CC BY
20УДК 355.48(476)«1920»
М. Я. Сяменчык, дацэнт (БДТУ)
1ДЭЙНА-ПАЛ1ТЫЧНЫЯ ЗАХАДЫ КАМАНДАВАННЯ ЗАХОДН1М ФРОНТАМ ПА УМАЦАВАНШ БАЯЗДОЛЬНАСЦ1 ЧЫРВОНААРМЕЙЦАУ У 1920 Г.
У артыкуле асвятляюцца асобныя аспекты вдэйна-палгтычнай работы камандавання Заходня-га фронту i органау Савецкай улады па умацаванш баяздольнасщ Чырвонай ApMii. У асноунай частцы характарызуюцца мерапрыемствы, здзейсненыя ваенным камандаваннем разам з мясцо-вьеш рэвалюцыйньЕШ камгтэтам^ па дойным выхаванш байцоу Чырвонай ApMii, аказанш дапа-Mori ix сем'ям, а таксама барацьбе з дэзерщрствам у прыфрантавой зоне.
Certain aspects of ideological and political work on fighting capacity consolidation of the Red Army which was carried out by Western Front Headquarters and Soviet government bodies. The main part of the article characterizes measures by the command together with local revolutionary committees on ideological education of Red Army men, giving help to their families, fighting with desertion in the front-line area.
Уводзшы. У савецкай пстарыяграфп тэма щэйнага-маральнага стану чырвонаармейцау За-ходняга фронту напярэдадш I у час вызначаль-ных баёу з польсюм1 захопшкам1 у 1920 г. ас-ветлена з партыйна-класавых пазщый 1 давол1 аднабакова. Апошшя творы I. М. 1гнаценю [1] 1 А. П. Грыцкев1ча [2], хоць 1 пазбаулены азнача-ных х1бау, але таксама не даюць поунага уяу-лення аб захадах ваеннага камандавання I пад-парадкаваных яму цывшьных уладных органау па умацаванш баяздольнасщ чырвонаармейцау.
Асноуная частка. У 1920 г. пасля разгрому армп Дзяшкша пагроза аднаулення вайны з палякам1 нямоцна непакоша савецю урад. Мала таго, бальшавщюя лщэры убачыл1 у ёй маг-чымасць ажыццяулення ¿дэ1 сусветнай рэвалю-цьп. 3 гэтай нагоды роля Заходняга фронту у ¿х стратэпчных планах толью узрасла. Аргашза-цыя I каардынацыя захадау па яго ¿дэйна-пат-тычным умацаванш здзяйснялася Рэвалюцый-ным1 ваенным1 саветам1 (РВС) фронту 1 армш. Азначаным РВС падпарадкоувалюя цывшьныя 1 вайсковыя установы прыфрантавой Беларус1 [3, с. 251], камготы РКП(б) ус1х узроуняу, а таксама ЦК Камушстычнай партьп Л1твы 1 Беларусь
Як I раней, щэйнае уздзеянне на чырвонаармейцау адбывалася праз аргашзаваныя палира-ботшкаш гутарю, лекцьп, мпынп. Без ул1ку стал1чных выданняу на Заходшм фронце 1 у тыле распаусюджвалюя «ЗапфронтРОСТА», «Воин революции», «Звезда» (з 8 чэрвеня - орган Паттаддзела фронту), «Красноармеец», «Красный трубач» 1 шш. На щэйнае забеспячэнне на-ступальнай аперацьп Чырвонай Армп был1 «мабшзаваны» губернсюя 1 павятовыя газеты.
У 1919 - пачатку 1920 г. усе «чырвоныя» прапагандысты 1 аптатары, партыйна-савецюя 1 вайсковыя органы друку канцэнтрават увагу байцоу, камандз1рау I свядомых грамадзян на справядл1вым з боку Савецкай Раси характары вайны з «буржуазна-памешчыцкай» Польшчай. «Трэба так наладзщь аптацыю, - казау старшы-ня РВС РСФСР Л. Троцю, - каб кожны чырво-
наармеец зразумеу, што зраб1у савецю урад для таго, каб пазбегнуць вайны, 1 каб ён ясна адчуу, што уся адказнасць за маючую адбыцца крыва-вую барацьбу цалкам кладзецца на польскую буржуазную шляхту» [4, с. 49].
