъдтар вокеъ ёфта, ба инкишофи ин чараён минбаъд тадвини хадисхо дар асрхои УШ-1Х огоз мебахшад.

Яке аз машхуртарин бунёдгузорони мактаби ахли хадис Саид ибни Мусаййиб (вафот соли 713) мебошад. Урва ибни Зубайри Курашй, Абу Бакр ибни Дошим, Сулаймон ибни Ёсар ва дигарон аз чумлаи факехон ва мучтахидони номдори ин мактабанд.

Бояд дар назар дошт, ки ду мактабхои фикхии мазкур аз ичтиход истифода менамуданд. Аммо доираи усулу шаклхои фаъолияти мактаби ахли раъй назар ба мактаби ахли хадис дар ин масъала васеъ ва пешрафта буд. Пеш аз хама, дар мактаби хукукии Куфа тавассути ичтиход якчоя бо масоили дар тачрибаи судй ба вучудомада, хамчунин масъалахои хукукии фарзиявй (гипотетикй) хал карда мешуданд. Чунин хусусияти баррасии масоили хукукй сатхи либерализми мактаби мазкурро боло мебардошт. Дар мукоиса бо он мактаби хукукии пайравони хадис танхо масъалахои дар вокеъият ба вучуд омадаро халлу фасл карда, ба казияхои фарзиявй ахамият намедоданд. Дамчунин услуби дарси ичтиход ва татбики он дар мактаби хукукии ахли раъй бештар бо тартиб ва модели интерактивй чараён мегирифт.

Хулоса, ичтиход дар ахди тобеин на танхо хамчун сарчашмаи мукаррарй, балки ба навъи илмии хукукэчодкунии доктриналй мубаддал мегардад. Акнун бо ичтиход на факат козихо, балки аз нигохи илмиву назарй олимони факех низ машгул мегарданд. Намунаи барчастаи ин фикрро дар мисоли фаъолияти касбии асосгузори мактаби хукукии ханафия - Имоми Аъзам Абуханифа (699-767) дидан мумкин аст. Агар дар асархои Имом Абуханифа - «Васоёи Абуханифа ба шогирди гиромикадраш Абуюсуф», «Васоёи Абуханифа ба фарзандаш Даммод», «Васоёи Абуханифа ба шогирдаш Нух ибни Марям дар умури казо», «Васоёи Абуханифа ба шогирдони пешкадамаш»[6] коидахои принсипиалии ичтиход ва казо аз лихози назария равшан шуда бошанд, коидахои амалии истифодаи ин сарчашма дар шакли мисолхои мушаххас дар китобхои фикхии шогирдони Имом Абуханифа, аз чумла «Мабсут», «ал-Ч,омеъ ас-сагир», «ал-Ч,омеъ ал-Кабир» - и Имом Мухаммади Шайбонй, «Китоб ал-хироч», «Ихтилофу Аби Данифата ва Аби Лайло» - и Имом Абуюсуф ва гайрахо чамъ шудаанд.

Фахмиши табиати хукукй ва мохияти ичтиход гайр аз усулхои маъмул хамчунин дарку тахлили шахсияти касбии мучтахид, чахони маънавию ахлокй, сатх ва сифати илму донишхои назариявии уро такозо менамояд. Аз ин лихоз, нисбат ба у хануз аз огози пайдоиши нахустин мактабхои хукукии ахли раъй ва ахли хадис шарт ва талаботхои чиддй мукаррар гардида буданд. Гумон меравад, аллакай дар ахди хулафои рошидин бо тавсеаи худудхои Хилофати Араб ва ба чамоаи мусулмонй пайвастани дигар халкиятхо ва пайдоиши аввалин омилхои чудоихохй аз нигохи акидаи диниву сиёсй ин масъала хеле мубрам мегардад.

