CC BY
5
5.9. [10.00.00]ФИЛОЛОГИЯ 5.9. [10.00.00]ФИЛОЛОГИЯ 5.9. [lO.OO.OOjPHILOLOGlY
5.9.2. [10.01.03] АДАБИЁТИ ХАЛКДОИ ЧАХ.ОН
(АДАБИЁТИ ФОРС-ТОЧИК) 5.9.2. [1O.O1.O3] ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ МИРА
(ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКАЯ ЛИТЕРАТУРА) 5.9.2. [1O.O1.O3] LITERATURE OF THE PEOPLES OF THE WORLD (PERSIAN- TAJIK LITERATURY)
ТДУ002.4
DOI:1O.51844-2O77-499O-2O23-3-195-2O5
ИДРИСХОЦАИ РОЦИ Мирзоюнус Матлуба, доктори илщои филология, ВА МАСНАВИИ«ТАЗКИРАТ- профессори МДТ "ДДХ ба номи акад. ЕГафуров", УЛ-ХАТТОТИН»-ИУ (Тоцикистон, Хуцанд) ИДРИСХОДЖА РОДЖИ Мирзоюнус Матлуба, доктор филологических наук,
И ЕГО МЕСНЕВИ «ТАЗКИРАТ- профессор ГОУ ХГУ им. акад. Е.Гафурова" УЛ-ХАТТОТИН» (Таджикистан, Хуцанд)
IDRISKHOJA ROJI AND HIS Mirzoyunys Matluba, doctor of philological sciences, MESNEVI "TAZKIRAT-UL- professor of modern Tajik literature department under SEI KHATTOTIN" "Khujand State University named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mai:matluba.khojaeva@gmail.com
Вожщои калидй: Идрисхоца Роцй, маснавй тазкира, хаттотон, анвои хат, хушнависй, манзум, социнома
Мацола ба мероси адабии яке аз шоирони номвари охири асри Х1Х-ибтидои асри ХХ Идрисхоцаи Роцй (1878-1918) ва яке аз асархои цолиби вай маснавии «Тазкират-ул-хаттотин» ихтисос ёфтааст. Гуфта мешавад, ки маснавии мазкур, ки дар шакли манзум ба цалам омадааст, аз сарчашмахои мухими таърихиву адабии ибтидои асри бист буда, дар он дар бораи цариб 60 нафар хушнависони замон маълумот цой дода шудааст. Таъкид карда мешавад, ки дар ин тазкира фазои хунарии садахои ХУШ-Х1Х ва огози садаи XX-и Еухоро ва дар мацмуъ Мовароуннахр ба цалам омадааст. Маълумоти он дар бораи хушнависон, ороишгарони китоб, шоирону суханварон, анвои хат ва хусусиящои он басо цолиб ва мухим мебошад. Муаллиф ба хулосае меояд, ки маводи ин тазкира хам аз назари таърихй ва хам аз нигохи адабй арзиши баланд дорад, зеро он агар, аз як тараф, дар бораи щли хунар ва хоса, хушнависон маълумот дщад, аз цониби дигар, хусусиящои адабй ва услубиияк тазкираи манзуми ибтидои садаиXX ва сабки нигориши яке аз намояндагони номвари ин давра Идрисхоцаи Роциро инъикос менамояд.
Ключевые слова: Идрисходжа Роджи, месневи, тазкире, писцы, разновидности письма, каллиграфия, стихотворный, сокинаме
Статья посвящена исследованию литературного наследия одного из известных поэтов конца Х1Х - начала ХХ вв. Идрисходжи Роджи (1878-1918) и его месневи "Тазкират-ул-хаттотин". Отмечается, что это месневи, написанное в стихотворной форме, является одним из важных историко-литературных источников начала ХХ века и в нем даётся информация об около 60 каллиграфах его времени Подчеркивается, что в данном тазкире описывается творческая атмосфера ХУШ-ХИХ и начала ХХ веков в Бухаре и в целом в Мавераннахре. Приведенны1е в нем сведения о каллиграфах, дизайнерах книг, поэтах, разнообразии письма очень интересные и важные. Автор приходит к выводу о том, что материалы1 тазкире имеет большую историческую и литературную ценность, потому что, с одной стороны, оно дает важные исторические сведения о различных видах искусства, в частности о каллиграфии, а с другой стороны, раскрывает художественные особенности поэтического тазкире и стилевое своеобразие творчества одного из видных представителей Х1Х - начала ХХ вв. Идрисходжи Роджи.
Key words: Idriskhoja Roji, mesnevi, tazkire, scribes, types of writing, calligraphy, poetry, sokiname
The article is devoted to the study of the literary heritage of one of the famous poets of the late XlX-th and early XX-th centuries, Idriskhoja Roji (1878-1918) and his mesnevi "Tazkirat-ul-hattotin ". It is noted that this mesnevi, written in poetic form, is one of the important historical and literary sources of the early twentieth century and it provides information about 60 calligraphers of his time. It is emphasized that this tazkire describes the creative atmosphere of the XVIII-XIX th and early XX-th centuries in Bukhara and in Maverannahr in general. The information it contains about calligraphers, book designers, poets, and the varieties of writing is very interesting and important. The author comes to the conclusion that tazkire materials have great historical and literary value, because, on the one hand, it provides important historical information about various types of art, in particular calligraphy, and on the other hand, it reveals the artistic features of poetic tazkire and the stylistic originality of the work of one of the prominent representatives of the XIX-th and early XX-th centuries, Idriskhoja Roji.
Бо вучуди он ки Козй Мирмухдммад Идрисхоча Рочии Бухорой аз шоирони сохдбистеъдоди охири асри XIX - ибтидои асри XX буд, дар бораи у то ин замон ягон тад;и;оти чиддй сурат нагирифтааст. Албатта, дар тазкирах,о, аз чумла дар «Тазкират-уш-шуаро»-и Мух,тарам ва «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё, «Тазкират-уш-шуаро»-и Абдуллох,хочаи Абдй, «Афзал-ут-тазкор»-и Афзал-махдуми Пирмастй, «Намунаи адабиёти точик»-и Садриддин Айнй дар бораи у маълумот пайдо кардан мумкин аст. Баъзе матлабх,ои му;аддамотиро М.Гаффорова бо фарогирии маводи ин сарчашмах,о дар ма;олаи худ «Хдёт ва эчодиёти Идрисхочаи Рочй»[7, с.46-51] овардааст. Дар ма;олаи мо баъзе масъалах,ои марбут ба тарчумаи х,ол, мероси адабй ва маснавии у «Тазкират-ул-хаттотин» ба миён кашида мешаванд.