Справядл1вы характар вайны мус1у перака-наць чырвоных байцоу у высакароднасщ сваёй мюп па вызваленш Беларуси Л1твы 1 Польшчы ад «буржуазнай шляхты» 1 тым самым узняць ¿х баявы дух [5, с. 376].
Выкананню задач, ускладзеных на Заходт фронт, ускосна спрыяла тая бальшавщкая л1та-ратура, якая распаусюджвалася у зоне дыслака-цьи польсюх войск. Толью са студзеня па сака-вш 1920 г. сродкам1 ашяцш туды было дастау-лена 183 найменняу газет, лютовак, часошсау 1 брашур тыражом 3 174 894 экз. [6, с. 38]. Частка ¿х распаусюджвалася з дапамогай адмысловых артылерыйсюх снарадау I нават сялянсюх дзя-цей [7, с. 31], [3, с. 424]. Галоунакамандуючы узброеным1 сшаш РСФСР С. Каменеу адзначау вялЫ плён гэтай працы, каш падчас лшеньскага наступления войск Заходняга фронту дзве л1тоу-ска-беларусюя 1 8-я пяхотная дьтазп пращушка апынулюя распрапагандаваным1 I не здолел1 аказаць ¿м ютотнага супрац1улення [8, с. 8].
Але, як правша, узровень дэмаратзацьн па-лякау значна перабольшвауся. Як вышкала з друку, паводз1ны пращушка у аднос1нах да па-лонных чырвонаармейцау 1 беларусюх парты-зан, а таксама м1рнага насельн1цтва характары-завал1ся як жорстк1я, нават зверсюя [9] 1 не вы-яулял1 прыкмет разлажэння.
Бальшав1цкая л1таратура, прызначаная для распаусюджання на савецкай I падкантрольнай палякам тэрыторы1 Беларус1, друкавалася на рус-кай, польскай, лпоускай ¿, у найменшай колькас-щ, беларускай мове [10]. Паказальна, што напярэдадш наступления Чырвонай Армп перад началь-н1кам1 пал1таддзелау дыв1зш став1лася задача, каб кожн^г палпрук меу пры сабе сумку або мех з поль-ск1м1 1 русюм1 л1стоукам1 [5, с. 376]. Вщавочна, што пал1таддзел фронту на чале з А. Мясн1ковым
нячаста звяртауся да беларусау на ix мове. Так, пасля вызвалення Слотма рэукам выдау зварот да гараджан на рускай i яурэйскай мовах [11].
У цэлым, бальшав1цкая прэса Заходняга фронту у сукупнасщ з ¿ншьиш формам! щэйнага уздзеяння фармавала асобу чырвонаармейца як абаронцы Савецкай Pacii, вызвалщеля польсюх братоу па класу, змагара за сацыялютычную Поль-шчу i сусветную рэвалюцыю. 1ншая справа, што мясцовыя паляю не заусёды падзялял1 мэты сва!х вызвалщеляу. Так, газета «Правда» адзначала, што на Вщебшчыне «польскае насельнщтва да герояу Чырвонай ApMii ставщца варожа ...паляю усё ха-ваюць i часам атручваюць вацу» [12].