Яъне ба сифати мучтахид на хар шахс, балки олими машхури исломй метавонист баромад кунад, ки у бояд аз нигохи био-физиологй ва чисмонй шахси солим, донишманд ба илмхои Куръон ва аходиси набавй (аз чумла носих ва мансух), забони арабй бо кавоиди грамматикй ва лугати он, усули фикх, коидаи ичтиход буда, урфу одатхои замони худро хуб донад. Такво ва ахлоки нек бояд аз хислатхои мухими чунин шахс бошанд. Мухаккикон махсус кайд мекунанд, ки ба шахси мучтахид аз ёд донистани Куръон ва зиёда аз се хазор аходиси набавй, шархи мазмун ва таърихи

ондо, иттилоъ доштан оид ба ичмоъ, дарки комили ихтилофдои мавчудаи фикдй датмй аст [19, с.89]. Зимни тадлили шартдои номбурда саволе ба миён меояд, ки ондо нисбати кадом гуруди мучтадидон равона мебошанд: мучтадидони мутлак ва ё тобеъ?

Дар адди Паёмбар асдобе, ки бо ичтидод дар кори казо машгул буданд, дамчун мучтадидони мутлак баромад мекарданд. Аммо дар даврадои минбаъда тадти таъсири чараёндои мудочират, инкишоф ёфтан ва мураккаб шудани сатди муносибатдои ичтимоиву иктисодй, рушди афкори динй-дукукй, пайдоиши омилдои чудоиходии динй-акидавй аллакай дар ин чода бо шарт ва коидадои катъй дарачадои мучтадидон фарк карда мешаванд. Асосан дар замони тобеин ва пайравони ондо, ки дар ин давра мактабдои дукукии мукаммал - маздабдо аз доираи мактабдои дукукии Дичоз ва Куфа ташаккул меёбанд, гурудбандии мучтадидон вобаста ба савияи илмй ва касбии ондо мунташир ва мукаррар гардида буд. Аз дамин нигод, мучтадидони ин давра тибки маълумоти сарчашмадо аз мучтадидони мутлак ва мучтадидони мукайяд (тобеъ) иборат буданд. Мучтадидони мукайяд (тобеъ) дар навбати худ ба мучтадидон дар маздаб (мучтадид фи-л-маздаб), мучтадидоне, ки бо маънидоди китобдои мучтадидони сатди болой машгуланд (асдоб ат-тахрич), мучтадидоне, ки дар як мавзуъро аз китобдои мучтадидони маздаби худ маънидод менамоянд (арбоб ат-тахрич), олимоне, ки дар китобдои худ натичадои масоили баёншударо вобаста ба ин ё он мавзуъ ба низом оварда, бо назардошти тартиби адамиятнокй чойгузорй мекунанд (мукаллидон), чудо карда мешаванд. Дар ин давра дамчунин коркарди асосдои назариявии ичтидод ва таснифи он ба намуддо ба амал бароварда мешавад. Аз чумла, яке аз нуктадои мудими чунин назарро чудо намудани ичтидод ба ду намуд ташкил медод: 1) ичтидоди баёнй, ки ба маънидоди меъёрдои сарчашмадои асосй -^уръон ва Суннат такя мекунад; 2) ичтидоди аклй, ки ба фаъолияти ратсионалии шахсии мучтадид зимни дар Куръон ва Суннат мавчуд набудани меъёрдои дахлдор вобаста мебошад [12, с.288-292].

Маълум мегардад, ки назария ва амалияи ичтидод дар замони садоба, тобеин ва ат-табау тобеин пай дар пай инкишоф ёфта, аллакай дар асрдои VIII-IX ба як оин ё доктринаи комил мубаддал мегардад.

Лозим ба ёдоварист, ки ичтидод бо хусусиятдои назарй, максаду маром ва вазифадои худ аслидаи асосии ратсионалии бо замона дамкадам намудани сарчаш-мадои аслии дукуки исломиро ташкил дода, дамзамон ба сифати мубаддалкунандаи принсипдо ва гоядои ислом ба меъёрдои дукукй баромад мекунад. Чунин хусусияти эчоди дукук дар ислом онро бо низоми дукуки Динди Бостон наздик месозад. Мувофики маълумоти сарчашмадо дар Динди Бостон матни ддармашастрадо тандо баъди маънидоди насрии ондо тавассути чадорчубабандии ахлокии мукаррароти расму оинй ба меъёрдои дукукй мубаддал мешуданд [7, с.97].