Устод С. Айнй дар «Намунаи адабиёти точик» аз Идрисхочаи Рочй (1298-1338 / 1878-1918) 3 газал, 6 рубой ва 1 ;итъаро оварда, дар хд;;и у менависад: «Рочй аз му;тадиртарин муосирони худ ва дусти наздики Неъматулло-махдуми Мух,тарам буд. Рочиро ;асидах,ои хдр мисроъ таърих ва ;асидаи бену;та низ буд» [3, с.217]. Аммо дар «Ёддоштх,о», ки пас аз бисту чанд соли ин тазкира таълиф шудааст, муаллиф уро аз мухолифини шоирони пеш;адам, аз он чумла Хдйрат пиндошта, у ва дусташ Мух,тарамро тан;ид мекунад: «Сонитар ду шоири чавон му;арраби даргох, шуданд. К^обилияти шоирии инх,о нисбат ба он замон хеле дуруст буд. Лекин хдрдуи инх,о аз хурдсолй худро боби дарбор месохтанд. Хдрдуи инх,о хдм аз калонзодагони Бухоро буда, ба таъбири хдмон замон «устухонх,ошон бо нону намаки чаноби олй сахтшуда» буда, ба дарбор наздик шудан ма;сади табиии инх,о буд. Инх,о аввал лафзбозих,о, муаммох,о, ;асидах,ои тамомтаърих, ;асидаи аз хдрфи бену;та тамомшаванда барин корх,оро, ки дар замони пусиши феодализм «санъат» ба шумор мерафт, ба даст дароварданд, баъд аз он дар дарбори амири замон Абдулахдд, ки фах,шиёт ривоч ёфта буд, мувофи; шуданро маш; карда, шеърх,ои беодобонагуйиро сар карданд»[2,с.630].Сабаби чунин дугунагии назар, тахмин меравад, ки таъсири гоях,ои х,оким ва дар дарбори амир Абдулахддхон ;арор доштани Рочй аст. Хусусан, баъд аз во;еах,ои соли 1937 хдтто Айнй барин як шахсияти часур мачбур буд, ки назари манфии худро дар бораи ин шоири дарборй баён кунад. С. Айнй оид ба дустии Рочй бо Мухтарам, муаллифи «Тазкират-уш-шуаро» сухан ронда, хдрдуро аз зумраи «калонзодагони Бухоро» ва хохишмандони хидмат дар дарбор мехисобад. Мухтарам дар тазкираи худ дар бораи Рочй маълумот дода, уро писари «Мулло Наберахочаи муфтй, мутахаллис ба Тавфи;, ки дар мавридаш тах;и; ёфт» мегуяд ва дар бораи «вазъи салим ва табъи латифи у» суханхои баланд гуфта, аз эчодиёташ як рубой, ду ;асида ва ду газалро намуна оварда, дар них,оят «Таърихи вафоти Идрис-махдуми Рочй»-ро, ки мансуб ба ;алами тазкиранигор аст, замима мекунад:
Афсус, нщолигули боги фузалорафт, Чун боди хаво аз асари боди хаво рафт. Дар манзили вахшаткадаи ахли фано буд, Дар мацлиси хилваткадаи ахли бацо рафт. Аз кашмакаши сурати хастй дилихуд чид, Оина барандохту худ махви лицо рафт. Дар давраи имкон, ки ризо у ба цазо буд, Дар равзаиризвон шуда розй ба цазо рафт. Дар маъбади тахциц ниёзи абадй сохт, Як сацда адо кард, ки то рузи цазо рафт. Бар руйи замин латмаи асхоби сухан монд, Бар гуши фалак ноихаи ахли азо рафт. Аз сафхаи девони сухан маънии мавзун 196
Охриста, нафахмонда чу буе зи сабо рафт. ЁРаб, чйхабар цосиди гайбй ба вай овард, К-андар кафи худ цони гиромй ба фидо рафт. Моем гирифтортар аз сайд дар ин дом, У рухи муцаррад шуда, аз цайдрахо рафт. Хун баски фишурдем зи дил бахри вафоташ, Аз панцаи мижгон асараш мисли хино рафт. Тоун, ки дарухукмишаходатшуда цорй, Дар хини вабо у ба адоди шухадо рафт. Таърихиваро Мухтарамихаста чунин ёфт: Роцй ба суйимабдаи боцй барицорафт[9, с. 141]. Аз ин марсия маълум мешавад, ки шоир соли 1338, дар синни чилсолагй ба бемории тоун гирифтор шуда, аз ин вабо ба шаходат расида будааст. Мухтарам дар маколаи алохида дар бораи падари Рочй низ маълумот дода, уро аз харду чониб «шариф-ут-тарафайн» - аз як чониб авлоди содоти Саид Атой ва аз чониби дигар - Хочагони Дахбедй меномад. Аз ин шоир у як байт, як наът ва ду газалро намуна меорад [9, с. 82-84]. Худи Рочй дар вафоти падараш марсияе менависад ва он дар тазкираи Садри Зиё накл шудааст:
Ох аз он тугрои девони фазоил, к-аз сафо Дар баёзи хотираш канзидацоиц буд сабт. Навнщоле дам ба дам аз нуктахои дилфиреб Ранг-ранг аз мазраи фикри дацицаш дошт набт. Буд васфи донишу цуду ц алолу рифъаташ Зоидан ъаммо нацулу ъолиян миммо катабт. Кард чун сомони сайри хиттаи дор-ул-царор, Гуфт аз маънишиносй доъии Хацро рахабт. Шуд сариророи сахни гулшани дорулхулуд, Дар махиЦурбон, хазору сесаду дар явми сабт[12, с. 92]. Дар навбати худ Садри Зиё дар тазкираи манзуми худ «Тазкори ашъор» Рочиро хеле ситоиш мекунад:
Цавоне зи шоирфанони Бухор, Ки дорад ба фанни сухан эътибор, Хирад дораду ацлу хушу насаб, Хунар дораду илмухилму хасаб Хирад омада ирси у аз падар, Хирад маврас омад ба касбу хунар. Мусаммо ба Идрису Роцй хитоб, Сиёдатнасаб, хоцагиинтисоб [12, с. 91]. Дар идомаи ин тавсифот муаллифи тазкира дар бораи падари у маълумот додааст: Падар буд з-аъёни мулки Бухор, Ки дорад ба илму амал иштщор. Хасаб цамъ омад варо бо насаб, Саййидхоча ному Набера лацаб. Расида зи лутфи шахи бовицор Ба ифтонависии шахри Бухор. Ба фазлу камолу ба иззу шараф Надорад назиру адилу тараф. Муваффац ба тавфщи лорайбй аст, Камолотиу цумлагй гайбй аст, Ки дар шеър хам дошт табъи расо, Ки «Тавфиц» бошад тахаллус варо [12, с. 91]. Дар хамин чо Садри Зиё аз вафоти Тавфик ва аз навишта шудани таърихи вафоти у аз чониби писараш хабар медихад, ки мо он таърихро дар боло овардаем:
Аз ин домгах пеш аз чанд сол Варо тоирирух кард интицол. Пайи забти таърихи фавти падар Чй абёти зебо, ки дорад писар [12, с. 91].