Гэтая акатчнасць павшна была насцяро-жыць Савецю урад яшчэ да перасячэння Чыр-вонай Арм1яй «лшп Керзана». Але ¿дэя Савецкай Польшчы здавалася бл1зкай да ажыццяу-лення. «Сваю галоуную задачу, - nicay М. Ту-хачэусю, - выхаваць чырвонаармейца, яю ¿дзе у межы чужой дзяржавы, як штэрнацыяналюта, паттаддзелы у значнай ступеш выканат...» [13]. Але у межах Польшчы з'яуленне Чырво-най ApMii было успрынята мясцовым насель-нщтвам «як напад брусшаусюх маскалёу». Удзельшк паходу на Варшаву В. Путна nicay, што польсю урад, «скарыстаушы яшчэ моцные рэштю ранейшай нацыянальнай нянавющ да "маскалёу", стварыу незвычайны уздым поль-скага патрыятызму» [14]. Сапрауды, па словах члена РВС РСФСР Гусева, «ваявала не сацыя-лютычная Рашя супраць ¿мперыялютычнай Польшчы, a pycKi народ супраць палякау» [15].
Па розных прычынах добраахвотнщю рух не зраб1уся ютотнай крынщай папаунення байцоу Заходняга фронту, таму самым дзейсным срод-кам был1 мабшзацьп ваеннаабавязанага насельнщтва, галоуным чынам, сялян. 1х нежаданне ваяваць па щэйных, эканам1чных, маральных i шшых прычынах прыводзша да канфлшту з Савецкай уладай i як сродку пазбегнуць пакаран-ня - да пераходу на нелегальнае становшча. Таюм чынам, для ваенных i цывшьных улад ба-рацьба з дэзерщрствам з'яулялася важным на-прамкам дзейнасщ па умацаванш фронту.
У пачатку 1920 г., нягледзячы на жорстюя рэпрэсп, у прыфрантавой Eenapyci натчвалася шмат дэзерщрау. Толью у Быхаусюм пав. ix коль-касць перавышала 10 000 [16]. Пасля таго, як Польшча аднавша баявыя дзеянш, для Савецкай улады ix юнаванне у тыле рабшася усё больш нецяршмым. Таму 12 мая Савет Працы i Абароны усталявау 7-дзённы тэрмш дабрахвот-най яую дэзерщрау, пасля якога яны i нават ix сем'1 падвяргалюя рэпрэс1ям. 3 гэтай нагоды yciMi кам1с1ям1 па барацьбе з дэзерщрствам (камдэзы) было распаусюджана 13 найменняу лютовак у колькасщ 792 030 экз. [17].
24 мая начальшк Паттычнага аддзела 16-й армп Р. Пшель загадау узмацнщь барацьбу з дэзерщрам1, «каб франтавыя часщ мага ад-чуць, што тыл у ¿х зус1м забяспечаны 1 надзей-ны» [4, с. 306]. У вышку распачатай у Аршан-сюм, Быхаусюм, Горацюм, Магшёусюм, Рага-чоусюм, Чаусюм 1 Чэрыкаусюм пав. аперацьп был1 затрыманы 10 357 чалавек [18].
Значную ролю у азначанай барацьбе адыграу загац камандуючага фронтам М. Тухачэускага ад 6 чэрвеня аб канфюкацьи маёмасщ у тых, хто ухшуся ад прызыву або не з'яв1уся у камдэз, 1 яе перацачы «сем'ям сумленных чырвонаармейцау у шшыя воласщ 1 паветы» [19]. Пастауленая 13 чэрвеня камандуючым 16-й арм1яй М. Салагубам пе-рац рэукамаш зацача барацьбы з дэзерщраш як «свядомьгш щ бессвядомым1 здрадшкаш Чырво-най Армл» урауноувалася з баявой [3, с. 328]. На вяртанне дэзерщрау была сюравана няспынная кампашя у прэсе. Змест матэрыялау на гэты конт быу самым разнастайным - ад ¿х асуджэння да закткау пайсщ на фронт 1 тым скушць сваю в1ну.
У вышку ус1х метадау уздзеяння колькасць явак у камдэзы значна узрасла. Так, да сярэдз1-ны чэрвеня з 24 615 дэзерщрау, ул1чаных у раё-не 16-й армп, добраахвотна з'яв1л1ся 14 258 чалавек [19]. Паводле загаду камандуючага фронтам № 1425, усе астатшя дэзерщры, як1я адмо-вшся вярнуцца у часц1, у выпадку затрымання падлягал1 суду Рэутрыбунала на умовах ваен-нага станов1шча, г. зн. расстрэлу [20].