Дар низоми дукуки зардуштия низ сарчашмадои тавъам бо ичтидод ва дигар усулдои ратсионалии дукуки исломй, ба мисли «Дадестан-и меног-и храд», «Шояст-на-шояст», «Васоёи мунтахаби устодони аввалин» ва гайрадо мавчуд буданд, ки ондо ба акл ва адолат такя мекарданд [18, с.34].

Ичтидод ба табиати дукукии худ дамчунин ба эдиктдои магистратдо дар Рими ^адим монандй дорад [14, с.193]. Хусусан, эдиктдои претордо, ки аз руи модияти худ дукм ва фармондидиро инъикос намуда, аз ваколати шахсии претордо дар самти татбики адолати судй бармеомаданд. Факат доираи мудлати амали эдикт назар ба

ичтидод маддyд 6уд.

Мавчудияти нишонадои умумии ичтидод бо сарчашмадои низомдои дукукии адди бостон аз он дарак медидад, ки ба ёдгоридои дукукии давраи кадим ва адди асрдои миёнаи Шарк пойдевори казуалй хос буд, ки ондо минбаъд тадти таъсири чараёндои ичтимоиву иктисодй ва дигар омилдо тавассути усулу сарчашмадои ратсионалии хеш пай дар пай хислати абстрактй ва илмй-назариявиро касб мекунанд.

Боиси кайд аст, ки агар ичтидоди замони Паёмбар аз чониби волидо ва козидо дар доираи Куръон ва Суннат чараён гирад, дар даврадои баъд чун сарчашмадои ичтидод пас аз ^уръон ва суннати набавй дамчунин ба ичмоъ, киёс, урф ва дигар усулдои ратсионалй такя карда мешуд. Чунин тамоюли рушди доираи сарчашмадои ичтидод албатта аз он дарак медод, ки аз нимаи дуюми асри VII сар карда, баробари дудуди Хилофати Араб, бархyрди тамаддуни исломй бо фардангу оиндои халкдои гуногуни дунё, муносибатдои чамъиятй дар чамъияти мусулмонй аз нигоди шумора хеле зиёду гуногунранг ва аз нигоди мазмун мураккаб мегарданд.

Х,олатдои мазкур боз аз он дарак медоданд, ки худи ичтидод низ ба сифати сарчашмаи дукукй тадти таъсири омилдои гуногун давра ба давра инкишоф меёфт. Агар то асри Х ичтидод ба мафдуми томи худ озодона рушд ёфта бошад, баъди ин давра тадти таъсири омилдои динй-сиёсй ва зеднй замони таклид огоз меёбад, ки тибки он акнун барои козидо ва факедон ичтидоди озодона бевосита аз руи матндои ^уръон ва Суннат чоиз набуда, бояд тандо ба доктринаи мактабдои дукукй мурочиат карда шавад. Дар сарчашмадо оварда мешавад, ки асри Х давраи тиллоии инкишофи ичтидод ба шумор меравад ва минбаъд «дардои ичтидод» пушида эълон гардида, замони таклид фаро мерасад, ки акнун козидо дукук надоштанд озодона ичтидод намоянд [22, с.13]. Аммо масъалаи марбут ба он ки айнан аз тарафи кидо, бо кадом максаду сабабдо, расмй ё гайрирасмй, кадом санаи таърихй «дардои ичтидод» баста шуданд, норавшан бокй монда, тадкикоти муфассалро талаб мекунад.

Ба дар дол чунин икдом дар даврадои минбаъдаи асрдои миёна боиси ба долати карахтй афтодани умуман дукуки исломй гардид ва он ба фардангу оин, афзоиши куднапарастии зодирй, сатди рушди илму дониш, инкишофи ичтимоиву иктисодй таъсир расонд.

Х,амин тарик, дар натичаи тадкики мавзуи номбурда чунин хулоса кардан мумкин аст, ки ичтидод ба мафдуми том ва озоди худ ба сифати сарчашмаи ратсионалии дарачаи аввал боиси пайдоиши гуногунандешии илмй дар дукуки амалкунандаи ислом гардида, минбаъд ба пайдоиши илми фикд ва ё доктринаи дукуки исломй дар партави ташаккули мактабдои дукукй - маздабдо оварда расонидааст. Дар алокамандй ба ин, Остроумов С. В. ва Остроумов Н.В. дуруст кайд мекунанд, ки коркарди доктриналии таркиби меъёрии дукуки мусулмонй аз нигоди назариявй ба принсипи озодии ичтидод такя менамуд [13, с.48].