Садри Зиё изгори умедворй мекунад, ки Рочй, агар аз чанги ачал зинда монад, дар оянда метавонад «зубдаи шоирони замон» шавад:
Биёбад зи чанги ацал гар амон, Шавад зубдаи шоирони замон. Ханузаш, ки дар унфувони шабоб, Тавон кард аз фозилонаш цисоб. Хамоно пас аз касби такмилицол Ба олимаротибрасонид камол. Дар ин ад дар шеваи шоирй Варо рутба бартар бувад з-аксаре. Варо зецни соф асту табъи равон Талиц-ул-лисон асту азб-ул-баён[12, с. 91].
Садри Зиё Рочиро на танхо ба унвони як шоири рангинхаёл, балки хамчун хаттоти хушкор низ муаррифй кардааст:
Ба ашъори рангин, ки у цоил аст, Ба хаттотйцамдастиуцобил аст[12, с. 91].
Азбаски дар назари Садри Зиё шеъри Рочй бехтар аз шеъри падараш аст, дар тазкирааш, у нахуст ашъори писар ва баъдан намунахо аз ашъори падар меорад ва ин маъниро махсус таъкид менамояд:
Нахустин зи ашъори хуби писар Нависам, пас он гах; зи шеъри падар [12, с. 91].
Садри Зиё дар тазкирахои дигари худ низ дар бораи Рочй маълумот додааст, ки дар ин бора Сахобиддини Сидди; дар рисолаи худ хабар медихад [13].
Абдуллоххочаи Абдй - аз тазкиранависони муосири Рочй дар тазкирааш ба у бахои баланд дода, 2 газалашро намуна овардааст [1, с. 101]. У иштибохан тахаллуси Тавфикро «Тахкик;» навишта, аз чониби модарй аз хочагони Шайхи Рангрез набераи Иноятуллохочаи Муфтии мударриси Кушон Толиби Тахзибхон будани уро кайд мекунад ва низ умед бар он мебандад, ки агар толеъ мадад кунад, ба мартабаи камол хохад расид [1, с. 101].
Аммо аз миёни тазкиранависони баъдина «Тазкираи Сибо;» дар бораи Рочй маълумоти фаровонтар медихад. Ба кавли у, «эшон домоди Козй Ибодуллохони Ибрат, ки мавсуф валади аршади домулло Абулфазли Сират мебошанд» [4, с. 100]. У хабар медихад, ки бародари Рочй Насрулло-махдум бо ду писари Ибодуллохони Ибрат «ба Афгонистон (ба А;ча) хичрат намуда ва дар хамон чо зиндагонй карда ва дар хамон чо аз олам гузаштаанд» [4, с. 100].
«Девони Рочй дар ин хангом назди Атоуллохон, фарзанди Насруллохон-махдум аст, ки мухаррир шаби сафари худ аз Кобул соате аз он истифода бурда, баъзе аз газалхои онро навишта гирифта будам» [4, с. 100].
Ин хабар воцеан хам чолиб аст.Маълум мешавад, ки Идрисхочаи Рочй шоири сохдбдевон буда, девонаш айни хол дар дасти бародарзодааш Атоуллохон будааст ва у дар Кобул ицомат доштааст. Шайх Абдулцодир Кароматуллохи Бухорй дациц накардааст, ки дар кадом сол бо у мулоцот доштаву девонро бо чашми худ дидааст, вале аз замимаи тазкира маълум мешавад, ки дар аввали солхои 2000 хам у дар цайди хаёт будааст. Пас, маълум мешавад, ки имкон дорад, девони шоир дарёфт ва муаррифй шавад. Дар «Тазкираи Сибоц» муаллиф 5 газал, 4 мухаммас бар газалхои Шохин, Точуддавла, Очиз, Анцо, 4 истицболия бар газали амир Очиз, 1 истицболия бар газали Начиби Хдндй, 4 рубой ва як марсия-моддаи таърихи Мухтарам бар вафоти Рочиро интицол намудааст, ки аксар нав буда, дар тазкирахои дигар вонамехуранд.
Нихоят, тазкираи дигар «Тазкираи суханварони Истаравшан», ки мансуб ба цалами Сайидумари Султони Кавкабист, дар бораи Идрисхочаи Рочй маълумот дода, менависад, ки у дар мавзеи ^алъачаи Раиси Гончй соли 1298/1880 «дар оилаи фозил ва шоир Мулло Бурхонхоча мулаццаб ба Наберахоча тахаллусаш Тавфиц таваллуд ёфт. Мулло Бурхонхоча фарзанди шоир Сайидгозихочаи Нолаи Истаравшанй ва набераи Хоча Убайдуллохи Солик мебошад. Бинобар хамин хам Тавфиц ба худ Наберахоча лацаб гирифтааст» [с. 249] Аз руйи иттилои Сайидумари Султон, Рочй саводи ибтидоиро дар зодгох гирифта, баъди дар Бухоро муфтй шудани падараш ба ин шахр мекучад, дар мадрасаи Кукалтош тахсил карда, дар нохияи Янги фургон цозй таъйин мешавад. Аммо соли 1336/1918 ба бемории вабо гирифтор шуда, дар синни 39 солагй вафот мекунад. Тиб;и иттилои муаллиф, Рочй дар Истаравшан ба яке аз хешовандонаш издивоч карда, сохиби фарзандон, аз чумла писаре мешавад бо табъи шоирй.
Дap мaълyмoтнoмaи Caйидyмapи Cyлтoн чанд нyктa бах^ток ает:
1. Сабаби Haбepaxoчa тaxaллyc ёфтани Тавфикдо дoнишмaндoни дигap нaбepaи Инoятyллoхxoчaи муфтй бyдaни y гyфтaaнд.
2. Coли вaфoти Рoчиpo aкcapи тaзкиpaнaвиcoн 1338 гyфтaaнд, амю С. султон 1336 мeнaвиcaд. Агap ба юддаи тaъpиxи Myхтapaм такя кушм, 1338 дypycт ает.
3. С. Султан хини баёни шapхи хoли шoиp дap бopaи xидмaти Рoчй дap дapбopи aмиp xoмyш мoндaacт.
4. Шaйx Kapoмaтyллoх дap «Тaзкиpaи C^o;» ypo дoмoди шoиp Ибpaт гyфтaaет, амю С. Cyлтoн аз издивoчи y 6o xeшдyxтapи иcтapaвшaнй xaбap мeдихaд, ки маълум ^c^ axбopи кaдoмe аз oнхo caхeх бoшaд.