Пацрыхтоука да летняга наступления, акрамя ¿ншага, запатрабавала масавага папаунення «ус1х часцей Захфронту мясцовым, г. зн. у большасщ беларуск1м насельн1цтвам, - п1сау С. Каменеу. -Для гэтай мэты мы вымушаны был1 выкарыстаць вял1кую колькасць мясцовых дэзерц1рау. ...Усе гэтыя дэзерц1ры у поунай меры скупш сваё злачынства сва!м1 паводз1нам1 1 баяздольнасцю у барацьбе з арм1яй белапалякау. Для ¿х зацачы Чырвонай Арм11 1 мэта яе барацьбы аказашся больш зразумелым1 1 бл1зюм1, чым мэты ¿х няпро-шаных «вызвал1целяу» [8, с. 8].
Спуацыя пэун^1м ч^1нам пагорш^1лася, кал1 войсю Заходняга фронту пацярпел1 паражэнне пац Варшавай 1 пачал1 адступаць. У вытку частка ч^1р-вонаармейцау кшут зброю I разбегл1ся па вёсках I лясах [21]. Тольк1 у Гомельск1м пав. знайшл1 схо-в1шча 58 000 чалавек [22]. Спробы ваенкамау па-поун1ць шэраг1 абаронцау грамацзянам1 пауторна абвешчанай БССР не дават патрэбнага вын1ку. Маб1л1заван^1я навабранцы часта збягал1 яшчэ на шляху да пазщый. Менав1та на заключным этапе баяв^1х дзеянняу - у канцы жн1уня - пачатку каст-р^1чн1ка 1920 г. рэпрэс1ун^1я захады супраць дэзер-ц1рау выкарыстоувал1ся значна часцей. Друкава-н^1я матэрыял^1 акцэнтаваш увагу чырвонаармейцау на прадухшенне уцёкау, каб «не пак1дала
думка, што ¿х за гэта спасщгне пакаранне» [23]. Так, у Вщебсюм пав. за апошш тыдзень жшуня был1 «вылаулены» 722 дэзерщры, а у ¿х сем'ях было канфюкавана 17 кароу, 9 коней 1 1 свшня. Колькасць тых, хто з'яв1уся дабрахвотна, была утрая меншай [24].
Ачышчэнне Гомельскага пав. ад дэзерщрау адбывалася сшам1 вайсковых часцей пры пад-трымцы валасных рэукамау. Аперацыя заняла 3 тыдш, але дала выдатны вышк, кат усе за-трыманыя был1 наюраваны у свае часщ, павет быу зус1м ачышчаны ад дэзерщрства [22].
У вераст Палявая камгая фронту па бараць-бе з дэзерщрствам загадала «канфюкаваць маё-масць у сямей дэзерщрау аж да адабрання зямель-нага надзелу I жывёлы»; «расстрэльваць на месцы тых, хто спрабуе уцячы з лшп бою, з эшалонау 1 маршавых рот». Члены сельсюх 1 валасных саветау, рэвалюцыйных 1 дамавых ка-мготау, на тэрыторьп яюх был1 злоулены дэзерщры, падлягат суду рэутрыбунала [25]. Ад-паведна у прэсе пачасцшся паведамленш аб ¿х расстрэлах [26]. Характерна, што сярод 4 769 дэзерщрау, пройдзеных праз вщебсю губкамдэз, да л1ку «злосных» была аднесена амаль дзеся-тая частка (434 чалавею) [27].