Худи ичозат дода шудани ичтидод дар мантики худ раво донистани гуногун-фадмии дукукиро дар назар дошт. Яъне, истифодаи озодонаи ичтидод минбаъд пайдоиши мактабдои дукукии алодидаро такозо менамуд. Ин чо фикри И. Буриев бамаврид аст, ки ба акидаи y раво дониста шудани ичтидод ба ташаккули теъдоди зиёди мактабдои дукукй оварда расонид, ки ондо тамоми маводи мавчудро коркард намуданд [5, с.25]. Ва нахустин мактабдои дукукии дам Х,ичоз ва дам Куфа ходу ноход бо ин сарчашма сару кор доштанд.

- ИЗ -

Ичтидод дануз аз огози пайдоиши худ дар адди аввали исломй тавонист дар содаи дукуки амалй гуногунандеширо ба вучуд орад, ки чунин долат минбаъд ба ташаккули назариявии дукуки исломй мусоидат менамояд. Дар робита ба ин, олимон кайд мекунанд, ки ичтидод василаи асосии нигаддории динамизми дукуки исломй мебошад [11, с.104].

Албатта, самаранокии ичтидод ба савия ва сатди омодагии касбии мучтадид вобастагй дошт. Бинобар ин, мучтадид илова бар он ки бояд ба шартдои ичтидод мувофик бошад, дамчунин бояд дар сатди баланди порсой, маънавиёт, самимият, ахлоку одоб ва масъулиятшиносй ба ин кор муносибат намояд. Бо чунин хислат дар огози ислом мучтадидони мутлак зиёд буданд. Аммо асри Х дадди замонавие гардид, ки баъди он чунин мучтадидон нидоят кам ба назар мерасиданд. То дол ба сабабдои чунин падида равшанй андохта нашудааст.

Бо назардошти тамоми хусусиятдои ичтидод дамчун падида ва сарчашмаи рат-сионалии дукук дар ислом метавон чараёни ташаккул ва инкишофи онро дар партави таъсири он ба генезиси мактабдои дукукй чунин даврабандй намуд: 1) замони ташаккули ичтидод дар адди Паёмбар (610-632); 2) инкишофи ичтидод дар адди хулафои рошидин (632-661); 3) инкишофи ичтидод дар адди садобагон ва тобеин (661-738); 4) инкишофи ичтидод дар адди ташаккули мактабдои дукукии мукаммал - маздабдои фикдй (асрдои VIII-X).

Бо назардошти даврабандии боло, бояд гуфт, ки ичтидоди замони Паёмбар аз руи мазмуни хеш содатар буд, зеро сарчашмадое, ки ба ондо ичтидод такя мекард, ба таври равшан тибки нишондоди Паёмбар Куръон ва Суннат буданд. Аммо дар адди садобагон аллакай пуёии васеъшавии доираи сарчашмадое, ки ба ондо ичтидод такя мекард, ба назар мерасад. Мо мушодида менамоем, ки дар ин давра баъд аз ^уръон ва Суннат имконияти такя кардан ба дигар сарчашмадо, аз чумла ичмои хулафои рошидин, ичмои садобагон, принсипдо ва максаддои исломи классикй дида мешавад. Аллакай дар дамин давра нахустин мабдаъдои истифодаи сарчашмадои ратсионалии озод зимни ичтидод ба вучуд меоянд. Дар адди тобеин бошад ба таври васеъ мавриди истифода карор гирифтани сарчашмадои ратсионалиро дар тардрезии ичтидод дидан мумкин аст. Аз чумла, дар ин самт адамияти бештар ба раъй дода мешавад, ки дар натича тадти таъсири он зимни муносибати зеднии нисбатан озод намудан барои дарёфти далли масъала аз руи ичтидод аввалин далкадои дарсии олимони мучтадиди машдур ташкил ёфта, сипас чараёни мубаддалшавии ондо ба мактабдои дукукии минтакавй дар Ироку Дичоз инкишоф меёбад.