5. Тиб;и xaбapи С. Султан дap тaзкиpaи Boзeх дap бopaи Идpиеxoчaи Рoчй маълуют ^й дopaд. Амю мyтoлиaи бoдик;к;aти ду нaшpи ин тaзкиpa ба rara^e oвapд, ки дap бopaи Рoчй чизe гуфта нaшyдaaет.
6. С. Султан маълуюти Caдpи Зиëpo аз «Тaзкopи aшъop» иштибoхaн чун чакидаи ралами Myхтapaм oвapдaaет.
7. С. Султан мeнaвиcaд, ки Рoчй «ба вaфoти шoиpoни мaшхypи заюн Шaмcиддини Шoхин, Mиpеидди;и Xaйpaт, Тавфиц, Ëpï, Ри^й ва чанди дигap ;итъaхoи тaъpиxй нaвиштaaет» [8, c. 252]. Китьаи тaъpиxии y дap вaфoти пaдapaш Тавфиц ^йи бaхе нaдopaд, амю дap мaвpиди шoиpoни дигap к;итъaхoи y дap хeч 4o, аз чумла дap тaзкиpaи xyди С. Cyлтoн низ еaбт нашуда, бoиеи шубха мeмoнaнд.
8. Ба ;авли С. Cyлтoн «еoли 1976 ба табъи дeвoни Ha;ибxoни Ту^ал тaъpиxи мapгyб гуфт ва бaхoи еaзoвop дoд» [8, c. 252]. Амю ин фикp хам бaхcнoк aет, зepo еoли 1976 Рoчй дap ;айди хаёт набуд, дeвoни Тyгpaл бoшaд, еoли 1916 интишop ёфт, ки бapoбap ба coли 1876 х. мeбoшaд. Шoяд муаллиф хамин еoлpo дap нaзap дoштa бoшaд?!
Mepocи адабии Идpиcxoчaи Рoчй аз pyбoиëтy к;итъaoт, газалиёту к;aеoид, мyxaммaехoвy чaвoбияхo, баёз ва мacнaвии манзуми «Тaзкиpaт-yл-xaттoтин» ибopaт aет. Дeвoни Идpиеxoчaи Рoчй, чyнoнки гуфта шуд, тиб;и маълуюти Шaйx Kapoмaтyллoхи C^o; дap дaети бapoдapзoдaи шoиp дap Koбyл нигaхдopй мeшaвaд. Haмyнaхoи aшъopи Рoчй дap тaзкиpaхo oвapдa шуда, аз хyнapи вoлoи шoиp шaхoдaт мeдихaнд. Дap еyxaнбoзй низ Рoчй иетeъдoди фавкугода дoштaaет, ки pyбoии зepин 6o иетифoдaи тачнтои кффия гyвoхи ин дaъвoет:
Эй дилбapи myx дилкаши дидaдapo, Kapдaм зи бapoт ц o.й, дap дида дapo! Бap шт ry6ope нapacaд, дида дapo, Бepyнкунадат cиpиIпк, mp дида дapo!
Дap paдифи мyxaммacхoe, ки Рoчй ба aшъopи шoиpoни юзиву мyoеиp гyфтaacт, як мyxaммaеи тазминии зeбoe бap газали Kaмoли Хучандй низ ^й дopaд, ки банди аввалинаш чунин acт:
Сунбул аз oн ккули пypпeчyтoб аз xy-дpaвaд, Hpnc аз oн чашми маоги нимxoб аз xy-д paвaд. Fyнчa аз лаъли ту ^aнгoми xHro6 аз xyдpaвaд Акcи pyяг гаp фитад дap o6, o6 аз xyд paвaд B^p фиюнй зулфи мушкин, мушки шб аз xyд paвaд.
Баёзи Идpиеxoчaи Рoчй, ки 6o xaти xeлe зeбo таълиф шуда, aшъopи шoиpoни зиёд аз чумла абёти дилнишини Абдyppaхмoни Чрмй, Kaмoли Хучандй, Саъдии Шepoзй, Caйидoи Haеaфй, Mиpзo Абдyл;oдиpи Бeдил, Caдpи Capиp, Абдyл;oдиpxoчaи Caвдo, №o мaxдyм ва дигapoнpo дap бap гиpифтaaет.
Maенaвии «Тaзкиpaт-yл-xaттoтин» аз мaнбaъхoи мухимми тaъpиxивy адабии точи^н буда, дap oн дap бopaи хyнapи xaттoтй, xyеyеиятхoи oн, xyшнaвиеoни нoмвap маълуют дoдa шyдaaет. Maенaвии мaзкyp дap вазни мaфoйлyн / мaфoйлyн / мaфoйл (ë фаулун) - бaхpи хазачи мyеaддaеи махфуз ë ма;буз навишта шуда, шyмopи миcpaхoяш аз 1700 адад (850 байт) мута^виз aет.
Зимнан, мaенaвии Рoчй aеapи мyхиммe аз еилеилaи ocop дap бopaи xyшнaвиеoн буда, дap ин дaвpa чандин aеapи дигap хам аз бoби хyнapхoи xyшнaвиcй, китoбopoй, мy;oвaеoзй ва юнанди ин таълиф шуда бyдaacт. Аз oн чумла «Тaзкиpaт-yл-xaттoтин»-и Caдpи Зиё, «^ачмуаи кoтибин»-и Фaтхyллoхи Myï, «Тaзкиpaи xyшнaвиcoн»-и Fyлoммyхaммaд Хдфт;аламии Дeхлaвй ва г. -po мeтaвoн нoм бypд, ки 6o тaъpиxи ин навъ хyнap, вeжaгихo ва нoмвapoни oн
метавонанд ошно кунанд. «Тазкират-ул-хаттотин»-и Идрисхочаи Рочй, ба ;авли мутахассиси сохаи хатшиносй Эхсон О;илов, ба шарофати «Тазкират-ул-хаттотин»-и Садри Зиё, ки соли 1350/1931 таълиф шудааст, хифз шудааст (Э. О;илов). Садри Зиё дар асари худ дар бораи анвои хат ва хаттотони мута;аддимин ва мутааххирин маълумот дода, баъзе рисолахои марбут ба хатро низ ба он ворид кардааст. У дар бораи анвои шашгонаи хат, равияхои хатнависй, мисли ;итъанависй, равияи мавлавии со;игй, равияи абдучабборй, хати настаъли;, хати шикаста ва гайра дар ин асар маълумот медихад ва илова мекунад, ки аз хатхои шашгонаи маъмули анъанавй дар асри XIX се навъи хат - сулс, таъли; ва настаъли; густариш ёфтанд. Аз чумла, Э. Окилов, менависад, ки маснавии Идрис-махдуми Рочй низ ба рисолаи Садри Зиё ворид шуда, дар бораи 42 нафар хаттотони машхур маълумот медихдд. Хд; ба чониби уст, ки «ин маснавй барои омузиши таърихи адабиёти асри XIX-ибтидои асри XX ва мактаби хушнависии Бухоро сарчашмаи мухим мебошад» [10, с. 18].