Юраунщтва крашы усведамляла таю парацак рэчау, што нават самыя жорстюя законы 1 рэпрэсп або самая палымяная прапаганда сацыялютычных щэй был1 не у стане забяспечыць свядомы удзел грамацзян у барацьбе з палякамг Не апошнюю ролю у фармаванш маральна-пахалапчнага настрою абаронцы адыгрывала сацыяльная паттыка урада. Так, 22 мая пры РВС 16-й арми быу створа-ны савецю аддзел. Заснаванаму пры ¿м аддзялен-ню сацыяльнай дапамоп даручалася вырашэнне скаргау насельнщгва, якое пацярпела ад няправ1ль-ных рэкшзщый Чырвонай Арми 1 дзеянняу мясцо-вых улад. Пазней яно пашырыла сваю дзейнасць на насельшцгва, чыя гаспацарка пацверглася рабаванню палякау, ваеннаму разбурэнню, I стала займацца забеспячэннем сямей чырвонаармейцау пайкам! I аказаннем ¿м гаспацарчай дапамоп [3, с. 465]. Так, за тыдзень у Лепельсюм пав. было апрацавана 200 дзес. зямл1, яюя належат сем'ям чырвонаармейцау [28].
У адпаведнасщ з загадам арм1ям Заходняга фронту ад 5 чэрвеня за № 1127, усе павятовыя рэукамы мусш стварыць кашей па аказанш дапамоп насельнщтву, якое пацярпела ад нашэс-ця польсюх войскау [3, с. 466]. 3 гэтай нагоды у пачатку лшеня у Крупках амаль усе чырвона-армейцы палка брат удзел у суботшку [29].
Надалей загадам ад 13 чэрвеня у мэтах ума-цавання баявога духу чырвонаармейцау перад ус1м1 рэукамам1 Беларус1 ставшася задача раз-вщця «самай энерпчнай дзейнасщ» па аказанш дапамоп ¿х сем'ям [3, с. 328].
3 лютага па лшень семЧ чырвонаармейцау Гомельскага пав. атрымат 15 000 плугоу 1 ш-шых сельскагаспадарчых прылад працы, а так-сама 53 млн руб. грашыма [30].
Да лшеня у Рагачоусюм пав. 35 тыс. сямей карысталюя чырвонаармейсюм пайком. Акрамя таго, ¿м перадат 186 коней, 16 кароу, 2 свшш, 4 369 пуд. насення, 256 плугоу, 14 барон, 15 ве-ялак, 10 льномятак, 5 сеялак, 15 саломарэзак, 8 сепаратарау, 1 малацшку, 650 кос, 1 800 мян-ташак, 387 сярпоу, 1 200 тыс. руб. грашыма [9]. Чырвонаармейсюя семЧ Быхаускага пав. атрымат 200 пуд. пшанщы, 245 - проса, 87 - грэчю, 251 - ауса, 60 коней, 8 кароу, 382 плуп, 310 сярпоу, 2 605 кос, 3 200 мянташак [31].
Гэтая паттыка працягвалася I пасля няудалага летняга наступления. Так, у Барысаусюм пав. сем'ям чырвонаармейцау бьгт перададзены 142 каровы, 23 каш, 47 авечак, 27 евшей, 50 пуд. бульбы, 4 - пшанщы, 11 - жыта 1 шмат ¿ншых прадуктау [32]. За тры няпоуныя месяцы 2 051 сем'ям чырвонаармейцау Бабруйскага пав. было выдадзена грашовая дапамога у суме 13 млн руб. [33].
На думку савецюх работшкау Гомельскай губ., наяунасць вялшай колькасщ дэзерщрау у мнопм тлумачылася дрэнным забеспячэннем сем'-яу чырвонаармейцау. Менав1та з гэтай нагоды у павеце была аргашзавана масавая кампашя з пе-радачай апошшм жывёлы, збожжа 1 прылад працы [22]. Аднак, можна меркаваць, што у маштабе разбуранай БССР тага вщ дапамоп не мог задаво-л1ць патрэб ус1х чырвонаармейск1х сем'яу. А перадача ¿м адабранай у дэзерц1рау жывёлы, прадуктау, швентару 1 шш. тольк1 абваст-рала сацыяльную напружанасць. Тым не менш, варта прызнаць, што пагроза адабрання Савецкай уладай маёмасц1 за ух1ленне ваен-набавязаных або чырвонаармейцау ад службы утрымл1вала ¿х ад дэзерц1рства. Зразумела, што баяздольнасць фронту ад таго толью узмацнялася.