Пайнавишт:

1. Абе Довуд ас-Сицистонй. Сунану Абе Довуд. - Табъи 1. - Дар 7 цилд. - Ц.5. - Бейрут: Дор-ар-рисола ал-оламия, 1430%./2009. - 662 с.

2. Абубакр Мууаммад Забийил Багдодй. Ахбор-ул-цузот. Дар 3 цилд. - Ц.1. - Табъи 1./ Тащици А. Мурогй. - Мактабаи тицорияи кубро, 1366%./1947. - 361 с.

3. Адыгамов Р.К. Иджтихад в I в. по хиджре и возникновение мадрасат- ар-раъй и мадрасат ал-хадис //Исламоведение. - 2015. - №1. - С.13-18.

4. Болгова В. В. Источники исламского права: некоторые проблемы исследования системы/ Интернет-ресурс: htpp//www. cuberleninka.ru. (Дата обращения: 22.09.2019г.)

5. Буриев И. Б. Действие мусульманского права в дореволюционном Таджикистане (VIII

- начало XX вв.) /Отв.ред. чл-корреспондент АН РТ Тахиров Ф. Т. - Душанбе, 1999. -199 с.

6. Васоёи Имом Абуханифа /Тарцума аз заб. арабй А. %айдарй. - Теурон, 1389%. - 51с. (ба заб.форсй).

7. Графский В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Норма, 2005. - 752 с.

8. Ильм Усуль аль-Фикх. - 1-е издание /Перевод с турецкого Т.Хабибуллина. - М.: ООО «Издательская группа «САД», 2005. - 202 с.

9. Коран /Перевод смыслов Э. Р. Кулиева. Издание пятое, исправленное и дополненное. -М.: Издательский дом «УММА», 2004. - 688 с.

10. Коркунов Н.М. Лекции по общей теории права. - СПб., 1909. - 364 с.

11. Мавед О.А. Путь возникновения иджтихада в исламском праве и его применение //Вестник Самарской гуманитарной академии. Серия «Право», 2013. - №1 (13). -С.103-109.

12. Мууаммад Убайдуллоуил Асъадй. Ал муцаз фи усулил фицуй мааъ муъцамиъ усулил фицу /Сарсухани Абдулфаттоу Абугуд ва Абулуасан ан-Надавй. Табъи 2. - Коуира: Дор-ус-Салом, 1418%./1998. - 351 с.

13. Остроумов С.В., Остроумов Н.В. Доктрина как источник мусульманского права //Социально-политические науки, 2012. - №3. - С.47-49.

14. Прудников М.Н. История государства и права зарубежных стран: учебник для бакалавров /М.Н. Прудников. — 6-е изд., перераб. и доп. - М. : Издательство «Юрайт»; ИД «Юрайт», 2013. - 811 с.

15. Сигалов М.К. Исторические особенности становления пространства арабо-мусульманской правовой культуры //Пространство и время. - № 1-2 (19-20) /2015. -С.156-162.

16. Сюкияйнен Л. Р. Шариат и мусульманско-правовая культура. - М.: Институт государства и права Российской Академии наук, 1997. - 48 с.

17. Филипс А.А.Б. Законы жизни мусульман. Эволюция фикха. - М.: UMMAH, 2002. -288 с.

18. Халиков А.Г. Правовая система зороастризма (древнее право). - Душанбе: Маориф ва фаруанг, 2005. - 488 с.

19. Холицов А.Г. Хуцуци исломй. - Душанбе: «ЭР-граф», 2010. - 476 с.

20. Шалютин Б.С., Кисель И.В. Происхождение и сущность права и государства: Учебник. Екатеринбург: Изд-во Уральского института экономики, управления и права, 2012. - 115 с.

21. Шарль Р. Мусульманское право /Перевод с французского С.И.Волка, под редакцией и с предисловием Е.А. Беляева. - М.: Издательство иностранной литературы, 1959. - 143с.

22. Якубенко К.Ю. К вопросу о понятии и источниках мусульманского права //Сибирский юридический вестник. -2007. - №4 (39). - С.7-15.