Маснавии Идрисхочаи Рочй яке аз асархои хеле арзишманди таърихиву адабй буда, дар он рочеъ ба масъалахои омухтани асосхои хирфаии хушнависй ва пайванди ин хунар бо чамъи хунархои дигаре, ки дар он рузгор дар Бухорои шариф равна; дошт, матлабхои чолибе оварда шудааст. Идрисхочаи Рочй дар баробари васфи хунари хар хушнавис оид ба хунархои дигаре, ки ин хаттот дорад, аз он чумла китоборой, му;овасозй, заргарй, когазсозй, суханварй, шоирй ва гайра сухан ронда, дар мачмуъ як манзараи умумии хаёти фархангии яке аз бузургтарин шахрхои Шар; - Бухороро инъикос менамояд.
Маснавии Идрисхочаи Рочй дар шакли со;инома навишта шуда, баъд аз хар банди он, ки ихтисос ба мавзуе дорад, як байте бо мухотаби «со;й» меояд. Ч,амъулчамъ ми;дори чунин бандхо бисту ду адад аст. Бандхо аз назари мивдори байт гуногунанд.
Дар банди аввали маснавй муночот ба Худованд, хамду сано ба Офаридгор ва расули акрам оварда мешавад ва дар хамин ;исми маснавй муаллиф аз даргохи илохй хохиш мекунад, ки:
Диламро пок гардон аз намоиш, Забонам соф кун андар ситоиш, Ки то некудихамдоди фасохат, Кунад хонанда аз вайистирохат!
Ин чо нуктаи мухим он аст, ки муаллиф мехохад аз гуфтани айби дигарон барканор бошад, вале айби худро бидонад:
Ба айби кас маёло фикратамро, Зи айбиманхабар дех фитратамро!
Дар банди дувум пас аз ситоиши Худову Расул шоир ба васфи шоханшохи замон мегузарад: Бидех, соцй, мае, то з-ин тарона Кунам васфи шаханшохи замона!
Дар банди дигар пас аз мадху ситоиши шохи замон шоир ба тавсифи Бухоро шуруъ мекунад. Сабаб он аст, ки дар мехвари ин маснавй васфи хаттотони Бухоро, ки аз марказхои бузурги тамаддуни Шар; ва хунархои хушнависиву китоборой буд, ;арор дорад. Ин аст, ки дар васфи ин шахри бузург ва ин гахвораи бемисли миллати мо мусанниф мегуяд:
Цацонро аз Бухоро зебу зин аст, Ки олам хотаму ин ч о нигин аст. Цацон шахсу Бухоро омадаш дил, Ба дил шуд эътиборишахс цосил. Бухоро магзу олам чумлагй пуст, Барои магз охир пуст некуст.
Дар чанд банди дигар шоир дар васфи маъшу;и худ сухан меронад ва уро дар хамаи хунархо сохибкамол меномад.
Зи цар фанне, ки меномй камоле, Набудуро дар у фан худ мисоле. Ба фщми чистону сунъи муаммо Миёни нуктасанчон буд якто. Хулул оварда уро илм дар килк, Дщад эъломи у килки гуцарсилк. Хафиву цам чалй хат дошт дилбар, Ки гуйй бар садаф барчида гащар. Варо назме ба синни хурдсолй
Бap oн вацки 6o crnnai лаoлй, Зиwp фан гapчи жку бsxípaвap буд, Ба xaтгy пeъp майлаш бeпгap буд.
Дap нихoяти ин тaвcифхo майли дилбappo ба xaттy шeъp зикp кapдa, таъкид мeнaмoяд, ки тaнхo 6o poхи вypyд ба ин ду хyнap имкoн дopaд, ки дили маъшу; ба дaет oяд:
Агap xox^ñ вишли oн дилopoм Буун oвap ба фаннипeъpy xaг тм. Бидсц, co^M, мaйe o $oтифи гайб Kyi^xycrni xaг aндap caф^a бeaйб! Xaг oxp мaзxlapи pyrn mwop ат, Ба !xm у1уо1и y oинaдop ат, Km мeмoнaд алиф 6o цадди цoнoн B-аз y $ам цилва шэд npM мижcгoн.
Хамин тapи;, аз хapфи алиф тaвcифи хapфхo, тapзи навиштани oнхo, тapзи пaйвacт шудани o^o 6o хaмдигap ва дигap xyеyеиятхoи хyени xaт oгoз мeëбaд. Myaллиф дap идoмa дap бopaи таълими xaт ва тaъpиxи xaти нaетaъли; маълуют дoдa, aеoегyзopи oнpo Алии Тaбpeзй мeнoмaд:
Бидсх,, cotçï, мaйe, o дap мaвoзeъ Kyнaм таълими xaг-yл-aйн вoзe^! Map инxaгpo, кинacгaълиц тм ат, Бшю аз rncxM таълицаш гaмoм ат. Haмyдa вазъи ин xaг наздди цущу Алй Таб^й aнцap acpи Тeмyp.
^c аз баёни xycycиятхoи хap хapф ва тapзи навишта шудани o^o, муаллиф дap бopaи ycтoдoни ин фан xaбap мeдихaд:
Бидex^, cok,S, майи coфe, ки o ман Kyi! ^^omM ycгoдoни ин фан!
Аввалин race, ки y дap бopaaш xaбap мeдихaд ва хyнapи ypo дap xyшнaвией тaвеиф мeнaмoяд, Maxдyми Ахмад aет:
BüXfM^M кмююн Шащи Ах;мад, Km давлат дap кaмoлaш буд capмaд. Xaгaп бap caфxfaи cwnai лaoлй, H^M килкаш зи шацци нaк^c xoлй. Зи тиббу x^aндaca пeъpy нуцумаш, Mycaxxap бap capи мулки улумаш. Дapин фamx^ocгаз гacниф мал^ Km чашми нoгaвoнбин бoд аз у Myp.
Аз ин вacф бapмeoяд, ки Ахмади Дoнишpo муаллиф на тaнхo capoмaди xaттoтoни заюн, балки дoнишмaнди бeмиcлe дap улуми тиббу хaндaca ва шeъpy нучум низ мeхиcoбaд. Амю ин 4o еyxaн на тaнхo аз дoнишмaндии Maxдyм, балки cypaтy еиpaти y низ paфтaacт:
Ба cypaг чун цaлaнцap лoyбoлecг, Ба cиpaглeк Афлoгyнмиюлecг.