Яшчэ адным сродкам натхнщь чырвонаар-мейца на лепшае выкананне сва1х службовых абавязкау з'яулялася аргашзацыя дапамог1 яго сем'ям с1лам1 суседзяу, аднавяскоуцау I г. д. Асабл1вая патрэба у гэтым узн1кла у л1пен1 -жн1ун1, падчас збору збожжа, як1 супау з наступлением Чырвонай Армн [34]. 3 гэтай жа нагоды, а таксама у мэтах дапамог1 «пацярпеушым еяля-нам ад нашэсця разбойн1цка-белагвардзейска-польскага войска» з 1 жн1уня «на час уборю збожжа I засеву палёу» абвяшчалася усеагульная працоуная павшнасць - 1 дзень на тыдзень [35].
Згодна з загадам арм1ям Заходняга фронту за № 1465, пры аддзеле рэукамау (старшыня I. Рэйнгольд) 17 жн1уня у Баранав1чах адбылося пасяджэнне кам1с11 па аказанш дапамог1 насель-н1цтву, пацярпеламу ад польеюх войск, контр-
рэвалюцыйных выступленняу, кулацюх пау-станняу, пагромау, а таксама ад рэкв1зщый для патрэб Чырвонай Арми [3, с. 467]. У прыват-насщ, высветлшася, «што большая частка скар-гау I заяу ад мясцовага сялянскага насельнщ-тва паступае на незаконныя дзеянш вайсковых часцей 1 асобных чырвонаармейцау, яюя сама-вольна заб1раюць коней у сялян не толью з поля, але 1 ад сялян-возчыкау». Гэтыя шматлшя выпадю выкткат незадавальненне сялян 1 пад-рыват ¿х давер як «да мясцовай Савецкай ула-ды, так 1 да Чырвонай Арми...» [3, с. 468].
3 гэтай нагоды кожны выпадак парушэння сялянсюх штарэсау падлягау разгляду сумес-най камюи з удзелам работшкау РВС, членау рэукамау 1 сам1х пацярпелых.
Вядома ж, пал1тыка ваенных 1 цывшьных улад, сюраваная на дапамогу сем'ям чырвонаармейцау, умацоувала маральна-пал1тыч-ны настрой абаронцау сацыялютычнай Айчыны 1 спрыяла скарачэнню колькасщ дэзерщрау.
Заключэнне. Уся пал1тыка камандавання 1 падпарадкаваных яму надзвычайных 1 партый-ных органау Беларус1 па рэал1зацьи азначаных задач ажыццяулялася як аптацыйна-прапаган-дысцюм1, так 1 пал1тычным1 захадамь Па сва1м уздзеянш яны мел1 неаднолькавую значнасць, але у сукупнасщ давал1 ютотны вышк. У цэ-лым, камандз1ры 1 паштработнЫ абрат жорст-кую, але дзейсную лшю у дачыненш нава-бранцау, дэзерц1рау, абавязаных выконваць харчовую, працоуную 1 ¿ншыя павшнасщ. Ня-гледзячы на стомленасць ад бясконцых вой-нау, разрух1 I нястачы, чырвонаармейцы Заход-няга фронту усведамлял1 неабходнасць абаро-ны Савецкай Расп ад «буржуазна-памешчыцкай Польшчы». 1х паражэнне пад Варшавай было выклшана не маладушшам або нежаданнем ва-яваць, а пал1тычным1 прал1кам1 бальшавщкага к1раун1цтва 1 ваеннага камандавання.
Л1таратура
1. Г1сторыя Беларус1. У 6 т. Т. 5: Беларусь у
1917-1945 гг. /А. Вабшчэв1ч [1 шш.]; рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар) [1 ¿нш.]. - Мшск: Экаперспектыва, 2006. - 613 с.