Referance Literature:

1. Abe Dowood al-Sigistoni. Sunanu Abe Dowood. - 1st ed. - In 7 volumes. - V.5. - Beirut: Dor-ar-risola al-olamiya, 1430h. / 2009. - 662 pp.

2. Abubakr Muhammad Zabiyll Baghdodi. Ahbor-ul-kuzot. In 3 volumes. - V.1. - 1st ed. / Issled. A. Murogi. - Maktaba Tijoriyai Kubro,1366h. /1947. - 361 pp.

3. Adygamov R.K. Ijtihad in the 1st Century by Hijra and the Occurrence of Marasat-ar-Raj and Madrasat al-Hadis // Islamic Studies. - 2015. - № 1. - pp.13-18.

4. Bolgova V.V. Sources of Islamic Law: some Problems of System Research / Internet resource: htpp // www.cuberleninka.ru. (Date of appeal: 09/22/2019)

5. Buriev I. B. The Action of Muslim Law in pre-Revolutionary Tajikistan (the VIII-th - the Beginning of the XX-th Centuries.) / Editor-in-charge: Corresponding Member of the Academy of Sciences of the TR Takhirov F.T. - Dushanbe, 1999 . - 199 pp.

6. Vasoyoi Imom Abukhanifa /Translation from Arabic by A. A. Haidari. -Tehran, 1389h. - 51pp. (Persian).

7. Grafsky V.G. General History of Law and State: A textbook for higher schools. - 2nd ed., revised. and enlarged. - M. : Norma, 2005 . - 752 pp.

8. Ilm Usul al-Fiqh. - 1st Edition /Translation from Turkish by T. Khabibullina. - M. : LLC

"GARDEN" Publishing Group, 2005. - 202 pp.

9. The Koran /Translation of meanings by E.R. Kuliev. Fifth Edition, corrected and supplemented. -M.: Publishing house "UMMA", 2004 . - 688pp.

10. Korkunov N.M. Lectures on General Theory of Law. - SPb., 1909. - 364pp.

11. Maved O.A. The Path of Ijtihad in Islamic Law and its Application // Bulletin of the Samara Humanitarian Academy. Series "Law", 2013. - № 1 (13). - pp.103-109.

12. Muhammad Ubaidullohil Asadi. AlMujaz Fi Promoted Fiqhs ma'a Mujami was Promoted by Fiqh / Introduction by Abdulfattokh Abugud and Abulhasana al-Nadawi. 2nd ed. - Cairo: Dor-us-Salom,1418h. /1998. - 351 pp.

13. Ostroumov S.V., Ostroumov N.V. Doctrine as a Source of Muslim Law // Socio-Political Sciences, 2012. - № 3. - pp. 47-49.

14. Prudnikov M.N. History of State and Law of Foreign Countries: textbook for bachelors / M.N. Prudnikov. - 6th ed., revised and enlarged. - M. : Publishing house "Yurayt", 2013. - 811 pp.

15. Sigalov M.K. Historical Features of the Formation of Spaces of Arab Muslim Legal Culture //Space and Time. - № 1-2 (19-20) /2015. - pp. 156-162.

16. Sukiyainen L.R. Shariat and Muslim Legal Culture. - M.: Institute of State and Law of the Russian Academy of Sciences, 1997. - 48 pp.

17. Philips A.A.B. The Laws of Muslim Life. The Evolution of Fiqh. - M.: UMMAH, 2002. - 288pp.

18. Halikov A.G. The Legal System of Zoroastrianism (ancient law). - Dushanbe: Enlightenment and Culture, 2005. - 488 pp.

19. Kholikov A.G. Islamic Law. - Dushanbe: "ER-Graf", 2010. - 476pp.

20. Shalyutin B.S., Kisel I.V. Origin and Essence of Law and State: Textbook. Yekaterinburg: Publishing House of Uraly Institute of Economics, Management and Law, 2012. - 115 pp.

21. Charles R. Muslim Law /Translation from French by S.I.Volka; under the editorship and with the foreword by E.A. Belyaev. - M. : Publishing house of foreign literature, 1959. - 143 pp.

22. Yakubenko K.Y. To the Question of Concept and Sources of Muslim Law // Siberian Law Journal, 2007. - № 4 (39). - pp.7-15.