Дap идoмaи ин ^томати мaенaвй шoиp дap бopaи xyшнaвиеoнe миели Ибpoхимy Иехo;, Mиp Икpoм, Mиpзo Ахмади Myншинaжoд, Ибpoхимxoчaи миpи Kyro6, Ибpoхимxoн, Абдyллoхбeг, Mиpзo Бaхpoм, Mиpзo Бaдpиддин, Бa;oxoн (Hoдиp), Тaхеин, Myллoxoчa, Июдуддин, Mиpзoи Дaбиp, Шaхoбyддин Xaлифa, Х^чй Хyеaйн, Хoчи Mиpзo Рaхмaтyллoх, Caъдyллoхи Ypo;, Myллoopифи Бoбoи Иpей, Kopï Шapиф, Mиpзo Шapиф Maxдyми Caдp, Сидди;, ^зй Caбoxoн, Maxдyми Coлeхи Haвхa, Mиpзo Fиëе, Mиpзo Фapмoн;yлй, Mиpзo Кaмapxoн, Mиpзo Ч,aхoнгиp, Xo4ï Абдyеaттop, Хaбибyллoxoни Кoзинaжoди Авхадй, Xo4ï Абдyвaххoб, Хаким Абдулмачиди Зуфунун, Абдyллoбeки миpи Kитoб, Абдyлкapими Июд, Абдулгох муншии Mиpзo, Mиpзo Азим, Абдyppaхими Пушткухй, Убaйдyллoх Mиpзoи X^opñ, Mиpзo Абдypaхмoн, Mиpзo Абдyлвoхид, Mиpзo Абду;айюм, Kopï Абдyлвoхид, Mиpзo Умapи Cornñ, Mиpзo Kopï Oлим, Mиpзo ^бил, Mиp Фaйзyллoхи Koтиб, Mиpзo К^били Mиpoxyp, Kopï Кулй, Mиpзo Mypoд, Maхмaдaмин, Kopï Myзaххиб, Абдулмуъмин, ^зй Maхмaдaмин, Myхеинчoн, Кoзй Haзpyллoи Ypo;, Кoзиxoчa Heъмaтyллoх, Mиpзo Caфap, Mиpзo Mиpяхë маълуют мeдихaд.
Мо 58 нафар хушнависи замонро дар маснавии Идрисхочаи Рочй шумурда тавонистем, ки аз шумори Э. О;илов (42 нафар гуфта буд), 16 нафар бештаранд. Аммо, чунонки худи муаллиф эътироф мекунад, ин шумор танхо ;атрае аз бахр аст. Бинобар ин, у аз хамаи онхое, ки номашон ба ин маснавй ворид нашудаанд, узр мепурсад ва иллати ба тазкира ворид нагардиданашонро на форигболии муаллиф, балки бехабарии у аз холи онхо шарх медихад:
Зихаттотон, ки дар ин сафха гуфтам, Зи бахри мадхашон як дур (р) насуфтам. Зи бахре цатра аз хавфи итолат, Зи мухре заррае омадхаволат. Хаминхо худ яке аз садхазоранд, Ки ин ц о ахли ин фан бешуморанд... Пас онхоро, ки бо шухрат нашуд кор, Наёмад номашон дар силки тазкор. Басе з-онхо, ки худхастанд машхур, Маро нохолдонй дошт маъзур. Фаромушй сабаб омад на ихмол, Басе з-онхо, ки будам огах азхол. Аз ин маънй сухан дар кутахй монд, Зи зикри баъзешондафтар тихй монд. Бибояд аз карам узрам пазиранд, Маъозуллох, ки бо ман хурда гиранд. Идрисхочаи Рочй дуруст гуфтааст, ки аксари онхое, ки дар хаттотй машхур буданд, дар шоирй низ хунари хос доштаанд:
Бувад з-инхо, ки шуд дар сафха тазкор, Зи хатту шеър аксар бахрабардор. Бинобар ин дар идомаи сухан Идрисхоча ба васфи «сухан» мепардозад. Сухан аз диди ин суханвар, сарвати бебахост:
Сухан мавце бувад аз бахри эхсон, Сухан дуррест аз дарёи ирфон. Сухан охир мадори лутфу кин аст, Сухан охир бинои куфру дин аст. Сухан бошад далели куфру ислом, Сухан бошаднишони амру ищом. Сухан бо шохиди мазмун цабоест, На балки мазхари маънинамоест. Сухан оинаи шахси маъонист, Маъониро сухан гар нест, фонист. Вуцуде дар маъонй бе сухан нест В-агар маънй набошад, хеч фан нест. Сухан чун наврасе покизагавхар, Тасарруф мекунад мазмуни духтар. Сухан равнацдехи сохибкамолон, Сухан фарбехкуни логархиёлон. Азбаски сухан «чавхари таъми суханвар аст»-у зодаи табъи у, хох зебо бошаду хох безеб, дар назари сохиби худ арчманд аст:
Сухан бошад чунон покизагавхар, Ки бошад цавхари таъми суханвар. Сухан к-у зоид аз табъи хирадманд, Халаф бошад туро монанди фарзанд. Халаф гар хуб бошад, рост дилцуст, Сухан гар хусну гар цубх аст некуст. Халаф гар дилкашу гар нописанд аст, Ба назди сохиби худ арцманд аст. Ин матлабро - яъне мисли фарзанди хубруву нек будани хар сухан аз назари суханвар ба воситаи як хикояти тамсилй ба ;алам омадааст. Мазмуни ин хикоят он аст, ки боре пире аз ровй хохиш мекунад, то себеро ба зеботарин кудак, яъне фарзандаш, ки дар мадраса тахсил мекунад, бирасонад. У фарзандашро чунон ситоиш мекунад, ки гуйй, дар хусну малохату а;лу
дониш ягона ва фариди рузгор бошад. Вакте ровй ба мадраса мерасад, мебинад, ки хама нокису шалу калу куранд ва танхо фарзанди худаш зеботарини онхост ва он себро ба фарзанди худаш медихад. Ин хикоятро дар шаклу гунаи дигар дар осори ин давра метавон пайдо кард. Пас аз ин хикояти тамсилй муаллиф дар бораи худаш ва корхое, ки кардааст, хабар медихад:
Ба хатту шеър кардам феълу гуфтор, Хама цасри забону хома даркор. Каломам чумла яксар бегараз буд, Хулусаш чавхару сидцаш гараз буд... Навиштамхарчи омад бар забонам, Дигар радду цабули у надонам.
Шоир ифтихор дорад, ки харгиз ба хотири тамаъ ва савдои хом шеъре нагуфта, ба хотири обу ошу маош каломе мавзун накарда. У шукргузор аст, ки харчи мехост, барояш бо лутфи Илохй дастрас буд:
Хар он чи мацсад аз дунё хавас буд, Зи лутфихац бар онамдастрас буд.
Шоир дар идома аз санчиши калам ва тавфики худ дар таълифи хусни талаб, газал, мухаммас, рубой, касида, муаммо, хошия, маснавй, хикоят, шахрошуб, моддаи таърих маълумот медихад. Дар охир ин хама дар назари у як навъ худситой менамояд, ки пас аз байте ба унвони сокй лахни худро тагйир медихад:
Бидех, соцй, майе аз рахнамой, Фуруд ор аз саманди худситой!