2. Грпцкевпч, А. П. Западный фронт РСФСР
1918-1920. Борьба между Россией и Польшей за Белоруссию / А. П. Грицкевич. - Минск: Харвест, 2010. - 496 с.
3. Борьба за Советскую власть в Белоруссии 1918-1920 гг.: сб. документов и материалов: в 2 т. Т. 2. Февраль 1919-1920 г. - Минск: Беларусь, 1971. - 632 с.
4. Шиловский, Е. На Березине. Действия 16-й армии на Березине в марте - июле 1920 г. / Е. Шиловский. - М.: Гос. изд-во. - 1928. - 120 с.
5. Партийно-политическая работа в Красной армии (март 1919-1920): документы. - М.: Воениздат, 1964. - 535 с.
6. Морозов, П. М. Коммунистическая партия - организатор политической работы в массах в годы гражданской войны / П. М. Морозов. М.: Политиздат. - 1959. - 46 с.
7. Луговский, В. Зеркало первого пятилетия /
B. Луговский // Военный вестник. - 1923. - № 3.
8. Каменев, С. Борьба с белой Польшей /
C. Каменев // Военный вестник. - 1922. - № 1.
9. Соха и молот. - 1920. - 28 янв.; Набат. -1920. - 3 февр.; Набат. - 1920. - 2 марта; Звезда. - 1920. - 6 июля.
10. РДВА. - Фонд 104. - Воп. 1. - Спр. 18. -Л.176.
11. РДВА. - Фонд 201. - Воп. 2. - Спр. 776. - Л. 44.
12. Правда. - 1920. - 8 июня.
13. Военный вестник. - 1922. - № 17. - С. 63.
14. Сяменчык, М. Я. Лозунг абароны Айчыны у рэвалюцыях 1 войнах 1917-1920 гг. Актуа-льныя праблемы станаулення 1 развщця бела-рускай дзяр-жаунасщ (Да 90-годдзя утварэння БССР): матэрыялы Рэсп. навук.-тэарэт. канф., г. Мшск, 27 лют. 2009 г. У 2 ч. Ч. 1: Псторыя беларускай дзяржаунасщ ад старажытнасщ да 1918 г. / Бел. дзярж. пед. ун-т ¿мя Макс1ма Танка. - Мшск: БДПУ, 2009. - С. 196.
15. Гусев, С. Политическая работа в Красной армии / С. Гусев // Политработник. - 1921. -№ 15. - С. 2.
16. Звезда. - 1920. - 22 июня.
17. РДВА. - Фонд 104. - Воп. 1. - Спр. 124. -Л. 24.
18. РДВА. - Фонд 104. - Воп. 2. - Спр. 114. -Л. 85.
19. НГАБ. - Фонд 42. - Воп. 1. - Спр. 10. - Л. 2.
20. Звезда. - 1920. - 4 июля.
21. Звезда. 1920. - 14 нояб.
22. Полесская правда. - 1920. - 9 сент.
23. НГАБ. - Фонд 32. - Воп. 1. - Спр. 2а. -Л. 116а.
24. Известия Витебского губревкома. - 1920. -4 сент.
25. Звезда. -1920. - 19 сент.
26. Звезда. - 1920. - 23 сент; Думы бедняка. - 1920. - 1 октября.
27. Известия Витебского губревкома. -1920. - 24 окт.
28. Звезда. - 1920. - 13 июня.
29. Звезда. - 1920. - 6 июля.
30. Полесская правда. - 1920. - 28 июля.
31. Звезда. - 1920. - 14 июля.
32. Рабоче-крестьянский путь. - 1920. - 27 авг.
33. Коммунист. - 1920. - 21 сент.
34. НГАБ. - Фонд. 348. - Воп. 1. - С. 44. - Л. 8.
35. НГАБ. - Фонд 350. - Воп. 1. - С. 14. - Л. 16.
Паступу 02.04.2010