Рочй хама гуфтахои худро галату харзагуйй номида, икрор мешавад, ки: Бузургон харчи маънй буд, гуфтанд, Дури маънй ба пеши табъ суфтанд.
Дар чанд банди охири маснавй шоир изхори ачзу нотавонй карда, аз хатову айб орй набудани ашъорашро таъкид мекунад ва аз хонандагон авфу пузиш мехохад.
Дар «Тазкират-ул-хаттотин», чунонки зикраш рафт, асомии кариб 60 хушнавис ворид шудааст. Муаллиф ба хар кадоми онхо бахои сазовор дода, аз хунархояшон маълумот медихад. Масалан, дар бораи Исхок менависад, ки у дар хатти чалй ва хафй «ба хар як бехтар аз якдигар тавоно» ва ахли шеъру такрир буда, дар шоирй машхури даврон буд. Ё худ Мир Икром «зи санъатхои чузъй бас хабардор», Мирзо Ахмади Муншинажод «шахир андар фунуни шеъру такрир», Иброхимхочаи мири Кулоб «ба шеъру заргарй» будаш махорат, Иброхимхон «ба иншову ба назму шеър якто», Мирзо Бахром «ба фанни хатту такрираш камолест, Хаёли шеъриаш сехри хилолест», Бакохон «ба дарсу шеър мумтоз ва тахаллусаш Нодир», Тахсин «дабиру шоири маънишинос», Муллохоча «дар машки чалй ва лавху китъа» шухратманд, Имодуддин «ба таъриху сухандонй мусаллам», Мирзои Дабирй «ба шеъру хат инон тофт», Шахобуддин Халифа «худодон, факеху олим ва дар хатти чаливу китобат сохибмахорат» будаанд. Аз миёни хушнависон шахсиятхои багоят номваре мисли Ахмади Дониш ва Садри Зиё низ будаанд. Чунончи, дар бораи Садри Зиё мегуяд, ки:
Дар ин фан он ки у худ ахли цадр аст, Хаме Мирзошариф Махдуми Садр аст. Цалам дар дасти у хамчун чапандоз, Ба майдони сахоиф дар таку тоз. Чу ояд маст дар майдони тацрир, Ишороташ намегунцад ба тахрир. Набошад андар ин фирузасохат, Царинаш холиё андар фасохат. Хама ашъориудархурди тавсиф, Бувад уро ба маълумот тасниф. Ба цаддаш рост дебои фазоил, Шудй зохир аз у хуш-хуш фазоил.
Сиддикро (шояд Мирсиддикхони Хдшмати Бухорой бошад) зуфунуни замон меномад ва дар васфаш мегуяд:
Сухандону сухангуву суханвар, Ки кас андар сухан з-у нест бартар. Фарид андар цироат, назмуиншо,
Нуцуму рамлу таъриху муаммо.
Сабаби ин тахмин задан, ки шояд мухотаб Хашмат бошад, мукарраран ишора кардани муаллиф ба зоти уст. Бори аввал мегуяд, ки:
Ба хар фан иттифоци хосу ом аст, Ки зоташро камолоти тамом аст.
Бори дигар ишора мекунад, ки:
Бувадуро ба маълумот тасниф, Набошад зоти у мухтоци тавсиф.
Хини номбар кардани анвои хат муаллифи тазкира хатхои настаълик, куръонй, китобй, хафй, ачлй, чалй, сулс, куфй, тугро ва хати нохуниро низ зикр мекунад. Чунончи, дар мавриди хати нохунй, ки аз анвои нодири хат буд, менависад, ки:
Дувум, Абдуллах, он Муншии мирзо, Ки будй сухбати у умрафзо. Ба хатти нохунй хам буд цодир, Кихаст он хат миёни халц нодир.
Ё дар бораи Мир Файзуллохи котиб менависад, ки у дар навиштани хатхои сулсу куфиву тугро дасти ;авй дошт:
Хунарвар Мир Файзуллохи котиб, Ба таълими духат, бар цумла голиб. Ба хатти сулсу хам куфиву тугро Варо дасте бувад аз цумла боло.
Албатта, анвои хат хеле зиёд аст ва аз замонхои кадим то имруз хатхое, мисли губор, девонй, куфй, райхон, мухаккак, рикоъ, рукъа, насх, сулс, тавкеъ, тугро, таълик, настаълики шикаста ва гайраро номбар кардаанд ва хар кадоме хусусиятхои худро дорад. Муаллифи тазкира на танхо ному насаби хаттотони Бухоро, балки хушнависони мавзеъхои дигарро низ зикр мекунад, чунончи Алии Табрезй аз Табрез бунёдгузори хати настаълик будааст. Иброхимхоча мири Кулоб аз Кулоб, Мухаммадюсуфи Дой аз Хева, Мухаммад Шарифи Хоразмй низ аз Хева, Убайдуллох Мирзои Хисорй аз Хисор, Убайдуллохи Бадахшй аз Бадахшон, Абдуллохбек мири Китоб аз Кеш, Мирзо Абдукайюм низ аз хиттаи Кеш, Абдуррахими Пушткухй аз Пушткух ва гайра бо овардани макони таваллудашон зикр ёфтаанд. Аммо аксари ин хушнависон муддате дар Бухоро зиста ва эътибору шухрату номе ин чо ёфтаанд. Гайр аз ин, Идрисхочаи Рочй мансабу вазифахои хушнависон ва падарони онхоро низ ёдовар шудааст. Чунончи, баъзехо махдум (Махдуми Ахмад, Махдуми Садр), баъзе мирзо (Мирзо Бахром, Мирзо Бахриддин), муншй (Мирзо Ахмади Муншинажод, Мирзо Гиёси Муншинажод), бархе урок (Саъдуллои Урок, Козй Неъматуллои Урок), бархе хочй (Мирзо Рахматулло, Хочй Хусайн), корй (Корй Шариф), козй (Козй Сабохон, Козй Махмадамин), мирохур (Мирохур Мирзои Кобил), каровулбегй (Мирзо Мир Яхё) ва хоказо мебошанд. Бархе аз ин хушнависон бо лакабхои хосе низ иштихор ёфта буданд, мисли Ахмад-махдуми Дониш, Абдуллохбег мири Китоб, Имодуддини хушнавис, Козй Сабохони хушнавис, Мир Файзуллохи Котиб, Мирзо Ахмади Муншинажод, Мирзо Бадриддини чапнавис, Мирзо Гиёси килксоз, Мирзо Камархони хушкор, Мирзо Муроди когазсоз ва хоказо. Хамин тарик, дар маснавии «Тазкират-ул-хаттотин» фазои хунарии садахои ХУШ-XIX ва огози садаи XX-и Бухоро ва дар мачмуъ Мовароуннахр ба калам омадааст. Маълумоти он дар бораи хушнависон, ороишгарони китоб, шоирону суханварон, анвои хат ва хусусиятхои он басо чолиб ва мухим мебошад. Маводи ин тазкира хам аз назари таърихй ва хам аз нигохи адабй арзиши баланд дорад, зеро он агар, аз як тараф, дар бораи ахли хунар ва хоса, хушнависон маълумот дихад, аз чониби дигар, хусусиятхои адабй ва услубии як тазкираи манзуми ибтидои садаи XX ва сабки нигориши яке аз намояндагони номвари ин давра Идрисхочаи Рочиро инъикос менамояд. Айни хол ин тазкира аз чониби Эрачи Меликиён зери назари профессор Аскаралй Рачабов ба чоп тайёр шудааст ва умед аст, ки интишори он барои чустан ва гуфтани матлабхои нав мусоидат хохад намуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдй, А. Тазкират-уш-шуаро. Бо тасхех ва муцаддимаи Асгари Чонфидо, зери назари
Сахобиддин Сиддицов. - Душанбе: Дониш, 1983. - 292 с.
2. Айнй, Садриддин. Ёддоштхо.-Душанбе:Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии
Точик,2009. - 680 с.
3. Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти точик . - Душанбе: 2010. - 420 с.
4. Бухорй, Шайх Абдулкодир Кароматуллох. Тазкираи Сибок. - Тошканд: Академияи фанхои Ч,умхурии Узбекистон - Фан, 2007. - 199 с.
5. Возех, Корй Рахматуллох. Тухфат-ул-ахбоб фй тазкират-ил-асхоб: Матни интикодй бо мукаддима ва тасхехи Асгари Ч,онфидо, зери назари А. Мирзоев. - Душанбе: Дониш, 1977. -224 с.
6. Возех, Корй Рахматуллох. Тухфат-ул-ахбоб фй тазкират-ил-асхоб: Матни интикодй бо мукаддима, тахия ва тавзехоти Ч,урабек Назрй - Душанбе: Дониш, 2020. - 284 с.
7. Гаффорова, М. Хдёт ва эчодиёти Идрисхочаи Рочй // Камоли Хучандй. - 2023. - №1(33). - С. 46-51.
8. Кавкабй,Сайидумари Султон.Тазкираи суханварони Истаравшан.-Душанбе: Адиб, 2012. -260 с.
9. Мухтарам, Х^очй Неъматуллох. Тазкират-уш-шуаро / Бо тасхех ва мукаддимаи Асгари Ч,онфидо; зери назари Камол Айнй. - Душанбе: Дониш, 1975. - 369 с.
Ю.Окилов, Э. И. Направления и этапы развития таджикской каллиграфии: автореф. на соиск. канд. истор. наук. - Душанбе, 1992. - 25 с.
11.Рочии Бухорой, Мирмухаммад Идрисхоча. Тазкират-ул-хаттотин: Маснавй / Хаттот Иноятуллоххочаи Бухорой, соли китобат 1326. - Library of Congress, DCL №02. - В 7550.
12.Садри Зиё, Шарифчон-махдум. Тазкори ашъор: Шархи холи бархе аз шоирони муосири Точикистон ва намунахое аз ашъори онон / Бо тасхехи Сахобиддини Сиддик; бо кушиши Мухаммадчони Шакурии Бухорой. Чопи аввал. - Техрон: Суруш, 1380=2001.
13.Сиддикй, Сахобиддин. Садри Зиё ва тазкирахои у / Зери назари Т. Неъматзода. Веросторон М. Шакурй, М. Хочаева. - Душанбе: Шучоиён, 2010. - 200 с.
14. Хади-заде, Р. Источники к изучению таджикской литературы второй половины XIX века. -Сталинобод, Нашриёти давлатии Точикистон, 1956. - 138 с.
15Додизода, Р. Адабиёти точик дар нимаи дувуми асри XIX. - Душанбе: Дониш, 1968.-295 с.
REFERENCES:
1. Abdi, A. Thank you. With corrections and an introduction by Asghar Jonfido, under the supervision of Sahobiddin Siddikov. - Dushanbe: Donish, 1983. - 292 p.
2. Aini, Sadriddin. Memoirs.-Dushanbe: Scientific Editor-in-Chief of Tajik National Encyclopedia, 2009. - 680 p.
3. Aini, Sadriddin. An example of Tajik literature. - Dushanbe: 2010. - 420 p.
4. Bukhari, Sheikh Abdulkadir Karamatullah. Picture of Sibok. - Tashkent: Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan - Science, 2007. - 199 p.
5. Vozeh, Qori Rahmatullah. Tuhfat-ul-Ahbab fi Tazkirat-il-Ashab: A critical text with an introduction and corrections by Asghar Jonfida, under the supervision of A. Mirzoev. - Dushanbe: Donish, 1977. - 224 p.
6. Vozeh, Qori Rahmatullah. Tuhfat-ul-Ahbab fi Tazkirat-il-Ashab: Critical text with an introduction, development and explanations by Jurabek Nazri - Dushanbe: Donish, 2020. - 284 p.
7. Gafforova, M. Life and work of Idrishoja Roji // Kamoli Khujandi. - 2023. - No. 1(33). - S. 46-51.
8. Kavkabi, Sayidumari Sultan. Commentary on the speakers of Istaravshan. - Dushanbe: Adib, 2012. - 260 p.
9. Dear Haji Nematullah. Tazkirat-ush-shuaro / With revision and introduction by Asghar Jonfido; under the supervision of Kamal Aini. - Dushanbe: Donish, 1975. - 369 p.
10. Okilov, E. I. Directions and stages of development of Tajik calligraphy: abstract for the candidate of historical sciences. - Dushanbe, 1992. - 25 p.
11. Raji Bukharai Mirmuhammad Idrishoja. Tazkirat-ul-Khattotin: Masnavi / Calligraphy Inayatullah Khoja Bukharai, year of the book 1326. - Library of Congress, DCL #02. - B 7550.
12. Sadri Zia, Sharifjan-Makhdoom. Tazhkori ashaor: A biography of some modern Tajik poets and examples of their poems / Edited by Sahobiddin Siddiq with the effort of Muhammadjan Shakuri Bukharai. First edition. - Tehran: Soroush, 1380=2001.
13. Siddiqi, Sahabuddin. Sadri Zia and his comments / Under the eyes of T. Nematzoda. The editors are M. Shakuri, M. Khojaeva. - Dushanbe: Shujoiyan, 2010. - 200 p.
14. Khadi-zade, R. Sources for the study of Tajik literature of the second half of the 19th century. - -Stalinabad, State Publishing House of Tajikistan, 1956. - 138 p.
15. Hadizoda, R. Tajik literature in the second half of the XIX century.-Dushanbe:Donish,1968.-295 p.
